Мміле тсінігі, шарт жне оны трлері
Соы кездерде оам міріні барлы салаларына атысы бар кптеген згерістер болды. Кптен бері экономика да, ы та згеріске шырады. Бл екі тсінік кез келген мемлекетті мірімен тыыз байланыста боландытан, р уаытта бірге айтылады. Экономика дние жзі ауымдастыыны жне де жеке, блек алынан мемлекетті дамуыны жетекші кші бола отырып, оама з шарттарын ояды. Дегенмен де экономика шін негіз бола алатын жне осы саладаы крделенген арым-атынастарды реттей алатын тірек ажет болды. Осындай тірек ретінде ы з міндетін атаруда. Aзаматты ыта ммілеге ерекше назар аударылады, йткені Ол бізді мірімізді шаруашылы саласында маызды рл атарады. Зады тла р кн сайын р трлі ыты мміле жасайды жне де бл оларды бкіл мірінде болып трады Ксіпкерлер мен ксіпорындар да рекет трлеріне арымастан бір-бірімен ммілеге келеді. Мына жайды тсінбеген адам тек сатыпалу — сату шарты ана мміле болады деп ойлауы ммкін, алайда ммілені тізімі лкен. Мдениет саласында да мміле жасалынады.
Мміле — азаматтар мен зады тлаларды азаматты ытары мен міндеттерін белгілеуге, згертуге немесе тотауа баытталан рекеттері.
Мміле— бл рекет, яни адамдарды саналы іс- рекеттеріні нтижесі. Барлы рекеттер зады жне засыз болып блінеді. Ммілені жасау зады рекет болып табылады жне ол заа сйкес келеді.
Ммілені жасау — мміле субъектілеріні арнайы рекет жасауа деген ниеті.
Мміле за фактілеріні санатына жатады, яни азаматты-ыты арым-атынастарды тууына, згертілуі мен тотатылуына негіз болады.
Мміле — арнайы нтижеге жетуге баытталан рекеттер. Субъекті еркіні осы баыттылыы ммілені задылытардан ерекшелендіреді. Егер субъекті зады ылытар жасаан болса, онда тланы рекеті неге баытталанына арамастан ыты салдар туындайды.
Арнайы ыты нтижелерге жетуге баытталанды ммілені кімшілік актілермен жаындастырады. кімшілік актілер дегеніміз — жергілікті зін-зі басару органдары мен индивидуалды маынадаы мемлекеттік басару органдарыны актілері. кімшілік актілер де, ммілелер де арнайы ыты нтижелерге жетуге баытталан, біра та осы зады актілер арасында айырмашылытар бар: кімшілік актімен белгіленген азаматты-ыты арым-атынастарда тараптарды тедігі жо — мемлекеттік органны еркі оны нде лгеніне сай тлалар шін міндетті деп саналады.
Азаматты ыта ммілелер кп, сондытан да оларды жіктеу ажет. Ммілелерді трлерге блу бірнеше белгілер бойынша жргізіледі. Азаматты кодекс ммілені екі трге: біржаты жне екіжаты (кпжаты) деп бледі. Ммілелерді блай блу ммілелерге атысушы тараптарды санына сай жргізілген. Біржаты ммілелер. Біржаты ммілені жасау шін заа, баса да ыты актілер мен тараптарды келісіміне сай бір жаты ерік білдіруі кажет жне ол жеткілікті болса ана жасалады. Мндай ммілелерге мысал ретінде сенімхат беруді, сиет алдыруды, мрагерліктен бас тартуды, мрагерлікті абылдауды, шартты орындаудан тарапты толыымен немесе жартылай бас тартуды (егер бас тарту тараптарды келісімімен жасалан болса) жатызуа болады. Біра та біржаты мміледе тек ана бір тарап пен бір ана тланы еркін білдіруін ана есепке алмау керек. Екі жаты ммілелер шарт болып табылады. Шарт адамзат тарихында адамдарды арасында туындайтын атынастарды реттеуді ежелгі дуірлерден келе жатан, кеінен тараан дістеріні бірі. Шарт — сату — сатып алу, айырбас, рента, млікті жала беру, сатау жне т.б. атынастар негізінде жзеге асырылады.
