Жаттарды мтінін тадап алу жне беру. 2-саат. 1 страница

Дріс масаты: жаттарды мтінін тадап алу жне беру жолдарын ашып крсету.

Тірек сздер: Мтінін деректерін анытау, редакци, тізім, нса, регестілер, аннотациялар жне кестелер.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Мтінін деректер кешені тадау. Редакция. Тізім. Нса. жат мтінін араатынастары.

2. Басылыма дайындайтын мтінді беру тсілдері (тсіру тсілдері).

3. Баспаны дипломатиялы тсілдері. Мтінді тсіруді ылыми сыни тсілдері. Негізгі принциптері.

4. Мтінді сынау тсінігі. Ежелгі, жаа жне азіргі кезедердегі жаттар мтінін тсіру жмыстары

5. Деректі ысартылан трде жариялау. ысартуларды масаты мен таайындалуы.

6. жаттар мтінін ысартылан трде беру.

7. Регестілерді трлері. Кестені растырудаы тсілдер мен трлері. Аннотацияларды рамы мен мазмны.

жаттарды мтінін тадап алу

жаттар басылымын зірлеуде аныталатын маызды мселелерді бірі – мтінді тадап алу болып табылады. Сыншылар мтінді талылаан кезде ауыза алдымен алынатын да на осы мселе. Бл кезде: мселе те ертедегі жатты жариялау туралы ма, немесе жаа, азіргі заман жаттары жайлы ма, жатты шыу тегі туралы мселе маызды емес.

Жарияланатын жатты ай редакциясы немесе андай тізімі негізгі болып алынуы керектігі жайлы трлі кзарастар бар. Белгілі дебиеттанушы М. Гофман, мысалы, мтінді тадап алуда авторды оан ештее «оса алмайтындай» аыры шыармашылы ой-пікірі, тілегі басшылыа алынуы тиіс деп есептеген. Гофман тек цензураны араласуымен кейін осылан осымшалар мен згертулерге ана кешілік жасайды.

Гофмана арама-арсы пікірдегі екінші бір дебиеттанушы Г. О. Винокур ле мтіндерін сына алу туралы зерттеуінде мтінді тадап алуда автор мен оны тілегі емес, бізге жеткен бір алымны оан айтан дстрлі кпбейнелі тсініктемесін басшылыа алу керек деп есептейді.

Айта кету керек, мтінді тадап алу туралы айтан бл екі пікірді екеуі де жалпылама сипаттаы жаттарды жариялаумен айналысатын тарихшылар мен археографтар тарапынан олдау тапан жо. КСРО-да 1940–1950-жылдары жасалып, абылданан нормативтік жаттара (КСРО МА жаттарын жариялауды Негізгі Ережелері. М., 1945; Тарихи жаттарды жариялау Ережелері. М., 1955 жне т.б.) кз салатын болса, онда бл мселеге байланысты жаттар мтіндеріні «беделділігі», «аырылыы» ымдары енгізілгенін креміз. Алайда С. Н. Валк те дрыс атап крсеткеніндей, жаттарды негізгі мтінін анытауда бл критерийлер де «немі тура бола бермейді».

Мысал ретінде ресейлік археограф 1930 жылы КСРО Орталы мрааты «Бірінші жалпыресейлік Кеестер съезі» жаттар жинаыны бірінші томын басып шыаран кездегі болан оианы, баса да жаттармен бірге съезде сз сйлеген белгілі меньшевиктер ксемі И. Церетелли сзіні стенограммасы да басылып кеткенін мысала келтіреді. Жинаты растырушылар сол кездегі мтінді авторды соы ойы ескерілген редакциясы бойынша беру керек дейтін ережеге сйкес, Церетеллиді съезде сйлеген сзінен млде баса маынадаы редакцияланан сзіні стенограммасын жариялап жіберген. Мселе мынада, Церетелли стенограмманы арап, жне бл кезде толы жеіске жеткен большевиктер алдында зін аралайтынын да ескерместен, съезде айтпаан сздерді осып жіберген.

Кркем шыармалар мтінін тадап алу мселесіне кптеген арнайы дебиеттанушылы ебектер арналан. Мысалы, С. А. Рейсерді Основы текстологии. 2-басылымы. Л., 1978 ж. оу ралын, Д. С. Лихачевті Текстология: ысаша очерктер. М.,; Л., 1964 ж. жне т.б. айта кетуге болады.

