Наыз жасыл балдырлар - Еuсlоrорусеае немесе те талшытар - Іsосоntорусеае класы
Наыз жасыл балдырлар монадалы, пальмелоидты, коккоидты, сарциноидты, трихиальды, гетеротрихиальды, паренхиматозды, жалан паренхиматозды, сифональды, сифонокладалы болып келуімен сипатталады. Бір клеткалы формадан бастап, кп клеткалы, пластинкалы формаа дейін крделенген жне клеткаланбаан сифонды макроскопиялы субстрата бекініп не бекінбей тіршілік етеді. Клетканыне 2-не 4-ке, ауымдарды ыдырауы, жіптесінді формаларда жіпті жеке блшекке блінуі арылы вегетативтік кбейеді. Жыныссыз кбею 2-4 те талшыты зооспоралар не озалмайтын апланоспоралар арылы болса, жынысты кбеюлері- гологамия, изогамия, гетерогамия жне оогамия арылы болады.
Вольвокстілер - Volvосаlеs атары
Бл атара жасыл балдырларды ішіндегі арапайым бір клеткалы, ценобиолды жне ауымды, вегетативті уаытында озалыш келетін монада рылымды организдер жатады. Клетка пішіндері радиальды, билатеральды, симметриялы, сирек спиральды иілген, дорзовентеральды болады. арапайым трлерінде клетка абышасы плазмалеммадан- (Qиаdrісlorisне жа перипластан- Місrотопаs,аландары пектиннен не гемицеллюлозадан трады. Плазмалемма, перипласт боланда аздап формасын згертеді. Клетка абышасы біразында ш не кп абатты, гликопротеин затынан трады, целлюлозасытабылан жо. Клетка абышасы протопласта тыыз не одан алшатау жатады (хламидонада). Кейде клетка абышасы р трлі сінділер рап, клеткаа трлі рнек береді. Кейбір кілдеріні клетка абышасыны сыртында кілегейлі жамылысы болады.
Клетка талшытары кпшілік уаытта те 2, 4, 8 изоконтты, изоморфты, изодинамикалы, те сирек кейбір арапайым трлерінде бір, ш талшыты болуы ммкін, мндай жадайда зындытары біркелкі болмайды. Денесіні алдыы жаында папилладеп аталатын тссіз тмсыы (Саrtеrіа, Сlатdотопаs) талшыы шыатын ойыы болады (Рlаtуmоnаs,). Талшытары кейде абышалармен апталан.
Ядро шар трізді сирек эллипсоид не линза пішінді, клетканы ортаы не алдыы жаында орналасан. Ядрошыы бар. Хлоропласты табаша, ттікше, саина, жлдыз, линза, астауша, т.б. пішінді болып келеді, ол клетканы ортаы блімінде не абыралы абатына арай орналасан. Ядросы мен хлоропласты кпшілік жадайда бірден болады. Пиреноидтары болмайтын трлері де кездеседі. Кзшесі р трлі формалы, тсі алызыл, клетканы алдыы жаында хлоропласт, кейде орта кезінде не клетканы арт жаында болуы ммкін. Барлы вольвокстілерге тн жиырылыш вакуолясыны болуында. Оларды саны жне орналасуы трді сипаттайтын негізгі белгі. Цитоплазмада митохондрия, Гольджи аппараты, эндоплазматикалы ретикулюм, микроттікшелер, жай вакуолялар жне клеткаішілік заттар болады. Крахмалмен бірге фотосинтез німі ретінде май тамшылары жне волютин жиналуы ммкін.
Кбеюі.Клетка абышалары жо (плазмалемма) бір клеткалы трлі озалыс жадайында клетканыі бойлай екіге блінуі, ал ауым, формалары ауымны ыдырауы жне акинеттер арылы вегетативтік кбейеді.
Жыныссыз кбеюі зооспоралар аплоноспоралар арылы жреді. Жынысты кбеюі - гологамия, изогам гетерогамия, оогамия. Бір туысты ішінде гаметогамияны барлы тлері болуы ммкін (хламидомонаді рытану бір дараты ішіндегі гаметаларда гомоталды болады. Оогамиялы жыныс процесі кбінесе крделі рылымды трлеріне тн (Vоlvох).
Даму кезеі.Вольвокстерді жыныссыз, жынысты кбеюлері кбінесе ауысып отырады, оны зі ядро фазаларыны алмасуы арылы жреді. Саlaтdотопаs кп рпа боц жыныссыз кбеюге абілетті. Оны гаплоидты гаметоспорофит дейді. Сондай-а, жынысты кбеюінде бір клеткалы диплоидты зигоспорофит жадайы болады. Сонымен, вольвокс атарында диплогаплофазды дамуы байалады (97). Тщы, таза, лас суларда планктонды тіршілік етеді, бларды 1000-дай трі белгілі. Олар бірнеше тымдастан трады.
Полиблефаридалылар-Роlуblераridасеае тымдасы - арапайым, бір клеткалы, плазмалеммалы не перипластты клетка абышасы бар организмдер. Клетка абышасыны крамында кмірсу болмайды. Жынысты кбеюі - гологомия. Дуналиелла (Dипаliеllа) - арапайым бір клеткалы, ала арай сйірленіп келетін монада рылымды организм. Клеткасы жалааш плазмалемма сирек перипласт клетка абышасынан, табаша пішінді бір хлоропласттан, денені ортаы блімінде орналасан шар пішінді бір ядродан, хлоропластты алыдаан тп жаында жатан пиреноидтан, денені алдыы жаынан шыатын екі талшытан, ызыл кзшеден трады. Талшытарыны сыртында абыршатары бар. Аздап дене пішінін згерте алады. Тзды суда кездесетін кілдерінде жиырылыш вакуолясы болмайды. рамында гемотохромны болуына байланысты «глденген» уаытта суды ызыл тске бояйды. Клетканы жай бойлай екіге блінуі арылы кбейеді, кбею уаытында озалысын тотатпайды. Кбеюі кбінесе араы уаытта теді. Блінуді аыры сатысында тума клеткалар бйір жатары мен аз уаыт кпірше арылы байланыста болады. Кейіннен кпіршені зілуі арылы райсысы з бетімен тіршілік ете береді. олайсыз жадайда пальмеловидтік кйге кшеді, клетка блінуін тотатпайды, біра озалысы болмайды. Жынысты кбеюі гологамия ттас екі вегетативтік дара осылады, жыныс процесі сирек. Жыныс клеткаларыны осылуы кбінесе дара жынысты даратарды арасында гетеротальды сирек ос жынысты даратарды арасында гомотальды трде болады. Капуляция уаытында екі клетка 4 талшыты планозигота рап, клемі сіп лаяды да, 2-4-8- 16 блікке блінеді. Аз уаыт озалыста болады.
