Басылымны трпаты” тсінігі. орды, таырыпты, бір трдегі жаттар. 1-саат.

Дріс масаты:Басылымдарды трпаты тсінігіні методологиялы негіздерін ашып крсету.

Тірек сздер:Басылымдарды жіктеу, басылымны трпаты, басылымдарды типологиясы, ылыми басылымдар, академиялы басылымдар, ылыми-кпшілік басылымдар, оулы басылымдары, таырыпты басылымдар.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Басылымны трпаты” тсінігі. Басылымдарды типологиясы.

2. ылыми басылымдар. ылыми басылымдарды масаты.

3. Академиялы басылымдар.

Жариялау шін жаттарды анытау жмысын йымдастыруды кез келген ылыми-зерттеу жмысынан айырмашылыы аз. детте оны алдында басылым таырыбы бойынша монографиялар, маалалармен атар жатты жарияланымдарды да оса ммкіндігінше толы (библиографиялы тізім) жасау жзеге асырылады. растырушыны бдан былайы жмысыны тиімділігі библиографияны аншалыты толы жасаланына байланысты болып келеді. Таырып бойынша дебиеттерді, мерзімдік басылымдарды, жатты басылымдарды зерттеу – аныталатын дереккздер луетіні шеберін анытауа ммкіндік береді. Бл жердегі маыздысы – белгілі бір кезедегі мемлекеттік немесе ведомстволы мрааттар торын, оны ішінде мемлекеттік мрааттарды айта рылу мерзімдерін, оларды ылыми-анытамалы аппаратын, мрааттарды орлармен жабдыталу тарихын, оларды аншалыты саталандыын білу болып табылады.

Жарияланан жаттарды анытау кзі болып е алдымен кіметтік органдарды ресми басылымдары саналады. Археограф шін кне задар жинатарыны барлыын, оларды ай жылдары басыланын, айта басыланын білу аса маызды. Ондай басылымдарды ресми сипаты болмаанымен, тиісті жатты жарияланымдарды даярлау кезінде оан кз салу аса пайдалы болма. Маызды ресми басылымдар атарында Ресей империясыны толы задар жинаы, Ресей империясыны задар жинаыны ш басылымы бар.

Археограф шін ведомстволы басылымдар, мерзімдік баспасз, жаттар жинатары, мемуарлар, т.б. анытау кзі ызметін атара алады. Осынау аса зор «апараттар теізінде» зіндік бадарлаушылы рлін атаратындар – библиографиялы анытамалытар, крсеткіштер, каталогтар болып табылады.

Жарияланбаан жаттар мемлекеттік жне ведомстволы мрааттарда, кітапханалар мен мражайларды олжазба блімдерінде, жеке мрааттар мен коллекцияларда аныталады.

Курсымызды бірінші бліміні дрістерінде айтып ткеніміздей, археография тарихнамамен тыыз байланыста болып, оны сраныстарына сезімталдыпен арауа тиіс боландытан, археограф отанды жне шетелдік тарихты ртрлі былыстары бойынша ылыми-зерттеушілік дебиетпен жасы таныс болуы керек. Бл жерде оан тарихи библиография, сондай-а тарих ылымыны тарихы бойынша зерттеулер кмекке келеді.

дебиетті зерттеп, дереккздер шеберін белгілеу негізінде басылымны жоспар-проспекті жасалады, онда жаттар жинаына енгізілуге тиісті мселелер мен оиалар ашып крсетіледі; жаттарды аныталу, тадап алу дістеріні ерекшеліктері, мтінін беру жне археографиялы безендірілуі белгіленеді; дереккздерді жйеге келтіру тсілдері, ылыми-анытамалы аппаратыны рамы аныталады; таырып бойынша библиография келтіріледі; наты нмірлері мен орларыны, коллекцияларыны, т.б. крсетілген мрааттар, кітапханалар, мражайлар шебері белгіленеді.

детте анытау бан дейін жары крген жаттар жинатарын, дебиетті зерттеуден басталады. Бл археографа оларда кездесетін сілтемелер арылы дереккздер шеберін анытауа ана емес, сонымен бірге оларда жарияланан жаттарды (толы немесе зінділермен) белгілеп алуа ммкіндік береді.