Бдан рі отанды жне шетелдік археографтар жинаан айтарлытай тжірибелерді, ылыми жне нормативтік-дістемелік дебиеттерге жасалан талдауды негізге ала жне ескере отырып, жаттар мтіндерін оларды шыу тегін, авторлыын, техникалы ралдарды олдануын, т.б. ескере отырып, жаттар мтінін тадап алу мселесі андай жолмен шешілуі тиіс екенін анытауа тырысамыз.

Соы жылдары нормативтік-дістемелік дебиет жарияланатын мтін ретінде абылданатын жатты «негізгі мтіні» ымын енгізеді. Оны дереккз ретінде тадап алу кезінде брын жарияланан болсын, жарияланбаан болсын, осы жат мтіні шін дербес мні барды барлыы ала тартылады. Негізгі мтін жарияланады, ал аландары онымен салыстырылады; жне де аныталан ртрліліктер мтінге берілген тсініктемелерде белгіленеді.

Археография тарихында осындай крделі мтіндік жмыстарды жарияланатын жаттарды тізімдері мен мтіндік редакциясы кп боландыы салдарынан стсіз аяталан, сондытан да оларды негізгі мтінге «жаындату» ммкін болмаан жадайы аз кездескен жо. Мысалы, Мскеу университетіні асындаы ертеден келе жатан ресейлік ылыми-тарихи оам – Тарих жне Ресей кне ждігерлері оамыны ХІХ . басында ІХ – ХІV . басындаы Киев жне Солтстік-Шыыс Русь тарихы бойынша маызды дереккз болып табылатын ежелгі Лаврентьев жылнамасыны тізімін жариялама болан кезде осылай болан. Протограф ретінде И. И. Мусин-Пушкин кітапханасында саталан (оам баспагерлері оны е ежелгі деп есептеген), жылнама тізімін алып, растырушылар бдан кейін жылнаманы алан 60 (!!!) тізімінде бар ртрліліктерді оан жаындата алмай ойан. 1804 – 1810 жылдар бойында жаласан жмыс аыры еш нтижесіз аяталды: жылнаманы бар-жоы 10 параы ана басылып, оны зі кейін 1812 жылы Мскеу ртінде жойылып кеткен.

Жарияланымды даярлау кезінде андай мтін негізгі етіп тадап алынады? Ежелгі кезе жаттарыны негізгі мтіні ретінде тпнса мтіні алынады; ол жо болан жадайда жатты барлы кшірмелері (тізімі) іске тартылады. Мндай жадайда мтін е бірінші кшірме (тізім) бойынша жарияланады. Алайда ХІІ – ХІV асырлар жаттары шін, кейбір республикаларда – ХV – ХVІ асырлар шін кбіне соы тізімдер мтінні бірден-бір дереккзі болып есептеледі. Мысалы, И. И. Григорович «Белорус мраатына» осан ХV – ХVІ . грамоталарыны барлыы дерлік ХVІІ асыр тізімі бойынша жарияланды.

Алайда негізгі мтінді тадап алу проблемасы тек ежелгі кезе жаттарын даярлаан кезде ана туындайды деген тсінік дрыс болмас еді. Жаа кезе дереккздеріне атысты да ондай проблемалар жиі кездеседі. Оан длелді біз С. Н. Валкті 1939 жылы «Архивное дело» журналыны 3-нмірінде жарияланан «азан социалистік революциясы декреттеріні мтіні туралы жне оларды ылыми басылымы ажеттігі жайлы» деп аталан мааласынан кездестіреміз.

Декрет мтіндеріні тпнсаларын ресми басылымдарда жары крген мтіндерімен салыстыра келіп, маала авторы оларды арасындаы кейде те маызды сипаттаы ртрліліктерге назар аударады. Бл оларды айта теріп, ресми басылымдар арылы елге тарату кезінде байалмай кеткен ры ателерден бастап, оларды сол басылыма даярлаан адамдарды еренсіздігі мен сауатсыздыы кінсінен де орын алан крінеді.