Хламидомонадалылар-Сhlаmуdоmоnасеае ткымдасына 500- дей тр жатады , оларды клетка абышасы жасы жетілген, монада крылымды бір клеткалы, сирек ценобиалды, те 2 не 4 талшыы бар организмдер. Хламидомонада - Сlатусdотопаs - бір клеткалы, апайтын, органикалы осылыстар кеп тщы, жылынан суларда жие кездесетін организм. Суды жары мол тсетін беткі абатында жзіп жреді, егер кбейіп кетсе суды «глденуін» туызады. Оны аланы су тазарту канализацияларынан круге болады. Хламидомонада - сопа шар, ршы таы баса пішінді, пектенді клетка абыы бар организм. Денесіні алдыы жаында тссіз тмсышасы, оны тбінен ала арай шыып тратын те екі талшыы болады. Клетка ішін тостаанша пішінді хлоропласт алып жатады, оны алыдап келген тбінде крахмалы бар шар пішінді пиреноид орналасады. Хлоропласт ірі, жасы крініп тратын ызыл кзшесі, ойыында ядрошыы бар ядросы орналасан. Оны жан - жаын цитоплазма толтырып трады. Тссіз тмсыкшасыны тмегі жаында екі жиырылыш вакуолясы орналасан. Хлоропластты сыртын мембрана аптап жатады. Кзшесі хлоропластгы бір блігі болып табылады, ол ламеллаларды арасында орналасан. Гольджи аппараты ядроа таау шоырланып жатады. Рибосома, митохондрия, эндоплазмалы тор, тилакоидтары бар. Хламидомонаданы кейбір трлерінде хлоропласттарыны шеттері ойы-ойы болып келсе (Сh.liпсіsа), екінші біреулерінде жлдыз пішінді (Сh.Basіstеllаtа) брышты болып бірнеше блікке блінген .
Хламидомонада олайлы жадайда 2 талшыы бар зооспоралар арылы тез кбейеді. Мндай жадайда талшытарын тастап, козалысын тотатады да, протопласт клетка абыынан алшатайды да, клеткаішілік заты 2-4, кейде 8-ге блінеді. Оларды райсысы аналы клетканы ішінде абышаа оранып, те екі талшыы бар зооспора трінде аналы клетка абышасыны кілегейленуі арылы сырта шыып, тарап кетеді. Аналы клетка жас клеткадан тек лкендігі жаынан ана ажыратылады. Зооспора, дегге, тнде тзеледі. Суда оттегі жетіспегенде су азайып кеткенде хламидомонада талшытарын тастап озалысын тотатады, біра кбею абілетін сатап алады. Бл жадайда пайда болан клеткалар ажырасып кетпей, ретсіз клеткалар жиынтыын райды, мны пальмеллевидті кезе деп атайды. олайлы жадай боланда клеткаларда талшытар пайда болып, олар кілегейден босап, жан-жаа таралып кетеді.
Хламидомонаданы р трлерінде жыныс процесі трліше теді. Кпшілігінде изогамиялы жыныс процесі байалады. Гаметалар аналы клетканы ішінде 32, ал кейде 64-ке дейін са клеткалар трінде тзіледі. Аналы клетканы абышасы жыртылу арылы олар босап шыады да, суды ішінде біраз жзгеннен кейін екі-екіден бірігеді, соны нтежесінде алы абышамен амтылан май, гематохром жне баса ор заттарымен амтамасыз етілген зигота тзіледі. Ол редукциялы жолмен 4-ке блініп, екі талшыы бар зооспора сияты сырта шыып, з бетімен тіршілік ете бастайды. Гаметаларды зооспоралардан айырмашылыы - сан жаынан кп, рі са, рі сопатау пішінді келеді. Сонымен катар, кейбір трлерінде гамета жалааш протоплазмалы дене трінде сырта шыса, ал кпшілігінде зооспора сияты пектинді абыы болып, зооспорадан ешандай айырмашылыы болмайды. Хламидомонаданы кейбір трлерінде гетерогамиялы жне оогамиялы жыныс процесі болатын бірінші рет орыс ботанигі И.И. Горожанкин байаан. Гетерогамиялы процесте осылатын екі гаметаны кіші аталы, ірі аналы гаметаа йылады, ал бос клетка абышасы зиготаа жанама зат ретінде ілініп алады. Оогамиялы жыныс процесінде вегетативтік клеткадан пайда болан озалмайтын аналы клеткаа кішкентай аталы гамета осылады. Барлы жадайда да зигота алы кп абатты целлюлозалы абыпен апталады. Зигота олайсыз жадайларды басынан ткізуге абілетті келеді. олайлы жадайларда ол тртке блініп, екі талшыты зооспора трінде сырта шыады. Хламидомонаданы даму кезеі гаплоидты фазада теді, диплоидты фаза зигота трінде ана болады.
Гематококк-Наеmаtососсus туысы темір тздары мол, ктас аз, лас, таяз суларда жиі кездеседі. Вегетативтік клеткасы сопа не шар пішінді, алдыы жаында те талшыы, бір не бірнеше пиреноидтары бар, торлы хлоропласты, ядросы, жиырылыш вакуолясы, ызыл кзшесі болады. Ересек гематококкты ішкі пектинді абыы кілегейленіп ісінеді де, протопласттан алшатап, сырты тыыз абат райды. Бл кезде протопласт зінен радиалды плазма жіпшелерін шыарады. Олар сыры тыыз абата жетіп трады. Бларды жынысты жне жыныссыз кбеюі хламидомонада сияты. олайсыз жадайларында алы абыпен апталып, цистаа айналады. Ол за уаыт тіршілігін сатай алады. Клетка рамында гематохромны болуына байланысты цисталар бар сулар ызылт тске боялады. олайлы жадайларда циста абыы жыртылып, ішінен бірнеше зооспора шыып, жаа дараа айналады. Гематохромны кп болуына байланысты зооспора алашында ызыл тсті келеді. Біртіндеп гематохромны жойылуына байланысты оны ызыл тсі шетінен ортасында арай азайып, жасыл тске айнала бастайды, бірнеше рпатан кейін таза жасыл тсті болады.
Хлорофилі жо сапрофитті тіршілік ететін тріне Нуаlоgопіит, Роlуtота, Соllоdiсtуоп жатады. Жалпы пішіндері р трлі, бір клеткалы хлорофилі жо организм. Кейде кзшесі мен пиреноидтары да болмайды. Жиырылыш вакуолясы мен ядросы р уаытта бар. ор заты ретінде крахмал сирек май тамшылары жне волютин жиналады. Бларды хламидомонада сияты бір клеткалы балдырларды екінші рет пигменттерін жоалтан трінен шыан деп арауа болады.