Мерзімдік басылымдарда жары крген жаттарды: декреттер, жарлытар, аулылар, съездер, конференциялар мжілістеріні хаттамалары, хаттар, т.б. анытауды зіндік спецификасы бар. Ресми басылым болып есептелмейтін газет немесе журнал беттерінен зін ызытыран жатты кезіктірген археограф оны мтіні тпнса немесе ресми басылым мтінімен бірдей екеніне кз жеткізуі тиіс. Бл шін мерзімдік басылым редакциясына немесе е дрысы – тпнса саталатын жерге хабарласу керек. Осылайша газет немесе журнал жат туралы млімет жинауды нерлым олжетімді кзі болып табылады, алайда ол тек сирек жадайларда ана, археограф арнайы келіскен кездері ана жат жариялауды кзі бола алады.

з материалдарыды: маала, хабар, репортаж, корреспонденция. интервью, фельетон, пікірлеріді, т.б. мерзімдік басылымдарда жариялауды жні бір баса. Бл жадайда газет немесе журнал негізгі дереккз болып есептеледі, алайда мерзімдік басылымдардаы з материалдарын басуа даярлаан кезде де археограф редакция мраатына немесе материал авторларыны жеке мраатына хабарласу арылы оларды тпнсасын табуы керек. Оларды варианттарын жарияланан мтінмен салыстыруды археографа да, даярланып жатан жарияланымны болаша пайдаланушысына да осы баспасз органыны тарихын (кеінен аланда – журналистика тарихын), авторды жеке басын зерттеуде жне, е аырында, газет (журнал) материалдарын даярлау кезіндегі оамды-саяси ахуалды зерттеген кезде берері кп болма.

Жарияланан материалдарды анытааннан кейін мраатты жаттарды анытауа кіріскен дрыс. Ол археографты ызытыратын ылыми-анытамалы аппарат жйесін, сондай-а ондаы лі кзге тсе оймаан жаа тсімдер жайлы мліметтерді зерттеуден басталады. Бл мселеде мрааттар бойынша нерлым олжетімді анытамалытар – жолкрсеткіштерде апараттар айтарлытай тапшы болып келеді. Оларда соыстан кейінгі тскен жаттар жайлы мліметтер болмауы ммкін.

Жарияланан ылыми-анытамалы аппарат трлерімен танысты жарияланым таырыбы бойынша жаттар болуы ммкін деп жобаланатын наты орлар мен коллекцияларды белгілеп алуа ммкіндік береді. Бдан кейін орлар тізімін зерттеу мраатта бар барлы каталог трлерімен (жйелеуші, пндік, таырыпты, атаулы, географиялы, т.б.) танысумен параллель жргізілуі тиіс.

Мраат жаттарын табысты анытау кбіне растырушы мраатты эвристикамен таныс па, жо па, тарихи дереккздерді жатан жерін дл табар зіне тн сезімталдыы ай дрежеде, соан байланысты болады. Соысы, бізді ойымызша, мраатты ылыми-анытамалы аппараты жйесін зерттеуден ана пайда болмайды, е алдымен археографты мраат жаттарымен за мерзім оян-олты жмыс істеуі негізінде, тжірибеден туші мраатшылармен немі байланыс жасаудан, жне е аырында, оны жалпы тарихи даярлыы нтижесінде пайда болады.

На осы, жаттарды анытау кезеінде, тарихшы мен мраатшы кооперациясы ажет болады. Тарихшы тарихи зерттеу дістерін мегергенімен, кбіне мраатты эвристика мселелерін шешуде дрменсіздік танытады; мраатшы мраатты кптеген орлары мен коллекцияларында шашырап жатан жекелеген тарихи дереккздер жайлы айтарлытай танымы боланымен, кейде оларды арасындаы себептік-салдарлы байланысты, оларды тарихи таным процесіндегі орындарын аара алмайды.

Бейнелеп айтанда, тарихшыны жйегі кішігірім, біра мият делген, ктімді, ал мраатшыны жері ауматы-а, біра ол жасы жеміс беруі шін, бірінші оны днді даылды ктіп-баптауды озы технологиясымен таныстыруы керек те, ал ол оны барлы алапа таратуы тиіс.