Мысал ретінде С. Н. Валк «РСФСР-дегі мраат ісін айта ру жне орталытандыру туралы» декретті (1918 ж. 1 маусымда абылданан) жарияланымында жіберілген мраатшылар шін маызды жатты мазмнын тбірінен згертіп жіберген атеге назар аударады. Мселе мынада, Мраат ісі бойынша Бас басарманы ведомстволармен арым-атынасын реттейтін шінші тармаы мынадай редакцияда жары крген: «...кнделікті ызмет шін маызын жоалтпаан істер осы ведомствоны имаратында алады жне МІМБ (мраат істеріні мемлекеттік басармасы) арамаына тспейді» деген сз бар, ал тпнсада ол былай оылады: «...кнделікті ызмет шін маызын жоалтпаан істер осы ведомствоны имаратында алады, біра МІМБ арамаына тседі». Декрет тпнсалары мен оларды ресми басылымдардаы жарияланымдары арасындаы осындай ртрліліктерге ку болатын осы жне баса да мысалдар алыма «басты бедел иесі, рине, тпнса болады» деген орытындыа келуге негіз болан.

Аталан декретке байланысты оны Беларуссиядаы бізге жасы таныс «БССР-дегі мраат ісі (1918–1968)» жинаында жары кргенін атай кету орынды болма. Мнда да КСРО-да тарихи жаттарды жариялау Ережелерін (М., 1969) ата сатаан жина растырушысы (ол Е. Ф. Шорохов болатын) негізгі мтін ретінде ресми басылымда жары крген жааы мтінді алып, жоарыда айтылан принципті сипаттаы атені айталаан. Рас, мтінге тсініктемесінде декретті «Кеес мрааттары» (1966. № 1) журналындаы декретті факсимилелік басылымына сілтеме жасай отырып, Шорохов жатты шінші тармаыны дрыс редакциясын да келтіріпті.

Белоруссия Уаытша жмысшы-шаруа кеес кіметіні Манифесі мтінін жариялауда да орын алан осындай мысалды келтіруге болады. Мнда да тпнса мен ресми басылымдаы жарияланымы арасында осындай крделі ртрліліктер боланы аныталды, оны ішінде кіметті атауын дрыс аталмаандыы да бар (тпнсада – Уаытша жмысшы-шаруа болса, ресми басылымда – Уаытша революциялы Жмысшы-шаруа), оны алыптастыру механизмі де ате крсетілген (тпнсада – «бл орына Беларус Республикасы КП Бірінші съезіні шешімімен ойылан» болса, ресми басылымда – «бл орына КП-ны соы конференциясыны шешімімен...») жне т.с.с.

Дегенмен де, жат нерлым кне болан сайын, археограф оны негізгі мтінін барлы редакциялары мен тізімдерін ескере отырып тадап алуа мият боланы жн. Мысалы, М. О. Коялович 1569 жылы Люблин сейміні кнделігін жариялауа даярлау кезінде осындай ыраылы крсеткен. Негізгі жат мтіні ретінде С-Петербург кпшілік кітапханасында саталан данасын алан ол брын Дзялынский жариялаан (Zrzodlopisma do dziejow unii Kor. Polskiej i W. X. Litewskiego. Czesc Ш. Diariusz Lubielskiego sejmu unii. Rok 1569... Poznan. 1856.) кнделік мтінін де оса келтіріп отыран. Оан оса, жарияланатын мтін Бас штаб кітапханасында саталан осы редакция тізімімен салыстырылды.

Бл ылыми типті басылымдар даярлау кезінде негізгі мтінді тадап алуа байланысты біратар ережелерге атыстылар ана. ылыми-кпшілік (кпшілікке арналан) басылымдарда детте мтінге берілетін тсініктемеде жарияланып отыран негізгі мтіннен баса оны редакциялары мен тізімдері бар екендігін (егер, рине, олар бар болса) баяндаумен шектеледі.

Кейде пайдаланушы арамаына жатты ммкіндігінше е жасы мтінін сынба болып (оны бірнеше редакциялары мен варианттары, рі саталу жадайы да трліше болан кезде), жариялаушы, сіресе жас жариялаушы бл редакциялар мен варианттарды араластырып, соларды негізінде туынды мтін жасап шыаруы ммкін. Мтіні жасыра саталан бір редакциясына сауаттыра жазылан екінші біреуіні зінділерін енгізу арылы пайдаланушы шін игілікті шара жасадым деген тсінікпен археограф мірде болмаан жаа жат растыру арылы мраа иянат жасауды жзеге асыранын сезбей де алады. Археографияда бір жатты ртрлі варианттарын араластырып, оларды негізінде рама мтін жасап шыаруы мтінді контаминациялау деп аталады.