Вольвокстілер-Vоlvосасеаетымдасына р трлі пішіні бар, вегетативтік уаытында озалыш келетін ценобильды организмдер жатады. Ценобий клеткалары крылысы жне крамы жаынан хламидомонадаа сас. ауымны сыртын инволюкрум деп аталатын орта абыша аптап жатады. олайсыз жадайларда кпшілік кілдері пальмеллевидтік жадайа кше алады. Олар олайлы жадайларда зооспоралар тзіп, жаа ауымны бастамасын береді.
Кп тараан ценобильды формаларына: гониум-Gопіит, пандорина- Рапdоrіпа, эвдорина-Еиdоrіпа, вольвокстер Vоlvох жатады . Бларды ішіндегі е арапайым бір абатты клеткалар тобынан ралан трт брышты пластинка пішінді гониум. Вегетативтік кйінде озалыш, 16 клеткадан ралан. Клеткалар рылымы жаынан хламидомонадаа сас. Жыныссыз жолмен кбейгенде Гониум озалысын тотатады да, р клетка 2,4,8 е аырында 16 блікке блінеді, сйтіп аналы ауымны ішінде 16 жаа ауым тзіледі. Блар аналы ауымнан са, ал рылысы, клетка саны жаынан айырмашылыы жо. Аналы клетка абыыны кілегейленуі нтижесінде жас ауымдар босап шыады. Біраз уаыт ткеннен кейін рбір ауым жыныссыз жолмен айтадан кбейеді.
Пандорина мен эвдорина - шар немесе эллипс пішіндес, блар да микроскопиялы ценобиалды организм. Біріншісі 16, екіншісі 32 клеткадан ралан. Ценобиді сыртын кілегейлі зат оршап жатады, оны ішіндегі клеткалар алдыы жаымен шарды ішкі ортасына арай орналасады. рбір клетканы ценобиды оршап жатан кілегейді тесіп тетін екі талшыы болады. Осы талшытарды бір баыта арай озалысына байланысты ценобийды оршап жатан кілегейді тесіп тетін екі талшыы болады. Осы талшытарды бір баыта арай озалысына байланысты ценобий озалады. Пандорина ценобиі эллипс не сферикалы пішінді. Пандоринаны крайтын клеткалар шет жаына арай бір-бірімен тыыз орналасан алы кілегейлі абатты. Клеткаларды тыыз орналасуына арай пандорина сл сопатау келсе, ал эвдорина клеткалары шарды сыртында бос орналасуына арай дгелек пішінді келеді. Шарды ішкі уысы кілегейлі сйыка толы болады.
Вольвокс-оlvох - апайтын таза тщы суда кездесетін крделі рылымды ценобиалды организм. Шар пішінді кауымны диаметрі 2 мм-ге дейін жетеді жне оны айтын клеткалар саны жз шатыдан мыа, кейде 60 мыа дейін барады. Ондаы клеткалар бір- бірімен протоплазмалык жіпшелері арылы зара байланысуыны нтижесінде шарды сырт жаы тор сияты. рбір клеткадан шарды сыртына арай екі талшы шыады. Оларды бір баыта арай озалуына байланысты бір орыннан екінші орына озалып отырады. Вольвоксті райтын клеткалар рылысы жаынан хламидомонадаа сас, оларды райсысыны хлоропласты, цитоплазмасы, ядросы, кзшесі болады. Шарды ортаы блімі сйы кілегейге толы. Вольвокс клеткалары атаратын ызметіне арай ірілі- саты болып келеді. са клеткалар блінуге абілетсіз. Олар кмірышкыл газынан жарыта кміртегін ассимиляциялайды, сйтіп фотосинтез кызметін атарады. Ал ірі клеткалар кбеюге абілетті. Саны он шаты, оларды партеногонидиялы клеткалар деп атайды. Вегетативтік жолмен кбейгенде партеногонидиялы клеткаларды бойлай блінуі арылы жаа клеткалар тзіледі, блардан дамыан пластинка таба трізді дгелектеніп иіледі, біра шеттері бір-бірімен тйіспейді. Бл кезде денені алдыы жаы иілген пластинканы іш жаына арап жатады. Кейіннен алдыы жаы арылы иілген пластинка теріс айналып тседі де, шеттері арьшы бір-бірімен тйісіп, іші уыс шара айналады. Осы кезде клеткаларды алдыы жаы сырта арап жатады. Сйтіп тума шарлар тзіледі. Бларды клеткаларыны аналы шарды клеткаларынан айырмашылыы болмайды. Мндай шарларды саны бірнешеу болады, ол аналы шарды ортаы сйы кілегейлі уысына тсіп озалады. Оларды клеміні лаюынан аналы шарды абырасы жыртылады да, жас шарлар сырта шыып, з беттерімен тіршілік ете бастайды.
Аналы ценобий жас тумашаларды беріп, з тіршілігін жояды. Жас ауым се келе ересек ауыма айналады, олайлы жадайларда екі туліктен кейін кбеюге абілеті жетеді.
Жынысты кбею гониум мен панторинада - изогамиялы, эвдорина мен вольвоксте оогамиялы жолмен теді. Кпшілік жадайда вольвокс ауымы ос жынысты. ауымны 5-тен 100-ге жуы клеткалары антеридийге айналады, тсі сарыш, оларды райсысы 64-ке жуы сперматозоид береді. Оогоний партеногонидиялы клеткалара сас 10 шаты, кейде одан кбірек болады, клеткаішілік заттарыны ою жасыл тсі арылы партеногонидиялы клеткалардан айырылады. Оогонийде бір-бірден ірі жмырта клетка дамиды. Антеридийден шыан сперматозоидтар жзіп, оогонийге еніп, жмырта клетканы рытандырады. рытануды нтижесінде ооспора немесе зигота пайда болады. Ол бірнеше абатты алы абыпен апталып, ор заттармен амтамасыз етіледі де, тынышты кйге кшеді. Кейіннен редукциялы жолмен блінеді. Соны нтижесінде, гониумдарда зигота 4-ке блінеді де, аналы 4 зооспора сияты клетка шыып, райсысы пластинка трінде жеке ауыма айналады. Эвдорина мен пандоринада зиготадан бір ана зооспора тзіледі де, аландары жойылып кетеді, ол зооспораны зі кейде 2, те сирек 3 жаа кауым рады. Бл жадайда да зигота ядросы 4-ке блінеді, оны шеуі жойылып, біреуі ана алады. Вольвоксте ооспора клеткасыны ішіндегі заты редукциялы жолмен бірнеше рет блініп, аналы шарды ішінде гаплоидты клеткалардан тратын жаа жас шар тзеді. Кейіннен ол аналы ауым абыыны жыртылуы арылы жаа ауым трінде сырта шыады. Вольвокс ауымында атаратын ызметіне арай клеткаларды вегетативтік жне жынысты болып блінуі баса арапайым рылымды балдырларда байалмайтын жаа асиет. Эволюциялы трыдан араанда цинобиальды балдырларда кп клеткалы организмдерге тн белгілерді пайда бола бастауы, вольвоксті бір клеткалылар мен кп клеткалыларды арасындаы аралы форма екенін длелдейді.