Шарт дегеніміз — екі немесе одан кп адамны азаматты ытар мен міндеттерді белгілеу, згерту немесе тотату туралы келісімі.
Шарт еркіндігі — шарт жасауды басты рі айнымайтын аидасы. Шарт еркіндігіні каидасы:
шартты жасау еркіндігі;
шартты жасауа итермелеуге жол бермеу еркіндігі;
жасалатын шартты трін тадау еркіндігі;
тараптар з алауы бойынша шарта р трлі жадайларды енгізе алатындыын;
тараптар зада кзделген жне кзделмеген шарттарды да жасаса алатындыын білдіреді.
Шарттар, негізінен, екі жаты жасалады, біра кп жаты шарттар да кездеседі, мнда екі жатан кп тараптар атысады жне келісілген еріктеріне байланысты ыты салдар туындайды. Шартты мазмны зада крсетілген реттерден баса тараптарды орта келісімі бойынша аныталады. Тараптарды еріктері белгілі бір нысанда жзеге асырылуы тиіс. Шарт екі нысанда: ауызша жне жазбаша болуы ммкін
Шартты жіктелуі
Шарттарды жіктеуді маызы те зор. Шартты дрыс аныталуы тараптарды мдделерін орауа септігін тигізеді. Шарттар жасалу уаытына байланысты (кшіне енуі) жне консенсуалды болып екіге блінеді.
Консенсуалды шарт
Консенсуалды шарт бойынша шарт жасаушы жатарды келісімге келуі бл шартты жасаландыын білдіреді жне сол сттен бастап кшіне енеді. (Мысалы, сату жне сатып алу, млікті жала алу, т.б.)
Реалды шарт
Реалды шарт бойынша шартты жасасуды негізі—млікті немесе затты беру. Яни, зат берілген уаыттан бастап шарт жасалынды есептеледі. (Мысалы, несие шарты.)
Жеткізіп беру шарты — бл консенсуалды мміле, ыты міндеттерді пайда болу сті тараптарды келісімімен аныталады. Бл жерде бір келісімге келу жеткілікті, мселен, мдделі тараптар келіскен мерзімде шарт бзылса, екінші тарап одан шартты дрыс орындалуын, шыындарды орнын толтыруды, айыпплды стемелеуді жене т.б. талап етуге уылы.
Несие шарты— бл реалды шарт, ытар мен міндеттер несие алушыны аша аражатын аланнан бастап пайда болады.
Шарттарды аылы жне аысыз деп екіге бліп аруа болады. Аылы шартты зіні атынан крініп трандай, шарт бойынша зіні міндетін атаран жа тиісті аысын алуы ажет. Белгілі бір ызмет крсеткен адам сол крсеткен ызметіні аысын алады. Ал егер бір тарап екінші тарапа одан аы алмай немесе бірдее бермей затты сынуды міндетіне алан болса, онда мндай шарт аысыз иіарт болып есептеледі. Оан біреуге бір нрсені сыйа беруді, т.б. жатызуа болады. Шарттарды сонымен атар, бір жаты міндеттеуші жне зара келісілген деп жіктеуге болады. Шарттарды басым кпшілігі зара келісілген, яни ытар мен міндеттер екі жата да бірдей.
Мселен, сатып алу — сату шарты бойынша сатушы сатылан тауарды беруге міндетті жне оны аысын талап етуге ылы, екінші тарап — сатып алушы тауарды талап етуге ылы жне оны абылдап аысын тлеуге міндетті. Кріп отыранымыздай екі тарапта да уытар мен міндеттер бар, яни сатушы мен сатып алушыны арасындаы шарт зара келісімді. Сыйа беру шарты керісінше, бір жаты міндеттеуші шарт. Сыйа алушыны ешандай міндеті жо, тек уытара ие жне сыйды абылдау немесе абылдамауды зі шешеді.
Жария шарт.