кінішке орай, контаминацияны е алдымен пайдаланушы шін жаымсыз сері аншалыты кзге рып транымен, тіпті археографиядаы е білгір деген адамдарды зі даярлаан ондай мтіндер жарияланымы кптеп кездеседі. Атап айтар болса, мтінді контаминациялау КСРО Орталы мрааты шыаран «Кеестерді екінші Бкілресейлік съезі» (М., 1928) жинаында орын алан. Онда алдымен «Правда» газетінде жарияланан съезд мжілістері туралы есеп берілген, содан кейін «правдалы» есеп беру мен «Правдада» емес, баса газеттерде жарияланан съезге атысушыларды сздері мен баяндамаларынан тратын «рама есеп» жарияланан.

Бір-бірінен айтарлытай айырмашылыы жо бірнеше дереккз мтіндері болан жадайда, басылым шін сырты рсімдеу элементтері (олдары, іс ааздарын тіркеу нмірі, кні, резолюциялары, брыштама мртабаны, т.б.) тгел болан данасы тадап алынады.

Жмыс барысында археограф: ресми, елшілік, ресми емес, хаттар, нпаратар, стенограммалар, коммуникативтік байланыс ралдары арылы берілген рилы жаттар мтіндерін жариялау ісімен бетпе-бет келіп жатады. Оларды шыу тегіне, арналу масатына, берілу процесіндегі згеріске тсулеріне, т.б. арай бл дереккздерді жариялау мселесі шешіледі.

Ресми жаттар арасында занамалы актілер, мемлекеттік мекемелер мен йымдарды іс ааздарын тіркеу жаттамалары, т.б. ерекше аралады. 1860-жылдарды ортасына дейін занамалы актілерді ресми басылымдарда жариялап отыру практикасы болмаандытан, осы мерзімге дейін дниеге келген жаттар тпнсасы бойынша, ал ол болмаан жадайда – е бірінші тізімі бойынша жарияланады. Жаа жне азіргі заман актілері (задар, декреттер, жарлытар, аулылар, т.б.) ресми басылымдаы данасын тпнсамен салыстырып тексеру арылы жарияланады. Археография тарихында ресми басылымдарда жарияланан тіпті занамалы жат мтіндеріні зі тпнсадан айтарлытай згеше болып шыан бірнеше мысалдар белгілі. Біз жоарыда айтып ткендей, бл таза субъективті, техникалы себептерден де, сондай-а жат тпнсадан згеше редакцияда басылып кетуін кздеген принципті сипатта орын алуы ммкін.

Ресми басылымдарда жарияланан мраат ісі туралы декретте атені болуын азіргі зерттеушілер осы соы себептен деп тсіндіруде. Олар бл атені мраатты орталытандыру ісіні арсыластары йымдастыран зіндік жеісі ретінде абылдайды. «мысалы, араыз: Хорхордина Т. И. Отечества и архивы. 1917 – 1980-е гг. М., 1994. С. 57–67.) Мндай сенімні негізді екендігіне 1920-жылдарды басында Беларусте абылданан мраат ісі саласындаы негізгі жаттарды зерттеу арылы кз жеткізу иын емес. Мысалы, БССР ЦИК Президиумыны 1922 ж. 12 ыркйектегі шешімімен БССР Орталы мрааты туралы Ереже декретті ате тармаы рухында абылданып, республикадаы мраат ісін орталысыздандыруды іс жзінде бекітті. Ережені 2-бабында былай делінген: «... кнделікті ызмет шін маынасын жоалтпаан істер осы ведомствоны имаратында алып, Белоруссияны бірыай Мемлекеттік мраат орыны арамаына тспейді (астын сызан мен. – М. Ш.).