Жасыл балдырларды ішінде вольоксті балдырлар - эволюциялы дамуы жаынан ертеректе пайда болан жне жасыл балдырлар мен эвгленаллыларды арасындаы негізгі байланыстырушы буын болып есептелетін табии топ. Бларды ішіндегі е арапайымы - ерекше клетка абыы жо, озалып жріп кбейе алатын, сондай-а вольвокстер атарын тікелей эвгленаллылармен жаындастыратын полиблефаридалар тымдасына жататын Dупаlіеllа. Біртіндеп эволюциялы дамуды нтижесінде клетка абышаларыны тзілуі арасында полиблефаридалардан хламидо Монадалар шыан.
Вольвокстерді ішіндегі прогрессивті баытта дамыаны – хламидо монодалытар тсемікке бекініп не болмаса бос жатады. Оны кбейер алдында козалыштыын жоалтуы сімдіктерді вегетативтік кйіне тн асиет.
Вольвоксті балдырларды ішінде жоары эволюциялы буыны болып есептелетіні — озалыш Vоlvох. Хламидо Монадаларды бірігіп тіршілік ету нтижесінде вольвокстілерді тегі дамуы тиіс. Оны клеткаларыны вегетативті жне жынысты болып блінуі, сонымен бірге оларды брін біріктіріп тратын протоплазмалы жіпшелерді болуы, кп клеткалы организмдерді белгісін крсетеді. Шежіре бтаында вольвокстен тарматанып, талшыты стадиясы тжырымдалан тетраспоралар кетеді. Бларды да баса жасыл балдырлар сияты озалыс стадиясы зооспора трінде болады. Сондытан тетраспора мен апицистистерді озалыш вольвокстер мен вегетативтік кйінде озалысын жоалтан хлорококкты балдырларды бір-бірімен байланыстыратын буын деп арайды.
Тетраспоралыктар-Tetrosporales атары жасыл балдырларды ішінде ерекше орын алады.Оны кейбір альголоктар вольвокстер атарыны бір ткымдасы ретінде караса, екінші біреулер протококты балдырлара жатызады, ал шінші біреулер жеке атар ретінде арастырады. Кейде бларды класс дегейіне дейін де ктереді. Бл балдыр вольвокстер мен хлорококктарды аралыындаы бір-біріне байланыстырушы буын болу керек. Бл атара бір клеткалы, ауымды, пальмеллоидты рылымы бар микроскопиялы сирек макроскопиялы организмдер жатады. Вегетативтік уаытында озалмайды, біра монада рылыстыын сатайды. Олар талшыты кезедеріні тжырымдалуымен сипатталады.
Клеткаларыны кпшілік жадайда клетка абышалары болады, кейде р трлі формалы йшікті ішінде жатады. Клетка абышасыны химиялы рамы жеткілікті зерттелмеген. алымдарды зерттеулеріне араанда, абышаны рамында бір трлерде целлюлоза болса, екінші біреулерінде жо, негізінен белокган, кмірсудан, тратындыы аны- талан. Кейбіреулеріні жалан, жмыс істемейтін талшыы болады.
Клеткалары кпшілік жадайда бір ядролы сирек кп ядролы (Асtiпосlоrіs). Хлоропласттары вольвокстерге сас табаша, астауша дгелек, жлдыз таы баса пішінді, клетканы абыралы абатына арай не орталы блімінде орналасады, пиреноидтары бірінде болса, екіншісінде болмайды. Кейбір трлерінде жасыл пигментті орнында кк-жасыл цианелла пигменті бо- лады.
Кпшілік тетраспораларды баса монада рылымды жасыл балдырларды хлоропласттарындаыдай стигмасы, вегетативті клеткаларында 2-ден бірнешеуге дейін жиырылыш вакуолясы болады, тек тзды суларда кездесетіндерінде болмайды.
Апиоцистис (Аріосуstіs) пен тетраспораларды (Теtrаsроrа,) вегетативтік кйі кбінесе алуан трлі пішіні бар кілегейді ішінде теді. Апиоцистис алмрт пішінді кілегейлі ауым рып, ірі балдырлара бекініп тіршілік етеді.
Алмрт пішінді денесіні ішкі жаында алы кілегейлі абатты астыы жаында кптеген шар пішінді екі-екіден талшыы бар клеткалар жатады. Ол
талшытар денеден сырта арай шыып трады, біра озалмайды, оны сыртын кілегейлі сауыт аптайды. Клетканы хлоропласты табаша пішінді, жиырылыш вакуолясы жне кзшесі болады. Апиоцистисті рбір клеткасы зооспора ра алады. Зооспора ауымнан шыып, се келе жаа ауыма айналады. Теtrаsроrа апшы трізді, кейде белгілі бір формасы жо кілегейлі ауым райды. Клеткасыны рылысы апиоцистікіндей. Атына байланысты кпшілік уаытта ауымы 4 клеткадан кралады.
Тетраспора суда алып трып тіршілік етеді. Екеуінде де изогамиялы жыныс процесі байалады. Бл екі балдыр вегетативтік кйінде озалыс стадиясы бар вольвокстерді біртіндеп, озалыс стадиясын жоалтан трлеріні филогенетикалы дамуын зерттеп, оны эволюция баытын анытауда ерекше орын алады. Тетраспоралар кбінесе апайтын ттцы суларда, планктон, бентос жне нейстон трінде, сирек топырата кездеседі.