Кпшілік жадайда ресми жаттармен атар жеке баса атысты дереккздер де жарияланым объектісі болуы ммкін (жеке хаттар, кнделіктер, естеліктер, маалалар, т.б.). Оларды анытау шін орларында ресми жаттама саталып алан мемлекеттік мекемелер мен оамды йымдар тарихын ана біліп ою жеткіліксіз болады. Бл жерде орында зіні жаттары (е алдымен хаттары) саталан археографты ызытыран адаммен арым-атынаста болан барлы жандарды анытауды маызы зор. Сондай-а бл орларды саталатын жерін білу де маызды. кінішке орай, кейбір республикалы мрааттарда, кітапханаларда, мражайларда саталан жеке мраатты орлар туралы анытамалы басылымдар болмауы да ммкін, сондытан мндай жмыстарды табу шін кейде крші елдерге тініш жасауа тура келеді.

Статистикалы, скери, картографиялы, ылыми-техникалы, кинофотофоножаттарды анытауды зіндік ерекшеліктері болады (Кино жне фотожаттарды анытау жне жариялау дістері туралы мына ебектерді арауа болады: Магидов В. М. Зримая память истории. М., 1984; Янин В. Л. Старая граммофонная пластинка как объект источниковедения // Археографический ежегодник за 1978 год. М., 1979; Селезнев М. С. Проблемы публикации фонодокументов // Актуальные вопросы теории, методики и истории публикации исторических документов: Межвузовский сборник научных трудов. М., 1991. С. 63–68 и др.) Сйтіп, статистикалы дереккздер шін жаттарды аыры мтіндерін анытау маызды болса, ылыми-техникалы дереккздер шін – объектіні (бйымны) сатылар бойынша делуі маызды. скери аппаратты баыныштылы буындарын білу керек, скери іс ааздарын жргізу йымдарын білу ажет боланда орда жо бір штабты материалдарын осындай орларда жатып алан жоары жне тменгі тран штабтар материалдармен толытыруа ммкіндік береді.

Жргізілген іздеу жмыстарыны нтижелері рбір аныталан жата белгіленген лгідегі карточка толтырумен бекітіледі (Карточканы сипаттамасы КСРО мемлекеттік мрааттары жмыстарыны Негізгі ережелеріні 7.2.2.14 б. келтірілген (М., 1984), бл зірге кп жерлерде олданыстаы нормативтік жат болып келеді). Онда анытауды таырыбы мен ішкі таырыбы, саталатын орны крсетілген жат таырыпшасы (ажет боланда жатты мазмныны адатпасы беріледі); іс ааздарын тіркеу нмірі; жатта аталатын оиа болан орны белгіленеді; жатты пайдаланылуы ммкін сипаты жайлы белгі ойылады (негізгі рама осу, ескертпелерде, алысздерде, хроникада, т.б. олдану шін). Аяына анытауды жргізген адамны аты-жні крсетіліп, карточка толтырылан кн ойылады.

Археография тжірибесінде карточка элементтеріні саны, таырыбы, ішкі таырыбы, таырыпша, псана жне карточка толтырылан мерзім мен авторы туралы мліметтерді ана крсетуге дейін ысартылуы ммкін. Жмыс барысында жасалан карточкалар массиві кейін мраатты ылыми-анытамалы аппаратыны рамына енгізіледі. детте аныталан жаттар клемі тадап алынаннан бірнеше есе арты болады, ал жината жары кргендерден тіпті кп.