кінішке орай, кеестік мраат ісін орталытандыру идеясына аны айшы келетін бл ережеге Беларустегі мраат ісіні алыптасуы мен даму тарихын зерттеумен айналысатын зерттеушілер лі кнге дейін назар аударан емес. Сз арасында айта кетелік, Могилев губерниялы мраатыны мегерушісі Д. И. Довгяллоны Мраат ызметкерлеріні бірінші жалпыбелорусты конференциясында (мамыр 1924 ж.) жасап, барынша орап баан позициясына да ешкім кіл аудармаан болатын. (Довгялло мрааттарды орталыа тарту идеясын, бл айматара зиянды, лкетанушыларды жергілікті жер тарихын зерттеумен айналысу ммкіндігінен айырады деп, арсылы білдірген болатын. Осы кезде Ресейден И. Л. Маяковский де осындай позицияны станып, біра кейін ле-лгенше «саяси ыраылы таныта алмаанына» кінумен туге мжбр болан еді).

Мекемелер, йымдар, ксіпорындарды іс ааздарын жргізу жаттары тпнса бойынша, ал ондай болмаан жадайда – кшірмелері бойынша жарияланады.

Ресми жаттар сияты дипломатиялы жарияланымдар шін ресми басылымдар дереккз болып саналады. Егерде жаа жне азіргі заманы дипломатиялы жаттар андай да бір себептен ресми басылымдарда басылмаан болса, археографиялы басылымдарда олар тпнса бойынша немесе ол ойылан жне бекітілген мтіні бойынша жарияланады. Мндай жаттар не оан ол ойан барлы елдерді тілінде, немесе бір тілде ана жарияланады, біра тсініктемеде бл жатты мтіні андай тілдерде басыланы, андай мрааттарда бар екендігі жайлы міндетті трде крсетіледі. Мысалы, 1686 ж. 26 суірдегі (6 мамыр) Ресейді Польшамен «мгілік» бейбітшілік келісімінен зінді тек орыс тілінде ана жарияланды. Бл жата берілген тсініктемеде былай деп атап крсетілді: Ф. Сношения России с Польшей. Оп. 3. № 141.Л. 35 об. – 36... Список. Подлинник на польском яз.: АВПР. Отделение трактатов. Польша. № 76. Опубликовано: ПСЗ. Т.2. № 1186. (Русско-белорусские связи во второй пол. ХVІІ в. С. 349).

Ресми емес жаттарды (ылыми, кркем дебиет, публицистика, мемуарлар, т.б.) негізгі мтіні ретінде авторды ойлаанын, оны соы шыармашылы тілегін нерлым толы рі наты бейнелейтін мтін алынады. Кбіне авторды бл тілегі оны кзі тірісінде жары крген соы басылымы трінде белгілі болады. Алайда мны атып алан ереже деп тсінуге болмайды, кейде авторды бл талап-тілегіні згеруіне серін тигізетін біратар факторлар туындап жатады.

Біріншіден, авторды кзі тірісінде жары крген соы мтін редакцияны немесе цензураны араласуымен идаланан болуы ммкін, мндай жадайда жариялаушы тпнсаны алпына келтіруге міндетті. Мысалы, Г. К. Жуковты кзі тірісінде соы жары крген «Естеліктер мен ойлар» атты кітабыны мтіні олбасшы айтыс боланнан кейін жары крген мемуарынан айтарлытай згеше боланы белгілі. Ол кезде объективті себептерден 1930-жылдары армияда болан уын-сргін жайлы, Сталинні жеке басына табыну туралы жазан блімдерін автор редакторды талап етуімен зі алып тастаан (йтпесе кітап жарыа шыпаан болар еді).

Екіншіден, автор автоцензура нтижесінде міріні соы кезінде жары крген мтініне айтарлытай згерістер енгізуі ммкін. Мысалы, мерзімдік басылымны станан баытын білетін маала авторы редакторды тзетуін ктпей-а осы журнал, газет, альманахты беталысына сйкес з мтініне згерістер енгізуі ммкін. Бл жадайда археограф авторды тпкі ойына кіл блмей, біра зіні мтінді згертуге жетелеген себептерін тсіндіре отырып, мтінді мерзімдік басылыма сынылмай транда жазылан алашы баытында алпына келтіріп жариялааны жн. Айта кетуге болады, В. И. Ленинні Шыармаларыны толы жинаын шыарумен айналысан ленинтанушылар «Искраны» редакторы Плеханов болан жылдары газет бетінде жары крген маалаларын даярлаан кезде осындай жмыстарды атаран.