Хлорококктытар - Сhlоrососсаlеs немесе Протококктытар - Рrоtососсаlеs атары
Хлорококкты балдырлара вольвокстілер сияты бір клеткалы ценобиальды жне ауымды организмдер жатады, алайда олардан айырмашылыы вегетативті кйінде озалмайды, тек кбею ызметін атаратын зооспоралар мен гаметалар ана озалуа абілетті. Блар коккоидты сирек пальмеллоидты, бірен- саран арапайымы сифонды болып келуімен сипатталады. Бір клеткалы хлорококктыларда рылысы вольвокстерге те сас. Бларды да клеткасында табаша пішінді хлоропласты, пиреноиды, денені ортаы блімінде бір ядросы болады, біра жиырылыш вакуолясы мен кзшесі болмайды, тек кейбір арапайым кілдерінде ана олар саталан. Бл сияты рудиментті органеллаларды саталуы хлорококктыларды вольвокстермен тікелей байланысты екенін крсетеді. Екінші жаынан, кейбір хлорококктарды жіптесінді жне пластинка пішінді формалар беру тенденциясыны болуы, бларды эволюциялы дамуы улотриксті балдырлара арай баытталандыын байатады. Хлорококкты балдырларды басым кпшілігі те кішкентай, р трлі, кбінесе шар, эллипс жне жмыртка пішінді. Сонымен бірге, ршы, жарты ай, ора, бйрек трізді де болып келеді. Тек су торшасы сияты кейбір ценобиальды рылымды кілдеріні абаты бірден бірнеше сантиметрге, кейде метрге дейін барады.
Клетка абышасы ттас, алы, атты целлюлозалы, арапайым трлерінде пектинді, кейде аралас. Кбінесе бірнеше абаттан трады. Ішкі абаты кпшілік жадайда целлюлозды, сыртысы пектинді, кей жадайларда бірнеше абатты целлюлозадан трады. Кпшілік трлерінде абыты сыртында ине, сйел, ылтана, тікенек сияты сінділері болады, кейде алы кілегей аптап жатады. Бл оларды суды ортаы абатында алытап труын амтамасыз етеді. Клеткада таба, сирек пластинка не тор пішінді бір хлоропласты, кейбір трлерінде диска трізді бірнешеу болады. Пиреноидтары басым, кпшілігінде біреу. Ядросы ядрошыымен айын крініп жататын ірі, кпшілік жадайда біреу, сирек бірнешеу. арапайым рылымдыты рылысын зерттеген уаытта озалыс стадиясы толы жойылан трлеріні зінде, монада рылымдылара тн центриолиді саталанын байауа болады. Диктиосомадаы цистерналарды ойнау саны мен млшері клетканы функционалды жадайы мен сырты орта серіне байланысты. Митохондрияны да саны, млшері, формасы, орналасуы клетканы жас шамасына жне функционалдык жадайына байланысты. Эндоплазматикалы ретикулюм цитоплазманы жан-жаынан тесіп тіп, бір жерлерінде лайып ойнаулар немесе кпіршіктер ралады, кейін одан рибосома мембранасы тзіледі. Микроттікшелері пероксисомасы болады.
ор заты крахмал пиреноидты маына хлоропласт жиналса, май тамшылары денені н бойында бытырап жатады.
Кбеюі. Вегетативтік кебеюі блшектерге ыдырауы не жеке клеткалара блінуі жне акинеттер рауы арылы болады.
Кп трлері вегетативті клеткадан пайда болатын екі талшыы бар жалааш зооспоралар арылы жыныссыз кбейеді. Біраз трлерінде зооспораны орнына озалмайтын автоспора тзіледі. Автоспоралар да зооспора сияты дамиды, біра талшыы болмайды жне аналы клетканы ішінде жатанда абыка оранады. Кейде зооспоралар мен автоспораларды орнына синзооспора, апланоспора тзіледі. Бларды зооспорадан айырмашалыы талшыы болмайды, ал автоспорадан абыыны болмауы арылы айырылады.
Автоспоралар - жыныссыз кбеюді е жоары сатыа крделенген трі. Оларды алы абыы бар, талшытары болмайды. Автоспоралар басым кпшілік хлорококкты балдырларда вегетативті клеткаларды кішкентай трі болып есептеледі. арапайым хлорококкты балдырлар зооспоралар немесе озалысы тежелген гемизоспора арылы жыныссыз кбейсе, біраз крделі трлері озалмайтын апланоспора жэне автоспоралар арылы кебейеді. Бл спораларды сандары райсысында р трлі 4-8 сирек 2, 16, 32, 64 болады.
Жынысты кебею аз ана трлеріне тн. Жиі изогамиялы сирек гетерогамиялы жне оогамиялы жолмен кбейеді.
Хлорококктыларды ішінде гомоталды жне гетероталды трлері болады. олайсыз жадайларда вегетативтік клеткалар акинеттерге, цисталара айналады. Кпшілік хлорококкты балдырларда жынысты кбеюі болмаандытан, вегетативтік уаытында гаплоидты келеді, бірен-саран ана диплоидты (Сlоrосtrіит).
Хлорококкты балдырлар р трлі экологиялы жадайлара кездеседі. Кпшілігі суда планктон мен бентосты рамына атысады. Сонымен бірге, дымыл жерде, топырата ааштарды абыында, абыраларда, жылыжайларда, гл отырызылан мыраларда кездеседі. Хлорококктыларда баса организмдермен бірігіп тіршілік етуге бейімделгендік жиі байалады. Саырауклатармен селбесіп тіршілік ету нтижесінде ынаны райды жне паразитті формалары да кездеседі.
Сйтіп, хлорококкты балдырлар тіршілік ететін тсенішке арай эпифитті жне эпизодты, паразитті, симбионтты болып тртке блінеді. Эпифитті формалары ааштарды абыын, гл еккен мыраларды жне су сімдіктерін мекен етеді. Эпизодты формалары су бргелері мен циклоптарды сауыттары мен дернсілдерінде жне баса гидробионттар мен масаны дернсілдерінде тіршілік етеді. Кейде оларды ішінде аптап сіп, суды «глдендіріп» жібереді. Барлы жадайында да балдырлар хлорофилдерін сатайды, сондытан здері органикалы заттарды руа атысады. Симбионтты тіршілік етуі мен паразиттеріні арасына айын шек оюа келмейді. Себебі, паразит тіршілік ететіндері иесіні клеткасына крініп, білініп тратындай заым келтірмейді. Бгеттерде кездесетін хлорококкты балдырлар сан жаынан кейде диатомды балдырлардан ана кем тседі. Сондытан оларды жалпы зат айналысында, адам мірінде маызы зор.
Хлорококкты балдыларды осы уаыта дейін белгілі бір жйеге келтірілген классификациясы жо. Оны басты себебі тр жне трарлы бірліктерді р автор р трлі тсініп, зінше талдауында.
Хлорококк-Сhlorоссосum (66-су- рет, 1) туысы - дымыл жерде, ааштар абыында, абыраларда, жылыжайларда, гл отырызылан мыраларда жне тщы суда жиі кездесетін бір клеткалы, шар пішінді балдыр. Клеткасы целлюлозалы клетка абыынан, бір ядродан, пиреноидты бар бір тостаанша пішінді хлоропласттан трады. Екі талшыы бар зооспоралар арылы жыныссыз кбейеді. Мнда клеткаішілік заттары 8-ден 32-ге дейін блінеді де, райсысы те талшыты зооспораа айналады, олар аналы клетка абыыны жыртылуы арылы босап шыып, біраз озалыстан кейін жан-жаа тарап, талшытарын тастап, абыа оранып, жаа дараа айналады. Жынысты кбеюі - изогамиялы.
