Ескертпелер жне тсініктемелер. Крсеткіштер. 2-саат

Дріс масаты: жаттарды АА рамындаескертпелер, тсініктемелер, крсеткіштерді орнын анытау.. Оларды рамы, негізгі тсілдері жне растыру дістері крсету.

Тірек сздер: АА, тсініктемелер, ескертпелер, мтін, тсіл

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Ескертпелер жне тсініктемелер. Оларды рамы, негізгі тсілдері жне растыру дістері.
2. Крсеткіштер. Оларды мідеттері жне трлері.
3. Крсеткіштер нысандары, оларды растыру тсілдері.

. Ескертулерде жаттар мтініні рамына, мазмны мен ерекшеліктеріне байланысты мселелер тсіндіріледі. Ескертулерде жарияланан деректерді тере зерттеу шін осымша мліметтер айтылады.

Ескерту мтінге жне жат мазмнына жасалады. Мтін бойынша сондай-а, жат мазмны бойынша тсінік беруге жататын мселелер шебері басылым типіне сйкес наты дереккздерге байланысты белгіленеді.

жат мтініне сын нтижелері мтіндік ескертулерде крініс табады. Мтіндік ескертулерде:
мтін тарихы баяндалады;

бірнеше деректер бар боланда мтін тадау негізделеді (егер бл алысзде жасалмаан болса);
рлі оылымдар аныталады;

