Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 5 страница
· Бкей елі, Орал, Торай, Амола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферана, Самаран облыстарындаы жне Амудария бліміндегі аза уездері, Закаспий облысындаы жне Алтай губерниясындаы іргелес болыстарды жері бірыай, іргелі — халы аза-ырыз, халі, трмысы, тілі бір боландытан з алдына лтты, жерлі автономия руа;
· аза-ырыз автономиясыны жер стіндегі тгі-суы, астындаы кені Алаш млкі болсын;
... аза-ырыз арасында тран аз халыты ытары тегеріледі. Алаш автономиясына кірген лттарды брі бкіл мекемелерде санына арай орын алады ...
Алаш облыстарын азіргі бліншіліктен орау масатымен Уаытша лтты Кеес рылсын. Мны аты “Алашорда” болсын. Алашорданы азасы 25 болып, 10 орын аза-ырыз арасындаы баса халытара алдырылады. Алашорданы уаытша тратын орны — Семей аласы. Алашорда бгіннен бастап ырыз-аза халыны билігін з олына алады (“Сарыара” газеті. Семей. 1918, 25 араша). Съезд Алаш автономиясыны Алашорда аталан (Алашты ордасы немесе кіметі) лт кеесіні рамын сайлады. Алаш автономиясыны кіметі — Алашорданы траасы болып лихан Бкейханов сайланды. 2-жалпыаза съезі милиция жасатарын ру мселесін жан-жаты талдап, оны Алаш автономиясына кіретін рбір облыс пен уездегі санын анытап, оларды соыс неріне йрету мен ажетті ару жне киім-кешекпен амтамасыз ету жолдарын айындады. Милицияа ажетті ару-жара пен о-дрі Алашорданы лтты орыны есебінен алынатын болды. Милицияны ру масатын съезд былай деп анытады: “ ... осы кнде мемл. ішінде бассызды, талан-тараж, ырылыс-талас болып жатанын ескеріп, ырыз-азаты мндай бліншіліктен орау шін ... ешбір тотаусыз милиция тзеуге кірісуі тиіс ...” (“Сарыара”. 1918, 25 атар, 29). Сонымен, съезд Алаш автономиясын ру ажеттігін бір ауыздан олдады. Алаш автономиясыны бастау кздерінде тран, 2-жалпыаза съезіні делегаты лімхан Ермеков бл туралы былай деп тебірене жазды: “... желтосанны 12-і кні, тс ауа, саат 3-те Алаш автономиясы дниеге келіп, азан шаырылып ат ойылды. Алты алашты баласыны басына А орда тігіліп, Алаш туы ктерілді. лкен ауылдара осы онып, шашылып жрген ырыз-аза жрты з алдына ауыл болды. (“Сары ара”, 1918, 22 атар).
Алаш автономиясы аталуы негізі болан алаш сзіні маынасы — длме-дл аза, азастан. Таы да «Алты алаш заманы» деп аза хандыына на ш жзден тыс ырыз, араалпа, рама елдері кіргенін крсетеді.
Алаш автономиясыны рылуы[деу]
1917 жылды 5-13 желтосан аралыында Орынборда екінші жалпы аза съезі тті. Съезде Алашорда кіметі рылды. Оны траасы болып .Бкейхан сайланды. Осы съезде Алаш автономиясы жарияланды. .Бкейхан бастаан топ азастанды мекендейтін орыстарды еркін білмейінше автономия жариялауды кейінге алдыра труды ажет деп тапты. Ал Х.Досмхамедлы бастаан топ автономияны дереу жариялау керек деп санады. Соында екі жа орта келісімге келді. Нтижесінде Тркістан азаын осып алып, автономия жариялауа 1 ай мерзім берілді. Бір ай ішінде осылу ісі жрмесе де автономия жарияланатын болып шешілді. Осы шін 1918 жылы 5 атарда шаырылан Сырдария съезіне «бірігу мселесін озау шін» Б.лманов, М.Дулатлы, Т.нанбайлы арнайы жіберілді. Бл жиында табии талас-тартыстан кейін Тркістанны оыандары осылуа ыылас танытса керек. йтсе де кзделген бір айда осылу жайы сол кйінде згеріссіз алды. Тркістан автономиясы да амалсыз жмысын тотатты. аза айраткерлері автономия жариялау шін айта жиналан жо. II съезді аулысы кшінде алып, енді ресми ааздарда «Алаш автономиясы» деп жазылатын болды. Тіпті осындай мр табаны да мрааттардаы жаттарда саталып алан
Алаш Орда (1917—1920) — Апан мен азан ткерістері со 1917 ж. желтосанны 13 рылан аза-ырыз Алаш автономиясыны кіметі.