Хлорохитриум-Сlоrосіtrіum туысы эллипсоидты, шар трізді не белгілі формасы жо ірі клетка, жоары сатыдаы сімдіктерді клетка аралытарында эндофитті тіршілік етеді. Сhl.lетпае трі оыр-жасыл, кп ядролы, ірі, алы абатты абыы бар организм. Оны клеткасы ряска сімдігіні клеткааралы кеістігінде орналасады. Хлорохитриум эндофитті организм боланымен, хлорофилін сатаандытан, автотрофитті тіршілік етеді жне баса хлорококкты балдырлардан диплоидты болып келуі арылы айырылады, гаплоидты болып клеткада тзілетін екі талшыты кптеген гаметалар есептеледі. Тек жынысты кбеюі ана белгілі.
Педиаструм-Реdіаsіtrum туысы - тегі жаынан су торшасына жаын тратын тщы суда планктон трінде кездесетін микроскопиялы организм. детте, клеткалары бір ядролы, есейе келе кп ядролыа ауысатын жалпа пластинка пішінді организм. Олар - тыыз орналасан бір атар клеткалардан ралан ауым. Шеткі рбір клетканы екі-екіден ыса сіндісі болады. Зооспоралар арылы жыныссыз кбейеді, жынысты кебеюі су «су торшасына» сас полиэдр стадиясы арылы теді. Гидродикциялар тымдасына, екі клеткадан тратын, жалпа трапеция пішінді Еиаstropsis пен шар пішінді, бірнеше бйрек трізді клеткалардан ралан Sоrаstrит (66-сурет, 16) жатады.
Хлорелла-Сhlоrеllа туысы тщы суда, дымыл жерде, ааштарды абыында жне баса организмдермен селбесіп тіршілік етеді. Клетка пішіні жне рылысы хлорококк сияты бір ядролы, тостаанша немесе оырау трізді хлоропластасында бір пиреноиды, целлюлозалы клетка абыы бар бір клеткалы, шар пішінді организм. Хлорококктан айырмашылыы зооспора арылы кбеймей, тек озалмайтын автоспоралар арылы кбейетіндігінде. Автоспоралар аналы клеткадан 4-8-ге дейін тзіліп, оны абыыны жыртылуы арылы сырта босап шыады. Баса организмдерге араанда кй таламай, тез кбейіп се алуына байланысты кп жерде тараан. Хлорелла органикалы заттарды кп рады. Оны рамында В,С,К витаминдері жне май болады. Сондытан шаруашылы маызы зор, ол суда тіршілік ететін жндіктерді оры. Хлорелла - е бірінші тама ретінде олданан микроскопиялы организм, одан 30-а жуы трлі таам дайындалады. Андижан гидролиз зауытында хлорелланы паста трінде, й жануарларына жем ретінде дайындайды. Аспан леміндегі планеталарды игеру шін адамды тамапен, оттегімен жне баса оректі заттармен амтамасыз етуде хлорелланы маызы ерекше. Хлорелла кп клеткалы организмдерге араганда радиоактивті сулелерге берік. Сонымен бірге, аспан леміне шатын космонавтарды кабиналарын трлі керексіз заттардан тазартып отыру шін де оны пайдасы бар. Хлорелланы шыны ыдыстарда оай сіруге болады.
Су торшасы-Нуdrodictyon туысы - крделі ценобиальды рылысты, ірі, азотты осылыстара бай суларда тіршілік ететін балдыр. Ценобий тйы апшы трізді, зындыы 1 метрге, ені 10-15 сантиметрге дейін жетеді. Су торшасын цилиндр пішінді, зындыы 1 сан- тиметрдей клеткалар райды. рбір клетка штары арылы 3-4 клеткамен байланысып, 5-6 брышты тор райды. Клеткасы кп ядролы, хлоропласты тор пішінді клетка протоплазмасыны сырты абатына таман орналасан. Онда кптеген пиреноидтары болады.
Клетканы ортаы блімін клетка шырынына толы ірі вакуоля алып жатады. Су торшасы жыныссыз жолмен кбейгенде, алдымен клеткадаы ядро саны кбейеді де, кп ядролы клеткаа ауысады, бліктерге - зооспораа ыдырайды. Сонымен, бір клеткадан бірнеше мы зооспора тзіледі. Зооспоралар аналы ішінде озалып жреді де, клетка абыыны ішкі жоары жаына барып тотап, онда абыа оранып, бір- бірімен жаласьп жаа тор райды.
Жаа зерттеулерге араанда зооспоралардан ралан клеткалар кез келген жермен жаласпай, тек плазмаллемма астындаы микроттікшелер орналасан жерден ана жаласады. Бір зооспарадан бір цилиндер пішінді клетка тзелде. рбір цилиндр пішінді 4 клеткам тйісіп, 6 брышты клетка райды. Сйтіп 6 брышты дене рауа 6 зооспора атысып, бір-бірімен тйіседі. Бір ценобий рауа мыдаан зооспора атысады. Аналы клетка абыыны кілегейленіп жыртылуына байланысты олар босап шыады. Жаа тзілген жас ценобий рылысына жне пішініне араанда зі шыан аналы ценобиге сас келеді. рі арай ауым тзетін клеткаларды зарып суі жне ядро саныны
кбеюі арылы клемі лаяды. Изаогамиялы жолмен жынысты кбейеді. Гаметалар зооспораа араанда са жне те кп. Гаметалар да зооспорлар сияты тзіледі. Гаметаларды осылуы нтижесінде абыпен алан жасыл шар пішінді зигота дамиды. Ол біраз уаыт сіп, клемін лайтаннан кейін тынышты алпына кшеді де, трт зооспораа айналады. Ол жыныссыз кбеюде пайда болатын зооспораа араанда клемі жаынан лкен. Сір, осыны алдын-да ядросы редукциялы блініп, хромосома саны екі есе кемісе керек. Зооспора біраз жзіп жргеннен кейін, се келе кп ядролы полиэдр деп аталатын бірнеше брышты денеге айналады. Полиэдр клеткасыны ішіндегі затынан екі талшыты кптеген гаплоидты зооспора тзіледі, ол полиэдр абыыны жыртылуы арылы босап шыып, жаа аналы клетканы ішінде ценобий райды да, з бетімен тіршілік ете бастайды. Полиэдр балдырды таралуына ызмет етуі тиісті. Себебі зиготадан тзілетін екі талшыты ірі зооспора аырын озалады, сондытан таралу ызметін полиэдр атарады. Полиэдр олайсыз жадайа тзімді.