авторы, мекенжайы, орны мен кні, дереккзін белгілеу негізделеді;
мтінні ааулары (маыналы брмалау, мтінде тсіп алан жерлері, оылмаан жерлері, мтінні блінуі) жне мтінні ерекшеліктері (астын сызу, жаылыс жазу) тсіндіріледі;
жаттардаы ойылан олдарды жотыы, аныталмаан олтабаларды болуы, ойылан олдар саны белгіленеді;
жатты цифрлы мліметтеріні дл келмеуі; зге тілді сздер жне сз орамы аударылады; мтіндік жаттаы жеке ысартуларды маынасы ашылады;
арнайы терминдер жне аз олданылатын сздер тсіндіріледі (терминологиялы сздік болмаан жадайда);
деректерден зінділер крсетіледі;
археографты ышамдаулары тсіндіріледі;
жат атауыны саталуы жнінде айтылады;
жарияланан жаттарды мтінінде ескерілген жатты орналасан орны крсетіледі;
жатты жеке ескертулері келтіріледі;
басылымны баса жаттарына сілтемелер беріледі.
ылыми типтегі басылымны мтіндік ескертулері мтінні шыу тарихын, оны ерекшеліктері мен ателіктері туралы зерттеу шін тптіштелген мліметтер, сондай-а, ескерілген жаттар мтініндегі жарияланан деректер туралы толы апараттан трады.
зге тiлдi деректердi жне белгiлi бiр басылымдаы аудармаларды жариялаанда, мтiнге ерекше маына берiледi, мтiндiк ескертпелер екi тiлде рылады – тпнса тiлiндегi зге тiлдi мтiнге (трлi оуларды айту жне таы сол сияты), аудармаа – басылымны тiлiнде.
(алашы ресми жарияланан кнінен бастап он кнтізбелік кн ткен со олданыса енгізіледі).
Басылымда ылыми-кпшілік типтегі мтіндік ескертпелер кіші дрежеде, жат мтінін тсіну ажет боланда оны дрыс оу жне тсіну шін беріледі.
Мтінні дрыс еместігі жне ерекшеліктері аныталады, айы-кнін ою аныталады, терминдер жне аз олданылатын сздер тсіндіріледі, археографты ышамдаулары беріледі, зге тілді сздер аударылады, зге жаттара сілтемелер беріледі.
Оу типтегі басылымдарды мтіндік ескертулері мтінді дрыс оу жне тсінуді жеілдететін тсіндірмелерден трады. Мнда шетел аудармалары жне кнерген сздер жне фразеологиялы айналымдар, терминдер тсінігі, кіру жатына нсау немесе мтін деректеріндегі оылуа келмейтін сздер, оны жазылан кні туралы мліметтер жргізіледі. Басылым оулыында ескертпелер мазмн емес, мтінмен жмысты нтижесі ретінде баяндалады.
Оу типіндегі басылым жарияланан жаттарды зіндісін беретіндіктен, мтіндік ескертулерде зіндіге тсінік берілмейді жне мтінні алынбаан блігіні мазмны баяндалмайды.
Мтіндік ескертулерді белгіленуі жне орналастырылуы. Мтіндік ескертулер сілтеме (санмен, жлдызшамен, ріппен) белгісімен белгіленеді жне осы бетте жолма-жол беріледі. Наты мтіндік тсініктемені ажет ететін ылыми басылымдарда (олжазба тарихы, трлі варианттар мен редакцияларды сипаттамасы, мтін тадауыны тсінігі, кнін толтыру) олар жаттан со беріледі немесе кітап соында, жеке сратар бойынша ескертулер жолма-жол беріледі.
Кез-келген типтегі басылымны мазмны бойынша ескертулер оырмандара дрыс тсіну жне шыарылатын жаттар мазмнын баалау шін жасалады.
ылыми жне ылыми-кпшiлiк басылымдарда мазмны бойынша ескертулер оларды рылуыны негiзi болып табылатын мраатты жне баспасз деректерiнi сiлтемелерiмен шыарылады.
ылыми типтегі басылым мазмны бойынша ескертулерге мынадай міндеттер жктеледі:
длелді немесе зге ыпалдар туралы ылыми типтегі деректерді дрыс емес крсеткішін деу;
мліметтерді, жарияланатын деректерді дрыстыына баа беру;
оиалар, тлалар, заттар туралы тйы немесе астарлы сздерді сырын ашу;
жаттарда айтылатын фактілер, тлалар, мекемелер, оиалар, туралы осымша мліметтерді беру;
жаттарда айтылан тлалар туралы негізгі мірбаянды деректерді, оларды ызметі жнінде таныстыратын жне баяндалан оиаларды дамуындаы оларды ролін крсететін деректерді жеткізу;
жарияланан дерек мтінінде крсетілген (мазмнын баяндау жолымен, дйексз келтірумен, мтінді толы берумен) жат мазмнын ашу;
жаттарда бейнеленген оиалар туралы немесе оларды рі арай алай дамыандыы жнінде осымша мліметтер беру.
Мазмн бойынша ескертулер мраатты жне баспа деректерді сондай-а, ылыми дебиетті зерттеулеріне негізделеді жне жарияланан жаттар табылан, біра басылым деректеріне енбеген жаа маызды мліметтермен толытырылады. Бл жарияланан деректерді мазмнына атысты жеке мселелер бойынша ылыми зерттеулерге жуы.
ылыми-кпшілік типтегі басылымны мазмны бойынша ескертулер тсіндіруді ажет ететін жалпы оырман ауыма арналады. Ескертулерде жинатаы жаттарда айтылатын тарихи фактілерге, оиалара ылыми баа беріледі, оларды арасындаы байланыстар ашылады. Крсетілген тлалар жнінде ысаша биографиялы анытамалар беріледі, сондай-а, фактілер, оиалар, жеке тлаларды рекеті туралы осымша мліметтер беріледі. Мекемелерді, йымдарды ескі атаулары тсіндіріледі.
Оу типіндегі басылымны мазмны бойынша ескертулерде тсіндіріледі: тектері, мекемелер жне йымдар атауы, мекемелер, кшелер, алаларды ескі атаулары, деректерді трлеріні атауы, сондай-а, оушыларды білімін тередететін жне ой-рісін кеейтетін осымша длелді мліметтер.
Мазмны бойынша ескертулерде мазмны тсіндіріледі: жат блімі; жат; жаттар тобы.
Басылымда ескертуді орналастыру оны баыты бойынша жне ескерту санымен аныталады.
ылыми жне ылыми-кпшілік басылымда ескерту клемі лкен боланда, олар араб санымен нмірленеді жне кітап соында ретімен немесе жат ретімен, оларды райсысыны нмірін сатай отырып орналастырылады.
Оу, сондай-а, кейбiр ылыми жне ылыми-кпшiлiк басылымдарда кішігірім ескертулер мазмны бойынша мтiндiк жолма-жол немесе жарияланатын деректердi мтiнiнен со берiледi.
Тсініктемелер маызды апаратты-аымды жне тере ылыми рл атарады. Оларды міндеті жарияланатын жаттар мтініні рамына, мазмнына (мазмны бойынша тсініктемеде) жне мтіндік ерекшеліктеріне (мтінге тсініктеме) байланысты сратарды тсіндіріп беру. Тсініктемелер жаттарды тереірек зерттеуге ажетті осымша мліметтерді хабарлайды.