Алаш Орда рылтайы[деу]
1917 ж. желтосанны 5—13 Орынборда Екінші жалпыаза съезі ткізілді.
рылтайды кн тртібіне 10 мселе ойылды. Оларды ішіндегі е негізгілері: аза-ырыз автономиясын жариялау, милиция м лт кеесі (кімет) ру мселелері болды.[2]
рылтай делегаттары Уаытша кімет латыланнан кейін азатарды мір сруіні зін крделендіріп жіберген анархия (тртіпсіздік) жадайында елді аман сатау шін, «уаытша лт Кеесі» тріндегі берік билік ру, оан «Алаш Орда» деген атау беру (траасы . Бкейхан, лт Кеесі рамына 25 адам кірді), сондай-а милиция жасатау туралы аулы абылдады. Алаш астанасы — Семей (кейін Алаш-ала атауын алды) аласы еді.
Бл туралы кейіннен . Бкейхан (1919 ж. апанны 11) былай деп млімдейді: «съезді бл шешімі азатар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, лкеде большевизмні дамуына (яни азатар шін жат-тапты жіктелу) жол бермеу мдделерінен туындады…». кімет траалыына ш айраткер — Бкейхан, лманов жне Трлыбаев сынылды. Кп дауыс алан Бкейхан траа болып сайланды. А. азамат соысы жылдарында Кеес рылысына жау кштер жаында болды. Нтижесінде азамат соысында жеіске жеткен Кеес кіметі Алаш партиясы мен А. кіметін таратты. Кеес кіметі Алаш пен А-ны азастанны оамды-саяси мірінен аластауда алдау мен арбау дісін де, ару жмсап, кштеу жолын да олданды. Кезінде (1919, 1920 ж.) Кеес кіметі Алаш озалысына белсене атысандарды барлыына кешірім жасаанына арамастан, олар тгелге дерлік сталиншіл кімшіл-міршіл жйені рбандарына айналды. Сол кезде Ресейде орын алан жадайда азатарды жарияланан автономиясын жзеге асыру ммкін емес еді. Кезекте бостандыты жауы — большевизммен крес трды.
здеріні ола алан шараларын іске асыру жолында Алашорда кіметіне Кеестерге арсы жапен бірігуге тура келді. йткені Кеес кіметі кеестік негіздегі автономияларды ана олдап, ктермелесе, ал атарды Алаш автономиясына кзарасы басаша болды. Соыларыны олдауына сйене отырып, аза халы, длірек айтанда .Бкейхан бастаан зиялылар тобы белгілі бір дегейде дербестікке жетуге болады деп санады. Бл жолдаы крес оиалары тмендегідей рбіді.
Сырты істері[деу]
Алаш Орданы атармен бл баыттаы алашы байланысы, 1918 жылы 8-апанда большевиктер ттындаан Сібір облысты Думасыны орнына рылан Уаытша Сібір кіметімен болды. Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардаы рылтай жиналысы мшелері Комитетімен (Комуч), ОмбыдаыУаытша Сібір кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соысы Алаш Орданы станар баытында айындауды ажет етті. Сйтіп, аза аутономиясы лкеде леуметтік-саяси негізі жо Кеес кіметіне арсы креске шыып, атара осылуа мжбр болды.
41. Алаш Орданы атармен бл баыттаы алашы байланысы, 1918 жылы 8-апанда большевиктер ттындаан Сібір облысты Думасыны орнына рылан Уаытша Сібір кіметімен болды. Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардаы рылтай жиналысы мшелері Комитетімен (Комуч), ОмбыдаыУаытша Сібір кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соысы Алаш Орданы станар баытында айындауды ажет етті. Сйтіп, аза аутономиясы лкеде леуметтік-саяси негізі жо Кеес кіметіне арсы креске шыып, атара осылуа мжбр болды.