Хлоросарциналытар-Сlorosarcinales атары - бір клеткалы жне ауымды вегетативтік уаытында озалмайтын организмдер. Коккоид рылымды, ондаан трлер жататын кішірек атар. Наыз коккоидтан айырмашылыы - вегетативтік кбейген уаытта клеткалары р трлі жазытыа блінеді. Блінуден жаа пайда болан клеткалар з абышаларымен апталып, бір-бірімен тыыз байланысады да, аналы клетка абышасымен тыыз сіп, бірталай уаыт бірлікте болады. Осы ерекшеліктеріне арай бларды сарциноидты рылымды деп атайды.
Клеткалары тыыз клетка абышаларымен апталан, полярсыз рылымды, бір клеткалылары шар пішінді, ауымдылары р трлі формалы. Клетканы блінуінен ралан ауымдар пакет, тетраэдр трізді. Пакет трізді ауымдар белгілі бір жйемен бір-біріне перпендикуляр ш баыта блінген уаытта текше пішінді формаа айналады.
Кп клеткалы тетраэдрлік комплекс клеткалары бір жазытыта жатып шаршы пішінді (Сlorosacina), не болмаса бірнеше жазытыта жатып тетраэдрлі (Теtracystis) болады. Кзге оны трт клеткасыны шеуі ана тседі. Созылыш клетка абышасы бар трлері бірнеше блінуді нтижесінде клеткалары ажырап кетпей, кп клеткалы паренхиматозды формаа айналады. Алайда, тін рылымды организмдер сияты клеткаларды жіктелуі болмайды. Мндай формаларды ерекшелігі сол, рбір пайда болан клеткаларды з клетка абышасы мен бірге алашы аналы клетка анша блінсе, сонша клетка абышасы болады.
Клетка абышалары тегіс, ешандай сінділерсіз. Бір клеткалыларында клетка абыы жа, кп клеткалыларында алыдау жиі бірнеше абатты, кейде кілегеймен оршалан. Протопластасы жоары сатыдаы сімдіктер клеткасы типтес, кей жадайда вегетативтік клеткадан жиырылыш вакуоля байалады. Клеткасы бір ядролы кейде кп ядролы. Хлоропласты табаша, астау, тілімделген ала, пластинка, дгелек, т.б. пішінді. Клетканы кабыралы абатына арай кейде ортасына не ттас жауып толтырып жатады.
Вегетативтік кбеюі кп клеткалы комплекстерді блшектенуі арылы болады. Зооспора жне апланоспора арылы жыныссыз кбейеді. Зооспоралары жалааш не абышасы болады, екі не трт талшыты изо-не гетероконтты. Кейбір трлерінде изогамиялы жыныс процесі байалады.
Жасыл балдырларды ішінен сарциноид рылымды трлері кейінгі 1958 жылдары жеке атар ретінде блініп шыты. алымдарды кз- арасы бойынша, бл атар бір клеткалылар мен кп клеткалы жасыл балдырларды ортасында аралы орынды алады дейді.
Хлоросарциналыгар кпшілік жадайда жер бетіндегі биотоптарда тараан. Олар топыра бетінде, жартастарда, аашты абыында, сирек сулы ортада шырасады. Барлы уаытта топыра биотоптарыны рамында кездесіп, топыра рамыны жасаруына ызмет етеді, оттегі мен гумусты жиналуына атысады.
Улотрикалы-Ultrichales атары. Бл атара кп клеткалы жай тарамдалмаан жіптесінді балдырлар жатады. алыпты жадайда клеткалары здіксіз блінуіні нтижесінде абаттары зарып, се береді. Мндай жадай вольвокстілер мен хлорококкты балдырларды клеткаларында болмайды. абаттары макро жне микроскопты. Кпшілігі бір атардан, кейде бірнеше атардан, ралан тарамдалмаан жіптесінді. Клеткалары цилиндр пішінді, тек базальды жне апикальды клеткалар формасы жаынан баса клеткалардан айырылады. Клетка абышалары ттас, кейде екі жартыдан трады. Апикальды клеткалары шар пішінді дгелектенген не моал, жіішке, сирек, иіліп келеді. Базальды клеткасы жарты шар пішінді жастыа не болмаса шеттері тілімделген дискіге сас, кейде ризоид сияты тарматалан.
Пиреноидтары бар хлоропластталы саина не пластинка пішінді клетканы абыралы абатына арай орналасады. Кпшілік улотриксті балдырлар - бір ядролы. Вегетативтік уаытында озалыс стадиясы болмайды. Клетка абышалары пектин араласан целлюлозды. Улотрикс олайсыз уаытта пальмеллевиттік жадайа кше алады. Кбіне тсенішке бекініп седі.
Кбеюі вегетативті, жыныссыз жне жынысты. Вегетативтік кбеюі клетканы блінуі нтижесінде абатты заруы не жіпті р трлі жадайларда жеке блшектерге зілуі жне акинеттер арылы жзеге асырылады. Жыныссыз кбеюі 4 талшыты макро жне микрозооспоралар, апланоспоралар арылы болады. Олар біраз озалыстан кейін талшытарын тастап, се келе жаа жіпті бастамасын береді. Зооспора тек кбею ызметін ана атармай, таралу ызметін де атарады. Жынысты кбеюі - изогамия, гетерогамия, оогамия.
Улотрикс-Ulotrix туысы тщы суларда, су астындаы зата тссіз тменгі ризоиды базальды клеткасы арылы бекінеді. Олар суа ашы жасыл тс береді. Жіп трізді созылып жататын балдырларды ризоидтарынан баса клеткалары біркелкі цилиндр пішінді. Клетка абыы пектин заты араласан целлюлоздан трады. Протоплазмасында бір ядросы, кпшек трізді клетка абырасына арай орналасан хлоропласты, онда пиреноиды болады. Клетка орталыында тссіз клетка шырынына толы вакуоля орналасады. Клетканы азы оры ретінде пиреноидтарды айналасында крахмал жиналады.
Жіпшелері ыса сегменттерге ыдырау арылы вегегативті кбейеді, біра баса балдырлар сияты мндай кбею жиі болмайды.
Улотрикс балдыры жыныссыз жне жынысты жолмен кбейеді. Жыныссыз кбейгенде кез келген клеткалардан зооспора тзіледі. Зооспоралары рылымы жаынан хламидомонадаа сас, одан трт талшыыны болуы арылы ажыратылады. Жынысты процесс кезінде кейбір клеткалардан гаметалар дамиды.