Коммерциялы йыммен жасалан жне з ызметіні сипатына арай оан тінішпен келетін ркімге атысты тауарларды сату, жмыстарды атару немесе ызмет крсету жніндегі оны міндеттемелерін белгілейтін шартты жария шарт деп атайды. Бл шарт, негізінен, байланыс ызметін крсету, энергиямен амтамасыз ету, медицина, мейманхана, банк ызметін крсету, кпшілік пайдаланатын клікпен тасымалдау, т.б. салаларда олданылады. Коммерциялы йымдарды шарт жасау немесе жария шартын жасау барысында бір тарапа кмек крсетуден бас тартып, екінші бір тарапа жеілдік беруге ыы жо. Жария шартыны талаптары барлы, ттынушылара бірдей ойылады. Яни, жария шартын жасауа ниет білдіргендерді барлыы те болуы тиіс.
Сенімхат — бір туланы (сенім білдіруші) екінші тлаа (сенім білдірген) зіні атынан жазбаша кілеттік беруі.
Сенімхатты мынадай трлері болады: негізгі, арнайы жне бір мезгілді. Шекті мерзімі — 3 жыл. Егер сенімхатта жнрамды мерзімі крсетілмесе, онда ол берілген кннен бастап 1 жыл бойына жарамды болып есептеледі, ал егер сенміхатта берілген кні крсетілмесе ол жарамсыз деп танылады.
Сонымен, мміле дегеніміз — тараптарды азаматты ытар мен міндеттерді белгілеуге, згертуге жне тотатуа баытталан рекеттері. Екі жаты немесе кп жаты жасалан мміле шарт деп аталады.
Шартты барлы тараптары шартты жасауа немесе жасамауа шартты мен жайларын анытауа ерікті. Бл шарт жасау еркіндігі деп аталады.
Азаматты ы ен ана жзеге асыра алады. Азамат спирт ішімдіктеріне есірткі заттара жне нашаорлыа салынуды тотатан жадайда сот оны рекет абілеттілігіне ойылан шектеуді кшін жояды. Сот шешіміні негізінде азамата белгіленген аморшылыты кші жойылады.
Азаматты ыты атынастарды объектілері мліктік емес игіліктер мен ытар азаматты ы объектілері бла алады. Мліктік игіліктер мен ытара заттар, аша, ызмет, шыармашылы интелектуалды ызметті объектіге айналан нтижелері, фирмалы атаулар, тауарлы белгілер жне бйымды дараландыруды зге де ралдары, мліктік ытар мен баса да млік жатады. Жеке млктік емес игіліктер мен ытара жеке адамны мірі, денсаулыы, адір-асиеті , абырой , игі ата, іскерлік, бедел, жеке мірге ол спаушылы, жеке пия мен отбасы пиясы, есім алу ыы, автор болу ыы, шыармаа ол спаушылы ыы жне баса материалды емес игіліктер мен ытар жатады.
Азаматты ыты атынастары трлері атынастарды негізгі материалды игіліктерді болуы жне болмауына байланысты алыптасатындытан азаматты ыты атынастарды трлері мліктік, материалды игіліктер сипатында болатындытан, оларды экономикалы мазмны бар. Мліктік емес атынастара адамны, азаматты мірі, денсаулыы,еркіндігі, бостандыы, аупсіздігі, ар-ожданы, намысы, аты-жні т.с.с. жеке басыны мліктік емес мдделері жатады. Мліктік, материалды игіліктер бір жеке жне зады тлалардан екіншілеріне кшуі, айтарылуы ммкін. Ал мліктік емес былыстар мен мдделер екінші біреуге берілмейді, кшпейді.
Азаматты ыты атынастарды тууы шін бір жадайлар болу керек. Осындай азаматты ыты атынастарды тууыны мбебап тсілдеріне ммілелер жатады. азастан Республикасы Азаматты кодексіні 147-бабында крсетілгендей ммілелер дегенімз азаматтар мен зады тлаларды азаматты ытары мен міндеттерін белгілеуге, згертуге немесе тотатуа баытталан рекеттер.