Уаытша Сібір кіметі бастан-а азатара лыдержавалы пиыл танытты. Олар Алаш айраткерлеріні ел ішіндегі беделін здеріні масаттарын жзеге асыруа мселен, ажет кездерде скер кшін жасатау, соысты бкіл салмаын халы мойнына арту т.б. жадайлара пайдалануды кздеді. Бл кімет Алашорданы белгілі бір кімет органы ретінде дербес, белсенді рекет жасауына келісе оймады. Архив деректері, Сібір кіметіні мддесін жзеге асырушы эмиссарлара Алашорданы батыл арсылы білдіріп отыранын крсетеді. Мны соы аза автономиясыны зін ресми тану туралы млімдемесін, Сібір кіметіні «наыз сепаратизмні белгісі» деп айыптауымен аяталды.
Бдан кейін Алашорда Бкілресейлік биліктен міткер таы бір кімет — Самарадаы рылтай жиналысы мшелері комитеті (Комучпен) арым-атынаста болды. 1918 жылы 8 маусымда мірге келген негізінен эсерлер басаран бл кімет, демократиялы принциптерге беріктігін бірден-а байатты. Бл оларды Алашордаа кзарасынан-а байалады. Тамыз айында Комуч рылып жатан баса кіметтерді атарында Алаш Орданы да мойындайтындыын млімдеді. Комитет рамына — . Бкейхан, А. Байтрсынлы, Ж. жне Х. Досмхамедовтер, А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, М. Шоай жне т.б. кірді. Біра бл табыс та заа бармады.
Оппозициялы кштерді біріктіру масатында Комуч йымдастыруымен 1918 жылды 8-23 ыркйегінде Уфа кеесі теді. Кееске жоарыда аталан айраткерлер атынасты. Братана халытар атынан сйлеген . Бкейхан здеріні сепаратизмнен аула екендігін, демократиялы-федеративтік Ресеймен бірттас екендігін айтты.
Кеес жріп жатан кезде 11-ыркйекте . Бкейханны траалыымен Х. жне Ж. Досмхамедовтер, М. Тынышбаев, У. Танашев, . Ермеков, А. Бірімжанов атысан Алашорданы ттенше мжілісі теді. Онда аза автономиясын Алашорданы бір зі басаратыны, ал брынырата (18-мамырда) батыс азастандаы саяси жадайа байланысты уаытша рылан Ойыл улаяты таратылатыны шешілді. Оны онына жол атынасы нашарлыымен соыс жадайы себебінен Алашорданы батыс блімшесі рылды. Бл болашата шаырылатын Бкілресейлік рылтай жиналысы арсаында, бірауыздан рылан автономия бар екенін Кееске атысушылара крсету болатын.
23-ыркйектегі Кеесті соы кнінде Уаытша Бкілресейлік кімет — Директория жарияланды. Біра бл Директория зі жойылардан аз ана брын 4-арашада шыан бйрыымен, блінбейтін Ресейді алпына келтіру шін барлы облысты кіметтермен бірге Алашорданы орталы кіметін таратып, оны облысты, уездік йымдарын ана алдырды. Орнына мдени-трмысты мдделерді басаратын Бас Укілдік ызметін енгізді.
Бас Укілдік мселесі 18-арашада Омбыдаы ткеріс нтижесінде зін «Жоары Билеуші» деп жариялаан адмирал Колчак кезінде аралды. «Николайды заманы мен тртібі келген уаытта да» аза зиялылары кздеген масатынан таймады.
Колчак кіметі Бас укілді міндеті туралы Ережені талылап, оан керекті материал жинау шін аза даласына з кілдерін жіберді. 2-мамырда Семейге келген Ішкі Істер Министрлігіні кілі Г. Малахов, аталан мекемені Алашорда тадыры туралы жоспарын бір топ аза интеллигенттеріне таныстырады.
1919 жылы 6-мамырда А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, Р. Мрсеков, А. озбааров, С. Дйсембинов, Х. аббасов лкені басару туралы жаа Ережеге з кзарастарын білдіріп, Ішкі Істер министрлігіні «Братаналар» бліміне Семейден хат жолдайды. Онда лтты-территориялы автономия ру туралы шешім абылдаан ІІ жалпыаза сьезі, 1917 жылды н бойында ткен облысты сьездерді орытындысы боланын, сол съезд шешіміне арай ажетті жадайларда рекет жасаандарын (Ресей мемлекетін алпына келтіру шін Кеес кіметіне арсы орта креске осыландарын) сондытан да азіргі ауыр жадайда Ресей мемлекетін алпына келтіруге кедергі келтірмес шін лтты мддені оя трып, Уаытша Бкілресейлік кіметті 1918 жылы 4-арашадаы бйрыына кніп отырандарын, біра бл жарлытаы аза лкесін басаратын арнайы органны рылуы туралы ережені кешігуі, аза халын аладатып траны айтылды.