Мтінге тсініктемелер жат мтініне сыни кзарас нтижелерін білдіреді. Олар мтінді тадап алуды негіздейді, ртрліліктерді келтіреді; дереккзді авторын, адресатын, жасалан кнін, орнын анытауды негіздейді; ондаы кемшіліктерді (сздер алып ою, оылмайтын жерлер, заымдалулар) жне ерекшеліктерін (сызылан, шірілген, осып жазылан, стінен жазылан, жазуыны згергендігі, т.б.) тсіндіреді; ойылан олдарды болмау себебін, тсініксіз олдарды, оларды санын, санды деректерді ателігін білдіреді; шетел тіліндегі сздер мен сйлемдерді аударып береді, мтінде кездесетін жекелеген ысаран сздерді ашып жазады; келтірілген зінділерді айдан алынандыын крсетеді, археограф купюраларын тсіндіреді, жат таырыптарыны саталуы туралы хабарлайды, жатты зіні тсініктемелерін келтіреді, т.б.

ылыми типтегі басылымдардаы мтінге тсініктемелерде мтінні жасалу тарихы, оны ерекшеліктері мен кемшіліктері жайлы, сондай-а мтінде айтылатын жат дереккздері туралы толы апарат болуы тиіс.

Шетел тіліндегі дереккздер мен аудармалары бір басылымда бірге жарияланатын жадайда, тсініктемелер екі тілде: шет тіліндегі мтінге тпнса тілінде, ал аудармасына – басылымны археографиялы ресімделуі тілінде берілуі тиіс.

Кпшілікке арналан басылымдарды мтінге тсініктемесінде егжей-тегжейлі сипаттамалар аз болады, тек жат мтіні дрыс оылуы жне тсінікті болуы шін ажет болан жадайларда ана беріледі. Оларда мтіндегі ателер мен ерекшеліктерге (брмалаулар, алып ойан сздер, заымданан орындар, т.б.) тсінік беріледі, даталануына негіздеме жасалады, терминдер мен аз олданылатын сздерге, археограф купюрасына тсінік беріледі, шет тіліндегі сздер аударылады, осы басылымдаы баса жаттара сілтеме жасалады.

ылыми типтегі басылымдардаы мтінге тсініктемеде мтінні дрыс оылуы мен тсінілуін жеілдететін тсіндірулер барынша мол болады. Оларда шет тіліндегі жне ескірген сздерді аудармасы келтіріледі, арнайы терминдерге, тсіп алан сздерге тсінік беріледі, жатты жасалуы жайлы мліметтер келтіріледі. Мнда зінділерге негіздеме беру, жне мтінні алынып тасталан блігіні мазмнын баяндау берілмейді.

Мтінге тсініктемелер сілтемеге ойылатын белгілермен (сан, жлдызша, ріптер) белгіленеді. Мтінді абылдауа кедергі келтірмес шін оларды сол бетті ая жаына орналастырады. Ал оларды жатты, тіпті кітапты ая жаына орналастыран жадайда, пайдаланушы мтін мазмнынан жаылып алуы ммкін.