Гаметалар рылым жаынан зооспораа сас, олардан сан жаынан кп, са жне екі талшыты болуымен ажыратылады, бір даратан не р трлі жіп талшыынан шыан гаметаларды арасында осылуы арылы жынысты кбейеді. р трлі даратан шыан жіптерді бірін шартты трде аталы (-), екіншісін аналы (+) деп арайды. Бл жадайда гаметаларды сырт крінісі
ксас келеді, жыныс айырмашылыы байалмайды. Демек, улотриксті жынысты процесі - изогамиялы. Екі гамета осыланнан кейін 4 талшыты планозигота біраз озалыстан кейін тотап, алы абыпен апталып, бір клеткалы спорофитке айналады. Ол тынышты кезеін ткізіп, редукциялы жолмен блініп, кп жадайда 4-16 зооспора не апланоспора береді. Бларды бірінен аналы, екіншісі аталы гаметалар беретін жіптер седі. Сонымен, кейбір улотриксті балдырларда кп клеткалы жіптесінді гаметофит, бір клеткалы спорофитпен алмасады, сйтіп гетероморфты алмасуы байалады.
Улотрикс суда азот тздары жетіспеген уаытта пальмеллевитті кйге кшеді. Ол кезде клетка абышасы бртіп, кілегейленеді, біра блінуін тотатпайды. Соны нтижесінде, кілегейді ішінде ретсіз клеткалар жиынтыы кралады.
Микроспора-Місrospora тщы суларда кп тараан улотрикске жаын туыс. Жіптері біратар клеткалардан ралан, жай рылымды, жас уаытында тсенішке бекініп тіршілік етеді, есейген уаытта суда бос жатады. Жіптері жка не алы абыы бар цилиндр формалы клеткалардан трады. Клетка абыралары жоары жне тменгі екі бліктен трады да, бір- біріне айасып жатады. Оларды сыртын целлюлозды абы аптаан.
Егер жіпті кшті хром ышылыны ерітіндісімен деген уаытта жіп Н трізді блшектерге ыдырайды. Торлы пластинкалы хлоропласты клетка уысын толтырып жатады, кейде зара осылан лентадан трады, пиреноидтары болмайды.
Микроспора екі не трт талшыты зооспора немесе апланоспора арылы жыныссыз кбейеді. Жынысты кбеюі белгісіз.
Цилиндркапса - Суlindrocapsa абаты тарамдалмаан жіптесінді бір, екі немесе кп атарлы келеді. Жіпшелері абатты, алы кілегеймен апталан. Клеткалары цилиндр, шар кпшілік жадайда ш брышты. Хлоропласты жлдыз пішінді, клетканы орталы блімінде орналасады. Кбеюі, жіптерді фрагментациясы, акинеттер, екі талшыты зооспора, апланоспора арылы болады. Жынысты кбеюі - оогамия. Тщы суларда, су сімдіктерін мекендейді.
Кп клеткалы жіптесінді жасыл балдырлар лі толы зерттелмеген. Эволюциялы дамуы жаынан кптеген кп клеткалы жасыл балдырларды бастамасын берген улотрикс ерекше назар аударуа трарлы балдыр. арастырылан бл трт тымдасты ішінде орталы орынды улотрикстер тымдасы алады. Бдан оларды р трлі пішінді жіптесінді болатындыы байалады.
Улотрикалы балдырлар эволюциялы дамуы жаынан хлорококкты балдырлардан жоары трады. Кейбір улотрикс сияты трлерінде пальмелевиттік кйіні байалуы, бларды хлорококкты жэне вольвоксті балдырлармен филогенетикалы байланыстарыны барын крсетеді. Сонымен атар, хлоросарцина балдырымен де байланысты болуы ммкін. Хлоросарциналарды улотрикалытардан айырмашылыы вегетативтік клеткасыны блінуінен пакетиктерді ралуында.
Улотриксті балдырлар здеріні филогенетикалы дамуын озалыс стадиясын жоалтан бір клеткалы хлорококкты тектес балдырдан алады. Бір клеткалы балдырды здіксіз блініп суіні нтижесінде кп клеткалы улотриксті балдырлар шыан. Ал улотриксті балдырлар клеткасыны здіксіз бірнеше баытта блінуіне байланысты олардан трихальды, гетеротрихалды, пластинка пішінді балдырларды бастамасын берген.
Ульвалытар-Ulvales атары. абаты макроскопты пластинка не ттік пішіндес балдыр, абыралы бір абатты не екі абатты клеткалардан ралан паренхиматозды. Клеткаларды екі немесе бірнеше жазытыта блінуіні нтижесінде пластинкалы, ттік, апшы пішіндес р трлі формалы баыта дамыан. абаттары нашар дифференцияланан, ризоидтары арылы бекініп тіршілік етеді.
Улотрикстер сияты ульвалытар клеткасы бір ядродан, абыралы абата карай орналасан бір не бірнеше пиреноиды бар бір хлоропласттан трады.
Вегетативтік кбеюі абаттарыны тменгі жаындаы клеткаларыны блінуінен жаа сімдікті пайда болуы арылы болады. Жыныссыз кбеюі 4 талшыты зооспора, сирек апланоспора арылы жзеге асады. Жынысты кбеюі кез келген клеткалардан пайда болатын екі талшыты изогаметалар арылы жреді. Зооспоралар жне гаметалар тзілетін клеткаларды вегетативтік клеткалардан айырмасы болмайды. рбір клеткадан 16-64-ке гаметалар, 4-16-а дейін зооспоралар тзіледі. Бл балдырларда изоморфты рпа ауысуы бар. Ульвалытар, негізінен, теіздер мен мхиттарда тіршілік етеді.
Ульва-Ulva туысы ірі, абаты ттас пластинкалы не тарматалан зындыы 20-150 см-ге, ені 15 см-ге жетеді, тсемікке бекініп тіршлік етеді. Пластинкасы екі абат клеткалардан ралан, олар бір-бірімен тыыз орналасады. Ульва алашы даму кезеінде улотрикске сас, тарамдалмаан жіп трізді. Кейін клеткаларды бірнеше баыта арай блінуіне байланысты пластинкалы формаа айналады. Ульва да улотрикс сияты трт талшыты зооспоралар арылы жыныссыз жне екі талшыты гаметалар арылы жынысты кбейеді.
олданылан дебиеттер:
1. Абдрахманлы О. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж
2. метов .. Ботаника. - Алматы, 2000
3. Вассер С.П., Кондратьева Н.В. Водоросли. 1991.
Дріс 8. Хара - Charophyta балдырлар блімі.
арастырылатын сратар:
1. Хара - Charophyta балдырларды жалпы сипаттамасы.
2.Жасуша рылысы.
3. Кбеюі.
4. Систематкасы.
5. Филогенезі.