Егер жатты басылымдарды масатты міндетін оларды типі анытайтын болса, жарияланатын дереккздер рамы оларды трін крсетеді. Осы жадайды ескерсек, басылымдар орлар бойынша немесе таырыпты болуы ммкін; бір типті тлалар жаттарынан немесе бір тланы жаттарынан труы ммкін. Алашыларына бір ор жаттары немесе оларды бліктері жатады. Алайда бл баса орларда, тіпті мраатта жатан жаттарды тарту ммкіндігін жоа шыармайды. детте орлар бойынша басылымдар немі немесе траты деуге болады, ылыми типтегі басылымдара жатады, йткені басылым сипатыны зі жарияланатын дереккздерді аасы толы болуын кздейді. орлар бойыншадан згешелігі таырыпты басылымдар ртрлі мраатты орлар мен жинатамаларда жатуы ммкін дереккздерден трады. Оларды басылыма енгізгенде жарияланымдар таырыбына жататындыы басты назарда болады. жаттарды дайындалып жатан жарияланыма енгізу керек пе, жо па деген мселе туындаанда, растырушыларды субъективизмі мен ылыма жатпайтындыы таырыпты басылымдарды барынша осал жатары екендігі байалады. Дегенмен де, жоарыда аталып ткеніндей, басылымны на осы трі кез келген археографияда басым болып келеді жне оларды бас тартуа негіз жо деп білеміз. Таырыпты басылымдар пайдасына айтылатын таза экономикалы сипаттаы себептерден баса, олара тн болып келетін таы бір маызы кем емес ерекшелігі туралы айта кету керек. Мселе мынада, «мекенжайлы» таырыпты басылымдарды даярлау («кппрофильді» орлар бойыншадан згешелігі) кбіне таырып бойынша жмыс істейтін, сондытан да таырып бойынша бл дереккздерді саталатын орындарын жасы білетін тарихшылар зерттеулеріне сас болып келеді. Сйтіп, археографтар мен дереккзтанушы тарихшылар мдделеріні сйкес келуі, сіресе дереккздерді тадап алу кезеінде жариялаушылар алдынан кезігуі ммкін иындытар мен ауіптерге арамастан, на осы таырыпты басылымдарды даярлау ажет екендігіне кзімізді жеткізе тседі. Республика аумаында жары крген тыш дереккздер жинаынан бастап азіргі уаыта дейінгілерді есепке аланда таырыпты басылымдар спектрі шексіз ке.

жаттар трі (бірінші жадайда) жне жаттары жарияланып отыран тла (екінші жадайда) біріктіру бастауы болып табылатын бір типті тлалар жаттары немесе бір тла жаттарыны басылымдары нерлым азыра таралан басылымдар. Бір типті жаттара, мысалы, шектеулі рамкадаы –«Ебекшілерді В.И. Ленинге хаттары», хронологиялы рамкадаы – «лы Отан соысы жылдарындаы Украина партизандарыны халыа арнаан листовкалар жинаы», уаытша жне ауматы рамкалардаы шыармаларды келтіруге болады.

Басылым формасы жаынан тарихи жаттар корпус (кмбез), серия, жина, монобасылым, альбом, буклет, плакат, мерзімдік жне лі де шыып жатан, ылыми-зерттеу немесе танымал жмыстара осымша болуы ммкін. Корпусты басылымдар рамына детте азана клемде саталан бірегей жаттар жатады, сондытан оларды айткенде де жариялануы ажет.

Сериялы басылымдара жары кріп жатан кптомдытар жатады. Сериялы басылымдарды белгілері бірнеше томдарды болуы ана емес, даярлаан кездегі эдициялы тсілдер бірлігіні соыларында да саталуы, бірегей ылыми-анытамалы аппарат, бірдей полиграфиялы безендіруді болуы. Бларды тым болмаса біреуіні бзылуы басылымды сериялы разрядтан шыарып тастайды.

Жеке бір жатты шеберіндегі басылым болып табылатын монобасылым салыстырмалы трде жаа форма (оны пайда болу мерзімі жаынан емес, нормативтік-дістемелік жаттарда есепке алынуы бойынша) болып есептеледі. Бл жерде оны клемі маызды емес. Монобасылым объектілері болып детте ерекше нды, жазба ескерткіш ретінде ылыми жне мдениеттік мні болатын (зады, актілік, нормативтік сипаттаы) жаттар саналады. жатты монобасылым трінде жариялау оны жеке жина, ылыми, кпшілік жмыстара осымша, т.б. ретінде айта жары круіне болмайды деген сз емес. Бан мысал ретінде Баркулабов жылнамасыны кп айтара, оны ішінде монобасылым ретінде де жары кргенін айтуымыза болады.

Альбом – кп таралан фотожаттар жарияланымыны трі болып табылады. Оан адатпалы жаттарды, алы сзді, тсініктемелерді, крсеткіштерді осылуы басылыма ылыми сипат береді. кінішке орай, алыптасан дет бойынша фотожаттарды «екінші сортты тарихи дереккз» ретінде арастыру (жазба жаттармен салыстыранда) кесірінен жариялаушылар, альбомды кпшілікке сынуа даярлау кезінде олара жоарыда аталан ылыми-анытамалы аппарат элементтерін осуды ойламайды. «КСРО-да тарихи жаттарды басып шыару Ережесіні» (М., 1990) екінші редакциясыны растырушылары осындай алыптасан рдісті згертуге тырысып крді, онда жарияланым объектісін жазба дереккздермен шектемей, «Ережеге» фотожаттарды, сондай-а кино жне фонодеректерді басылыма зірлеу дістері мен тсілдерін реттейтін блімдер енгізілді.