Мазмны бойынша тсініктемелер пайдаланушыа басылыма енгізілген жаттарды мазмнын дрыс тсіне жне баалай алуына кмектесуге арналан. ылыми жне кпшілікке арналан басылымдарда олар здеріні растырылуына негіз болан мрааттаы жне жарияланан дереккздерге сілтеме жасап отырады.

ылыми басылымдардаы мазмны бойынша тсініктемелерді масаты андай да бір былысты наты жадайы туралы дрыс емес крсеткіштерді тзету; жарияланып отыран дереккз баяндайтын мліметтерді анытыына баа беру; жатта айтылатын фактілер, оиалар, былыстар, партиялар, йымдар, жеке тлаларды мнін тсіндіру; оиалар, тлалар, нрселер туралы тсініксіз немесе баса тілде айтылан сздерді маынасын ашу; жатта сз болатын фактілер, тлалар, мекемелер жайлы осымша мліметтер беру; жатта сз болатын тлаларды ммірбаянды деректерін хабарлау (тсініктемелік атаулы крсеткіштер болмаан жадайда); жарияланан дереккз мтінінде аталатын жаттар мазмнын ашу; жатта сз болан оианы алдында болан оиалара немесе оларды одан рі алай дамыандыы туралы осымша мліметтер беру.

Аныталан, біра жарияланыма енгізілмеген жаттара негізделген мазмны бойынша тсініктеме, сондай-а кпшілікке арналып жарияланан дереккздер кейбір жадайда жарияланатын дереккз мазмнына атысты кейбір мселелері бойынша ылыми зерттеу болып шыатыны бар.

Кпшілікке арналан басылымдарда мазмны бойынша тсініктеме жина жаттарындаы тарихи фактілерге, оиалара ылыми баа беріп, оларды арасындаы байланыстарды ашуы тиіс. Жалпы оырмана арналандытан олар барынша ыса боланы дрыс. Оулы типіндегі басылымдардаы осындай тсініктемелер жайлы да осыны айтуа болады.

Тсініктеме мазмны жаынан жатты жекелеген блігіне, ттас жата немесе шыу тегі, таырыбы, трі, т.б. жаынан байланысты жаттар тобына арналуы ммкін. Тсініктемелер клемі айтарлытай болуы ммкін ылыми жне кпшілікке арналан басылымдарда детте олар араб сандарымен нмірленеді де, кітапты соына жалпы тртіппен орналастырылады. Тсініктемелерді блай орналастыру тртібі соы жылдар басылымына тн нрсе; оны стіне, ол таза техникалы (полиграфиялы) жаынан да олайлы. Алайда бл тсініктемелерді рбір жатты соына (дербес нмірленуімен) да, тіпті р бетті соына да (біра бл кезде мтінге сілтемелерден блектенеді) орналастырылуы ммкіндігін теріске шыармайды.

ажет болан жадайда барлы типтегі жатты басылымдара хроникалар: тарихи, мірбаянды, т.б. берілуі ммкін. Хрониканы рбір бабы оны негізінде факті алыптастырылатын фактіні, оианы жне дереккзді белгілейтін датадан трады. Олар да жаттарды зі сияты, яни хронологиялы кезеділікпен жйеленеді. Егер оиа андай да бір уаыт ішінде ткен болса, ол хроникада бастапы дата ретінде орналастырылады.

АА жйесінде басылымнан ажетті мліметтерді тауып алуды жеілдетуге арналан крсеткіштер маызды орына ие.

Крсеткіштерді ш негізгі трі: атаулы, географиялы жне затты (р трлерімен) болады.Атаулы крсеткішті трлеріне, мысалы, бркеншік ат, корреспонденттер крсеткіштері; географиялыа – топографиялы, андай да бір объектіні орналасан орныны крсеткіші; затты крсеткішке – фабрикалар, зауыттар, колхоздар, скери рамалар, партизан отрядтары мен бригадаларыны, арнаулы топтарды крсеткіштері, т.б. жатады.