Одан рі хатта, бл мселені шешуді жолсапара з кілдерін жіберу арылы емес, Омбыдаы кіметпен келіссз жргізіп жатан Алашорда кілдері пікіріне жгіну жолымен шешу дрыс болатыны ескертілді. Сондай-а, хат иелері аза халын басару туралы Малахов келген жоспар-жобаа байланысты здеріні мынадай сыныстарын да крсетті:
42.Владимир Ильич Ленин (наыз тегі Ульянов; 1870 ж. суірді 22 — 1924 ж. атарды 21) — крнекті ресейлік ткерісшілі, сзші, плсапашы, ленинизмні негізін алаушы, большевиктерпартиясы ккейтесті рылтайшыларды бірі, Ресей КФСР мен КСРО орнатушысы, Кеестік кіметін басарушысы (1917 ж. арашаны 8 бастап РКФСР Халы Комиссарлары Кеесінітраасы, 1922 желтосанны 30 бастап КСРО Халы Комиссарлары Кеесіні траасы).
Владимир Ильич Ленин Карл Маркс ілімін жаластырушы. Педагог И.Н. Ульяновты отбасында туан. азан университетінде оыан (1887), 20 . басында эмиграцияда болан. 1903 ж. Ресейбольшевиктеріні коммунистік партиясыны басшыларыны бірі болан. 1917 ж. Петроградтаы азан ткерісін басаран. Кеестерді Бкілресейлік 2-сьезінде РКФСР Халы комиссарлар кеесіні траасы болып сайланан. Кзарасы бойынша кап. рылымды ауыстыратын, ділетті экон-оамды рылым деп санаан социология теориясыны жатаушысы. Ленин жмысшыларды аарту партияны маызды міндеті деп санаан. Оны басты масаттарыны ішінде брыны жйені (сословиялы жне класты) орнына, мемлекет тарапынан аржыландырылатын жергілікті сайланбалы органдар басаратын, біркелкі ебек мектептері аидасына негізделген, оу ндірістік ебекпен біріктірілген халы аартуды демократиялы жйесін руды дрыс деп атаан. «Жаттау мектебі» мен «ркіту мектебінен» бас тарту мектепті, соны ішінде шетелде жинаталан педагогика теориясы мен практика жиналан жаымды тжірибеге сйеніп іске асырылады деген.
лихан Нрмхамедлы Бкейхан (05 наурыз 1866, араралы уезі, Семей облысы, Дала лкесі - 27 ыркйек1937, Мскеу) — XIX . соы мен XX . басындаы аза зиялыларыны, оам жне мемлекет айраткерлері атарындаы аса ерекше тла. Крнекті оам жне мемлекет айраткері, лт-азатты жне Алаш озалысыны жетекшісі, Алашорда автономиялы кіметіні траасы, публицист, алым, аудармашы.
алым, .Бкейхан XX асырды алашы жартысында аза эпосы мен фольклорын ылыми трыдан зерттеген алымдарымызды бірі болды. Ол арастыран негізгі аспектілер: эпосты тарихилыы, аза фольклорыны трлері, шыу мезгілі, жыршы мен оны шеберлігі, оамды ой-сананы жырда крініс табуы, бейнелер, оларды атаран идеялы ызметі, лгіні кркемдік ерекшеліктері т.с.с.- лі де аза фольклортану ылымында з маызын жойан жо, жне сол дуірді жетістігі болып саналатыны сзсіз.
Тркістан Автономиясы, оан автономиясы — Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында 1917 жылы 28 арашада Ресей мемлекеті рамында рылан автономиялы мемлекет. Тркістан Уаытша кіметіні траасы жне шкі істер министрі болып Мхамеджан Тынышпаев
Мстафа Шоай (25 желтосан, 1890 жыл, Сырдария губерниясы, Амешіт уезі, Наршоы — 27желтосан, 1941 жыл, Берлин) - крнекті оам жне мемлекет айраткері, Тркістанавтономиясыны жетекшісі. 1918 жылы атарда Тркістан автономиясыны алашы кімет басшысы М.Тынышбаев з еркімен жмыстан босаанда, М.Шоай осы ызметке сайланады. Большевиктер бл автономияны апанда анды ырынмен таратты. 1918 жылы ыркйекте айраткер Самарада бас осан Ресейді азатты жолындаы крескерлеріні рушы мжілісіне (Комуч) атысады. 1919 жылы апанда Тркістан мемлекеті бадарын одан рі озау шін Бхар мірлігі мен Закаспийдегі аылшын корпусы басшылыымен келіссзге Ашхабата келеді. Сол жылы Баку мен Тифлисте сл аялдап, (гржі жерінде «Яни дния», «Шафак» атты газеттер шыарысып, «Вольный горец» басылымына атсалысады) Ыстамблга аттанады.