жаттарды плакаттар, буклеттер, мерзімдік жне лі де шыып жатан басылымдар трінде жариялау брыннан бері, азір де «шаын жарияланым трлері» деп аталады. Оларда бір жаынан даярлауды жеделдігі мен немділігі, екінші жаынан – кпшілікке ол жетімділігі йлесіп келеді. Мерзімдік жне лі де шыып келе жатан басылымдар сипаты (арнаулы тарихилы, мрааттанушылы, археографиялы; деби-кркемдік; оамды-саясилыы), сондай-а жариялаушыны біліктілігі (бір жаынан тарихшы, мраатшы, археограф, дебиеттанушы, филолог; екінші жаынан – лкетанушы, дилетант, кне мраларды астерлеуші, т.б.) жатты жарияланымдарды даярлану дегейіне з серін тигізбей оймайды. рине, мерзімдік жне лі де жарияланып келе жатан басылымдарды жоары ылыми дегейі жариялаушыны ксібилігімен йлесімді болып келгені те жасы болма. Мндай йлесімні болмауы айтарлытай кемшіліктерге жеткізуі ммкін: журнал бетін немдеймін деп редакция здеріне айырыша мні жо болып крінген мтін блігін, тсініктемелерді, т.б. алып тастауа растырушыны мжбр ету арылы жарияланымды блшектеуге итермелейді.

Дегенмен де жаттарды мерзімдік жне лі де шыарылып келе жатан басылымдарда жариялау брын да, азір де кеінен олданылып келе жатанын тарихшылар, ы тарихшылары, филологтар, дебиетшілер, сондай-а археографтар мен мтіншілер назарда стаандары дрыс болады. Мерзімдік жне лі де шыарылып келе жатан басылымдарда жаттар жариялауды азіргі заманы ресейлік тарихшылар «Журналды археография» деп атайды, ол «кітапты археографиямен» атарлас мір сретін, археографиялы базаны кеейтуге баытталан практикалы ызмет деп абылдануы тиіс. Саны кп ртрлі журналдар, альманахтар, жылнамаларда тарыдай шашырап жрген аса кп тарихи дереккздерді зерттеушілер кзіне тсе бермейтінін ескерсек, мны жасау те маызды іс болма.

Дегенмен «журналды археография» ымыны зі Россия А Археографиялы комиссиясыны азіргі траасы, РА корреспондент-мшесі С. М. Каштанов тарапынан діл сына шыраан болатын. Актілік археографияны «актілер археографиясына» ауыстыруды сынан В. Ю. Афианимен айтыса тсе отырып, Каштанов, арасында былай деп жазады: «Журналды археография» сияты анытамаларда екіншілік (басылым трі) біріншілікті (басылым объектісі) клегейлеп алады... Егер автор актілік археографияны актілер археографиясына ауыстыруды сынан болса, онда неге журналды археография деуді орнына журналдардаы тарихи дереккздерді басып шыару принциптері жайын ана сз етпеске?» (Каштанов С. М. Актовая археография. М., 1998).

жаттарды ылыми немесе кпшілік жмыстара тсініктеме трінде жариялау осы жмыс авторлары жасаан орытындыны, сынылан ережелерді, растырылан сызбаларды, тжырымдарды, т.б. жатпен растауа ммкіндік береді. зіндік бір кеейтілген алысз жне мазмнына тсініктеме рлін атаратын талдауышты блімні болуы, мндай жмыстарды растырушы-авторларын жарияланыма жата осымшада жеке ылыми-анытамалы аппарат беру ммкіндігінен айырады. Мысалы, осы курсты авторы осылай жасады, кітапты мраат рестуцияларыны проблемалары туралы жатты осымшасына алысз жазуды «Тменде жарияланатын жаттар кітапты бірінші бліміні мазмнын тсіндіреді, ал кейбір жадайларда толытырады. йткені оларды рбірі жайлы ескертпелер осы жмысты талдауышты блімінде кездесетіндіктен, оларды мазмнына тсініктеме берілген жо» деген ысаша ескертумен шектелді. ХХ асырды бірінші ширегіндегі лттты озалыс тарихы туралы белгілі жмыстара осымша ретіндегі жаттар осылайша немесе осылай дерлік жарияланан.