Ммілелерді тмендегідей трт белгілері бар: бірішіден, мміле адамдарды еркін білдіретін ерікті рекет. Оны еріктілігі азаматы ыты атынастарды белгілеуге, згертуге жне тотатуа масатты трде баытталатындыынан крінеді. Бндай масатты жо рекет – арапайым ылытан бл ммілені басты айырмашылыы; екіншіден , мміле, кп жадайда замен малданан, ыа сйкес рекет, шіншіден, мміле тек азаматты ыты атынастарды тудыруа, щгертуге жне тотатуа баытталан рекет; тртіншіден, мміле азаматты ыты атынастарды тудыратындытан, ол атынастарды ыты салдарды азаматты занамаларды нормаларымен реттеледі.
Ммілені трпішіндері. Мміле ауызша, жазбаша, не болмаса конклюдетті рекет арылы жне ндемеу сияты трпішіндерде болады.
Ммлені ауызша трпішіні мміле жасаушы тараптарды зара еріктеріні тікелей абылдануы. Бл жеде мміле жасаушылары еркі тараптарды бір-бірімен ауызша келісіміне негізделеді. Бндай келісім телефон, тараптарды тікелей кездесуі, жздесуі не оларды кілдері арылы жасалуы ммкін. задармен немесе келісіммен жазбаша немесе зге белгілері бар нысан белгіленбеген мміле, атап айтанда, олар жасалан мкезде атарылан ммілерді брі ауызша жасалуы ммкін. ауызша мміле адамны мінез лынан оны мміле жасау еркі крініп тран ретте де жасалан деп саналады.
Жазбаша ммілелер 1) егер ммілелерді жекелеген трлері шін задарда згеше арнайы талап крсетілмесе немесе іскерлік ызмет рісіні деттегі ытарынан туындамаса, ммілелерді жасау кезіні зінде орындалатын рекеттерден баса, ксіркерлік ызметрдісінде жзеге асырылатын рекет жадайында; 2) ммілелерді жасау кезіні зінде орындалатындарынан баса, жзесептік крсеткіштен жоары сомаа жасалатын мміле жазбаша трпішінде жасалуы тиіс, 3) задарда немесе тараптарды келісімінде кзделген зге де реттерде жазбаша трде жасалуы тиіс
Егер іскерлік ызмет рісіні деттегі ытарынан згеше туындамаса, жазбаша трде жаслаан ммілеге тараптар немесе оларды кілдері ол оюа иіс. Егер задара немесе ммілеге атысушыларды біріні талаптарына айшы келмесе, мміле жасау кезінде ол оюды факсимилелік кшірме, электронды цифрлы олтаба ралдарын пайдалануа жол беріледі.
Екі жаты ммілелер райсысына зін жасаан тараптар ол ойан жаттарды алмасу арылы жасалуы ммкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электронды жаттар немесе субъектілерді жне оларды ерлік білдіруіні мазмнын айындайтын зге де жаттар алмасу, егер задармен немесе тараптарды клісімімен згеше белгіленбесе, жазбаша трде жасалан ммілеге теестіріледі.
Задармен жне тараптарды келісімімен осымша талаптар белгіленуі ммкін, олара мміле нысаны, атап айтанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мрмен бекіту сйкес келуге жне оларды осы тараптарды орындамау салдары кзделуге тиіс.
Егер азамат дене кемтарлыы, науастыы немесе сауатсыздыы салдарынан зі ол оя алмаса, оны тініші бойынша ммілеге баса азаат ол оя алады. Соысыны ойан олын, егер задарда згеше кзделмесе, нотариат немесе сонрдай нотариалды рекет жасау ыы бар баса лауазымды адам, мміле жасаушыны зі ол оя алмаан себептерді крсете отырып, куландыруа тиіс.
Жазбаша трде жасалан ммілені орындаан тарап екінші тараптан оны орындаланын растайтын жат талап етуге ылы. Ммілелерді жасау кезіні зінде орындалатындарынан баса, ауызша ксіпкерлік ммілені орындаан тарапт ы да осындай ыы бар. Жазбаша трде жасалан шартты орындау шін жасалан ммілелер, егер задара айшы келмесе, тараптарды келісімі бойынша ауызша жасалуы ммкін.