шіншіден, мтін авторы сол кезде болмай алып, маалаларыны, кркем шыармаларыны, естеліктеріні, т.б. корректурасын оымауы ммкін. Мндай жадайда материал жары крген редакция, баспаа тініш жасап, оларды жарияланан кездегі себептерді анытау керек (ммкіндігінше авторды редакция атына жазан хаты, шаымы немесе тініші, т.б. бойынша).

Автор зі жарияламаан мтіндер соы таза олжазбасымен, ал ондай болмаан жадайда – алашы жазылан шимай трі бойынша жарияланады.

Ресми емес жаттарды басылыма зірлеген кезде археографа авторы белгісіз олжазбалармен бетпе-бет келетін жадайлар болып трады. Мндай жадайда авторын анытау шін тарихшы зерттеуші олданатын дереккздік сын ралдары пайдаа асады. Алайда жат авторын анытаудаы зі олданан тсілмен оырмандарды егжей-тегжейлі таныстыратын тарихшыдан згешелігі, археограф детте анытаушылы негізіне алынан дереккзді мтінге тсіндірмеде ысаша ана атап кетумен шектеледі.

Хаттарды жариялауда негізгі мтінді тадап алуды з ерекшеліктері болады. Хат арналан адамны олына тиген мтін негізгі болып есептеледі. Бл таза кшірме немесе техникалы ралдар кеінен енгізіле бастаан кезеде кп кездесетін машинкаа басылан тпнса болуы ммкін. Соылары болмаан жадайда олмен жазылан шимай данасы немесе авторды олы ойылан кшірмесі бойынша жарияланады. Кейде былай да болуы ммкін, хат бір тілде жазылады, ал оны баса елге жіберер алдында аудармашы оны сол елді тіліне аударуы ммкін. Мндай жадайда оны мтіні авторлы тпнса бойынша алынып, аудармасымен салыстырылады. Егер хатты тпнсасы саталмаса, мтінге тсініктемеде тпнсаны жотыы жне аударма жасалан кезе жайлы млімет бере отырып, аударма бойынша беріледі.

ылыми типтегі басылымдарда мтінге тсініктемеде осы хата байланысты жарияланан дана мен оны варианттары арасындаы ртрліліктерді барлыы келтіріледі. Бл жерде мынадай жадайды ескеру керек болады. ртрліліктер тек ана техникалы себептен (мысалы, жіберілетін хатты айта басан кезде машинкашы жіберген атеден, т.б.) емес, хатты жіберер алдында таы бір оыан автор оны мтініне зіні мраатында шимай трі ретінде алдырылан бастапы варианттан згеше тзетулер енгізуі ммкін.

нпаратарды (листовка) негізгі мтіні ретінде бекітіліп берілген мтін, яни нпараты шыарушы йыма берілген нсаулар, йым басшыларыны олдары ойылып, мр басылан данасы алынады. Бекітіліп берілмеген мтін тек жатты тпнсалыы аныталан жадайда ана, яни археограф жарияланалы отыран нпараты жалан еместігіне кз жеткізіп аланнан кейін ана жарияланады. Мндай дереккздер трі андай жадайларда дниеге келгенін ескерсек (жасырын, пиялылы сатау ажеттігі, т.б.), соы мселені маызы ерекше болып табылады. Кпшілік жадайда нпаратар шынында да тпнсалар бойынша емес, баспаханалы данасы бойынша жарияланып келеді, йткені жасырын йымдар мен топтарда, партизанды рамаларда тпнсаларды саталуы ммкін еместігі белгілі. Мысалы, мндай жадай Беларусьті партиялы мраатында, сондай-а лы Отан соысы тарихыны республикалы мражайында жне Гомель лкетану мражайында саталан нпаратар коллекциясы негізінде растырылан «Зборніка лістовак усенароднай партызанскай барацьбы у Беларусі у гады Вялікай Айчыннай вайны (1941 – 1944 гг.)» жинаына тн. (Мнда жинаты растырушылар жина тсініктемесінде немі «тпнсалар» деген сзді жиі олданады, біра бл жерде сз «баспаханалы дана» жнінде болуы керек еді. «Тпнсалар» жнінде сз болуы шін жаттар Беларусь партия немесе комсомол йымдары бекіткен, Беларусь Республикасыны лтты мраатыны тиісті орларында саталан нпаратар мтіні бойынша жарияланан болуы керек еді).