Тарихи жаттар баспаханалы немесе баспаханалы емес дістермен шыарылуы ммкін. Біріншісіне теру (аріптік), фотомеханикалы; екіншісіне – кинематографиялы, дыбысты, электронды дістер жатады. жаттар факсимиле дісімен шыарыланда мтіндерді дл беру ммкіндігі арта тседі. Осы себепті факсимилелік басылым жат тпнсасын оны мтінінен терілген туындымен салыстыра оу болаша тарихшылара, археографтара, мраатшылара, тілшілерге палеография, неография, археография негіздерін мегеруге кмектесетіндігі маызды саналатын білім беру масатында олданылады.

Факсимиле тсілімен жекелеген жатты да, бірнеше жаттарды да (ттастай немесе зінділерін) басып шыаруа болады. Жоары дрежелі факсимильділік (немесе оларды кейде «тегінде факсимилелі» деп атайды) жне биік немесе орта дрежелі факсимильділік (немесе «факсимиле типтес» басылым) трлері болады. Біріншілеріне тпнсадан оны клемін згеріссіз сатау арылы кшірмесін алу, жазба материалыны сырты ерекшеліктерін сатау (аазыны, пергаментті, айы абыыны, т.б.), оны ішінде оларды пайдаланылан іздерін (механикалы заымданулары, кірше тартан жерлері, т.б.) тн болады. Бл кезде жатты факсимилелік басылымына мтінні аріптік кшірмесі оса беріледі.

ХV . аяындаы жазу мен нерді бірегей ескерткіші – Радзивиллов (Кенигсберг) жылнамасы осылайша жары крген. Бірінші томда жылнама мтініні факсимилелік кшірмесі болса, екінші томда – мтінні транслитерациясы, зерттеу, миниатюралар сипаттамасы, крсеткіштер (атаулы, географиялы, этникалы атаулар) берілген.

Жоары жне орта дрежелі факсимильділік басылымдары да тпнса мтінін жоары длдікпен кшірмелей алады, біра сырты безендірілуінде тегінде факсимилеліден біратар згешеліктері болады. Мнда ішінара 1:1 клем саталмайды, жатты сыртындаы материал ерекшелігіні саталуы міндетті емес, т.б. 3/5-ке кішірейтілген факсимилелік кшірме мтінмен бірге параллель берілуі бл басылыма ылымилыпен атар жоарыда айтанымыздай білімдік сипат береді.

Кинофотофоножаттар басылымын одан рі жіктеуге тоталмай, тек ана оларды жазба дерекздер сияты типтерге, трлер мен формалара блінетінін ана айта кеткен орынды.

Дрісімізді соында айтарымыз, жатты басылымдарды жіктеу тар аялы масат емес. Археографиялы жарияланымдарды оларды баса жаттар жарияланымынан ерекшелейтін біратар белгілері бар. Осы белгілерді топтастыран археографты ісі ылыми ебек болып табылады, йткені заттар, ымдар, анытамалар, т.б. жіктеу кез келген ылымны дамуы мен жетілдірілуі болып есептеледі. Практикалы кзарас трысынан да жатты басылымдарды жіктеуді айтарлытай жаымды мні болады, йткені ол лкен археографиялы басылымдар топтарына атысты андай да бір траты белгілер ортатыы біріктірген бірыай жмыс дісін олдануа ммкіндік береді.

Баылау сратары:

1. Басылымдарды жіктеудегі белгілер андай принциптер негізінде жргізіледі?

2. Басылымдарды типологиясына анытама берііз?.

3. Басылымдарды трлерін крсетііз?

сынылатын дебиеттер:

1. Добрушкин Е.М. Основы археографии: Учеб.пособие. М., 1992.

2. Добрушкин Е.М. История отечественной археографии. Современные проблемы и задачи изучения. Учеб.пособие. М., 1989.

3. Королев Г.И. Археография: Учеб. пособие. –М.: РГГУ, 1996.

ДРІС 11-12.