Ммілені конклюдетті трпішіні мысалы жетон, билет немесе деттегідей абылданан зге де растайтын белгі арылы расталан мміле, егер задарда згеше белгіленбесе, ауызша трде жасалан болып табылады. Мміле адамны мінез-лынан оны мміле жасау еркі айын крініп тран ретте де жасалан деп саналады. Сонда, адамны мміле жасауа деген еркі айын крініп труын, мміле жасайын деген нетіні байалып труы арылы ммілені жсалуы конклюдетті мміле деп аталады. Мысалы, банкоматта карточканы салып аша алу, кшеде телефон –автомата карта салып сйлесу, оамды клік кіргенде жол аысын тлеп билет алу сияты рекеттерлі жатызуа болады.
ндемеу , задарда немесе тараптарды келісімінде кзделген реттерде мміле жасааа ерік білдіру деп танылады.
Ммілені трлері. Азаматты ы саласында ммілелерді бірнеше трлері бар. Мысалы, мміле жасауа араласатын тараптарды санына байланысты бір жаты, екі жаты, кп жаты деген ммілелерді трлерін крсетуге болады.
Занамалар мен тарпатарды келісімі бойынша мміле жасау шін бір жаты еркі ана ажет рі жеткілікті болатын ммілені бір жаты мміле деп атаймыз. Бір жаты мміледе баса жатарды келісімі, еркі міндетті емес. Бндай ммілелерге азаматты щіне берілген белгілі бір ыты бас тартуы, берілген сенімзхатты мерзіміні бітуі, сиет т.б. жатызуа болады.
Екі жаты да еркі мен келісімі міндетті болып табылатын мміле екі жаты мміле деп аталады. Екі жне одан да кп тараптарды еркі мен келісімі талап етілетін мміле кп жаты мміле деп аталады. азіргі кезде екі одан да кп тараптар жасайтын ммілені трін шарт деп атайды. Сонымен екі немесе одан да кп адамны азаматты ытар мен міндеттерді белгілеу, згерту немесе азаматты ытар мен міндеттерді белгілеу, згерту немесе тотату туралы келісім шарт деп аталады.
Бір жа екінші жаа крсеткен ызметі, жмысы шін аы алатын мміле аылы мміле делінді. Керісінше болса аысыз мміле.
Ммілені жасалу уаытына байланысты наты ( затты, мліктік) жне келісімді (консенсуалды ) ммілені трлері бар.
Ммілені талабына байланысты белгілі бір затты, млікті берілуіне байланысты жасалатын ммілені трін наты мміле дейді. Мысалы, бндай ммілеге жк тасымалдау туралы шартты айтуа болады. Жк жіберуіні жкті тасымалаушыа беруі аталан ммілені жасааландыын крсетеді.
Келісімді ммілені жасалуы шін сол ммілені жасау туралы тараптарды зара келісімге келуі жеткілікті болады. Бан мысал ретінде сауда-сатты шартын келтіруге болады. Аталан ммілені жасау шін млікті не затты берп, оны баасын, нын тлеу міндетті емес. Бл ркетті жатар шартты орындалуы барысында іске асырылады. Тараптар е алдымен млікті не затты бір-бірімен сату жнінде зара келісіп ойса, мміле жасалды деп есептеледі. Мысалы, бір азамат екінші бір азамата зіні птерін сатамын, ал анау аламын деп сз байласса не шарт жасаса мміле жасалды делінді. Ал ашасын тлеп, птерді алу сз байласудан кейін орындалады.
Ммілені негізіні байланысты каузалды жне абстрактілі ммілелер болады.
Каузалды мміле негізіне байланысты туатындытан соан туелді болады. Сондытан негізіні жойылуы бір жаты ммілені рекет етуіні зады кшін жояды. Мысалы, сатып алушы сатып алатын тауарды жарты нын тлеп ойды, біра сатушы тауарды таба алмады. Сатушы сатып алушыдан тауарды алан баасын талап етуіне негіз жо, сондытан, бл жерде ммілені негіз болып тауарды берілуі не сатып алушыа жеткізілуі табылады. Ондай негіз жойылып еді, мміле зіні зады кшін жойды.