Крсеткіштер формасына арай тйы жне толы болуы ммкін. Біріншісіне объектілер белгілері мен сілтеме деректері жатса, екіншісінде блармен оса тсіндірмесі де болады. Крсеткіштер басылым жаттарыны типіне, сондай-а масаттары мен мазмнына байланысты тадап алынады. Оулы басылымдарда детте крсеткіштер жасалмайды.

Барлы крсеткіштерде ымдарды белгілеу тек атау септікте беріледі.ымдарды белгілеу оны басылымда андай сапада транын анытайды жне одан тірмен блінеді:

Даугяла Дзмітрый Іванавіч (1868 – 1942), беларускі гісторык, архівіст, археограф, кыніцазнавец 6, 137, 138, 218, 467 – 469, 539.

(Мікалай Улашчык. Выбранае. Мн., 2001. С. 569)

Гродно, Гроднен губ. . 34, 245, 350.

«Луч», ндірістік ая киім бірлестігі, Минск . 26, 48, 397

ылыми типтегі сериялы жне кп томды басылымдара барлы басылымдаы крсеткіштер басын біріктіретін арнаулы анытамалы том растырылуы ммкін.

Атаулы крсеткіш фамилиялар, есімдер, лаап аттар немесе баса да басылымда, оны ішінде сілтеме деректерінде кездесетін тлалар атауларыны ліпбилік тізімдерінен трады. мірбаянды анытама берілген бетке сілтеме баса аріппен беріледі.

Крсеткіштегі тла фамилиясы, есімі жне кесіні атымен немесе инициалдарымен белгіленеді. Егер мтінде бірнеше бірдей фамилиялар инициалдарымен немесе инициалдарынсыз кездесетін болса, крсеткіште аты-жндері толы жазылады. Егер мтінде тланы аты-жні толы берілмей (тек аты немесе лаап атымен ана аталса), кім екені толы аныталмаса, крсеткіште ол жаттаыдай жазылады. жатта фамилиялары да, инициалдары да бірдей ртрлі адамдар болса, бл адамдарды аты-жні толы жазылады. Ал есімдері бірдей болып, келеріні атын анытау ммкін болмаан жадайда, бл тлалара атысты ысаша тсінік беріледі:

Петров И. П. 2, 7, 10

Петров 6, 123, 234

Пушкин Александр Сергеевич 12, 45, 67

Пушкин Андрей Степанович 17, 57, 96

Хведченя Иван, шаруа Дмитровичи д. Брест у. 24, 85, 321

Хведченя Иван, шаруа Дудзинка . Борисовский у. 35, 47, 84

Егер бір адам жат мтінінде бірнеше атпен аталып жрсе, ол туралы мліметті барлыы жне сілтеме деректері оны жалпыа белгілі негізгі атауына жинаталады. Бл тланы баса атаулары негізгі атауынан кейін дгелек жаша ішінде крсетіледі, сондай-а крсеткішті тиісті жерінде ліпби бойынша негізгі атауына сілтеме жасай беріледі:

Казинец И. П. (Славка, Победит) 35, 67, 88

Победит см. Казинец И. П.

Славка см. Казинец И. П.

Егер жат мтінінде бір фамилия немесе есімдер ртрлі жазылып жрген болса, бл адамны дрыс атауынын соынан дгелек жаша ішінде барлы трліше атаулар келтіріліп, содан кейін тсінік пен сілтеме деректері беріледі. Трлі атаулар ліпби бойынша крсеткішті тиісті жерінде дрыс атауына сілтеме жасай беріледі.

Крсеткіште фамилиялар, есімдер, кесіні аттары азіргі фонетика бойынша беріледі, егер жат мтінінде ескірген трлер кездесетін болса, олар негізгі атаудан кейін дгелек жаша ішінде беріледі. Оны стіне крсеткішті тиісті жерінде ліпби бойынша негізгі формасына сілтеме жасалады:

Служка (Служчыч) Иван Григорьевич, господар дворяны 124, 170, 175

Служчыч см. Служка

Шетелдік есімдер крсеткіште жаттар жинаы басылатын тілді транскрипциясында беріледі. Шетелдік фамилияларда кездесетін демеулік шылаулар (фон, дер, ван, ле, де, л, ди, т.б.) фамилия мен инициалдарынан кейін келтіріледі. Шетелдік жазылуы асына жаша ішінде беріледі:

Мабильон (Mabillion) Жан (1632 – 1707), франц. медиевші, палеограф 229, 267, 293

Фодлан-Ибн (Федлан) (Х .), араб, жазушы жне саяхатшы 218, 223

Гольц, фон дер (Fon der Goltz) 154, 189, 220

Басылым типіне байланысты атаулы крсеткіш тйы немесе толы болуы ммкін. ылыми басылымдарда детте толы, ал кпшілікке арналан жне оулы басылымдарда – тйы крсеткіштер олданылады:

Жылуновіч З. Х. 120, 170, 189

Доунар-Запольскі М. В. 24, 45, 68

Карскі Яухім Федаравіч (1861 – 1931), беларускі філолаг-славіст 6, 155, 161, 174, 319, 331, 389, 542

ылыми типтегі басылымдарда кейде амтылатын таырып шеберінен де шыып кететін егжей-тегжейлі мірбаянды мліметтер берілетін адатпалы атаулы крсеткіш олданылуы ммкін:

Ходош Шепшель Шепшелевич (1896–1951), большевиктер партиясыны 1917 ж. наурыздан бергі мшесі, Белоруссиядаы азан революциясына белсене атысушы, кп жылдар бойы ксіпода басшылы жмыстарында болды 410

Атаулы крсеткіш пен тсініктемелер мліметтері мазмны жаынан бірін-бірі айталау болмауы керек.

Географиялы крсеткішбасылымда кездесетін, тсініктемелері мен сілтеме деректері бар географиялы жне топографиялы атауларды ліпбилік тізімдерінен трады. Атаулар жат мтінінде алай жазылса, сол алпында беріледі. Негізгі етіп жат мтінінде тарихи жаынан соы болып саналатын атау алынады. Одан кейін дгелек жаша ішінде бл атауды барлы ртрлі оылымдары мен азіргі кездегі атауы беріледі. Сонымен оса ртрліліктер кездескен бетіндегі крсеткіште ліпби бойынша негізгі атауына сілтеме жасай беріледі:

Каспий (Хвалын) теізі 128, 140, 189

Хвалын теізі – ара Каспий теізі

Крделі географиялы атаулар крсеткіште бірінші тран сзінен басталады:

Давыдово Село, веска Віцебскага пав. 108

Девичье Село 132

Мудреный Луг, Лотыголь ауласындаы ориан 45, 46

Острая Лука, сеножать Віцебскага пав. 52

(Беларускі архіу. Мн., 1928. Т. 2. С. 301, 304)

жатта аталатын андай да бір географиялы ттастыты бліктері (ала немесе облысты ішіндегі аудан, губерниядаы уездер, воеводалы ішіндегі повет) крсеткішке з атауларымен енгізіледі, ал тсініктемеде аталан блікті андай географиялы ттастыа жататындыы крсетіледі. жат мтінінде географиялы ттасты та жне оны рама бліктері де аталатын жадайда, соылары географиялы ттастыты ішінде ліпбилік ретпен жйеленеді:

Минск

Ленин ауд. 23, 34, 56

Партизан ауд. 35, 46, 78

Фрунзе ауд. 45, 78, 96

Петровичи, д. Смиловичск вол. Игуменск у. 24, 45, 67

Пинск, Минск губ. ала 23, 45, 68

Туровль, Полоцк у. Витебск губ. м. 47, 85, 99

Уза, Либаво-Роменск т.ж. стн. 47, 65, 78

Атаулы крсеткіштен ерекшелігі – географиялы крсеткіш тек ана толы бола алады. Оны тсіндірмелеріні егжей-тегжейлік дрежесі жарияланым мазмны мен географиялы атаулар сипатына байланысты болады. Тек ана крсеткішке кеейтілген тсіндірме жатта зіні брыны мн-маызынан айырылан немесе жойылып кеткен мекендер сз боланда ана берілгені жн екенін айтымыз келеді:

Малая Обрынь, дер. Турецк гмины Столбцовск пов. 3, 5, 7

Ленин пр-ті (азір Франциск Скорин пр-ті) 2, 8, 12

Затты крсеткіш жат мтінінде айтылатын, басылым беттеріне сілтеме жасалатын ымдар мен заттарды ліпбилік тізімі болып есептеледі. Крсеткіш барлы затты белгілеулерді амтитын жалпы немесе бір немесе бірнеше біртектес заттар белгілерін амтитын арнаулы болуы ммкін. Кп аспектілі жаттарды амтитын ылыми типтегі басылымдарда, сондай-а жаттар хронологиялы ретпен орналасан басылымдарда затты-таырыпты крсеткіш жасалады. Оларды айдары (рубрика) зат, ым, ал айдаршасы (подрубрика) – таырып немесе таырыпты блімі болады:

Беларускі архіу. Т. 2. (Затты крсеткіш: 323–341 бб.)

Белоруссия в эпоху капитализма. Мн., 1983. Т. 1. (Затты-таырыпты крсеткіш: 256–259 бб.)

Всенородное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. Мн., 1978. Т. 2. Кн. 2. (Партизанды рамалар крсеткіші: 797–814 бб.)

Жалпы затты крсеткіш негізгі ымды білдіретін затты белгілеулер-айдарлардан; осы ымдарды асиеттерін, ерекшеліктерін натылайтын айдаршалардан; сілтеме деректерінен трады.

Айдарлар жиі кездесетін ымды білдіретін арапайым, жне айдаршаларды райтын жекелерге блінетін ттас ымдардан тратын крделі болып блінеді:

Санын білдіретін статистикалы мліметтер

жер 86, 87, 93, 94, 156, 158–162

егістік, егін жинау 88, 89, 132–134, 152, 153

ысты бидай 88

жазды егістер 88, 89

(Белоруссия в эпоху капитализма. Т. 1. С. 258)

Затты крсеткіштегі крделі айдар шегіндегі айдарлар мен айдаршалар ліпби бойынша орналастырылады. Айдарлар бір сзден труы немесе кп сзді болуы ммкін. Кп сзді айдарларда зат есім мен сын есімдер йлесіп келгенде біртектес ымдарды жаындастыру шін жне бірдей сздерді айталамау шін инверсияа жол беріледі. Мысалы:

Беларусь Республикасыны лтты мрааты 56, 78, 89

Беларусь тарихи лтты мрааты 123, 245, 324

бден алыптасан сздер йлесімі анытамасында, мысалы, халы депутаты (депутат халыты деуге болмайды), ебек сіірген ртіс (ртіс ебек сіірген деуге болмайды), т.б. инверсияа жол берілмейді.

Жалпы затты крсеткіш тек ана тйы болады. Арнайы затты крсеткіштер тйы жне толы бола алады:

Имениелер

азыналы 23, 45, 67

помещиктік 45, 68, 89

арызы шін сатылан 123, 321, 342

Сонымен атар мерзімдік басылымдар, скери рамалар тізімінде адатпа сияты ысаша анытамалар беріледі.

Баылау сратары:

1. Басылымда тсініктемелерді алатын орны мен маызын анытап крсетіз?

2. Басылымда крсеткіштерді алатын орны мен маызын анытап крсетіз?

3. Басылымда ескертпелерді алатын орны мен маызын анытап крсетіз?

сынылатын дебиеттер:

1. Валк С.Н. Советская археография. Москва.,1948. 243с.

2. Добрушкин Е.М. Основы археографии, Москва., 1992. І раздел. С. 7-26.

3. Козлов В.П. Русская археография конца ХVІІІ-первой четверти ХІХ века //

Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора историчес-

ких наук. С. 3-48.

5. Эпштейн Д.М. История археографии в дореволюционной России.

Москва., 1977.

6. Королев Г.И. Археография. Москва., 1996. 256с.

ДРІС-25-26