Тркия арылы алаш Германияа, сонан со Францияа барып орныады. Эмиграцияда «Жаа Тркістан», «Жас Тркістан» журналдарын шыарып, кеесті озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. айраткер 1941 жылы 27 желтосанда Берлинде жмба жадайда айтыс болады.
43. азастандаы 1916 жылы лтазатты ктерілісті трлі ірлеріндегі ошатарына атысты трлі мазмндаы айтылан тарих материалдары дерек ретінде лі кнге дейін ке трде ылыми айналыма тартылан жо. Ал ктеріліске атысан, оны кзімен кріп ку болан адамдарды айтан естелікгімелері мселеге жаа кзарас трысынан арауа ажет ты мліметтер береді. Бл деректерді талдай отырып, ктерілісті шыу себептері, басталуы, барысы, оны басшылары, отарлы жйені ктерілісті басуа атысты жргізген жазалау шаралары, ктерілісті жеілу себептері, нтижесі мен салдары жнінде баса дерек кздерінде жо мліметтерді алуа болады. 1916 жылы ктеріліс туралы айтылан тарих деректері ктеріліске тікелей атысан жне оны кзімен крген кугерлерді естелікгімелерінде берілген. Ктеріліс туралы естелікгімелер мен лежырларды жинатау барысында оны жазып алан зиялылар азіргі кездегі айтылан тарих баытында ылыми йымдастырылан схбаттара ойылатын талаптара сас апарат беруші туралы ммкін боланша толы малматтар береді. Сонымен атар олар жинаталан материалдарды мрааттандыру ісін де мытпаан. йткені ол жиналан материалдарды біршамасы елімізді мрааттарында жасы саталан. Мысалы, азастан Республикасыны Орталы Мемлекттік мраатыны № 427 коллекциялы орында, № 639 «азастанды зерттеу оамы» деп аталатын орында, азастан Республикасы Президенті мраатыны № 811 коллекциялы орларында ел арасындаы заман кугерлерінен жазып алан естелікдеректер молынан кездеседі.
Сондайа елімізді трлі кітапханалары мен мрааттарыны, академиялы институттарды озжазба орларында халымызды ресми емес тарихынан сыр шертетін бірталай деректер атталан. Ал ол деректерді ылыми трыдан талдау арылы жазба деректерде кездесе бермейтін ты апараттар алып ктеріліс тарихын жаа мазмн мен сипатта баяндауа болады. Ктерілісті алышарттарын, басталуы мен барысын, салдарын тсіндіру жеке адамдарды естелікгімелерінде, сондайа сол тста айтылан анатты сздер мен лежырлара, дастандара негізделген лгілерінде кездеседі. Аталан дерек трлеріні маыздылыы те зор. Мндай деректік топтамалар алыптасан тарихи жадайларды баяндауа баытталан. Сонымен атар ктеріліске атысты айтылан тарих материалдарында ктерілісті басшылары, оларды бітім болмысы, сол кезедегі халыты трмыстіршілігі, орыс кіметіні лкеде жргізген саясаты жнінде де нды деректерден хабардар етеді. Сондытан, 1916 жылы лтазатты ктеріліс тарихын айтылан тарих материалдары негізінде зерттеу – бл мселені бгінгі кзарас трысынан арау ісін жеілдетеді. Ктерілісті шыуына негіз болан алышартарына байланысты да айтылан тарих материалдары жасы мліметтер береді. 1916 жылы ктерілісті негізгі шыу себептеріні бірі жер мселесі болатын. Ктеріліс арсаында патша кіметі за жылдар бойы жзеге асыран отарлы саясатыны барысында орыс шаруалары мен казак орыстар шін аза жерлерін зорлыпен тартып алып, нарлы егіндігінен, шрайлы шабындыынан айырып мал шаруашылыымен айнылысатын кшпелі халыты таутасты жне шлейтті жерлерге ыыстырды. Тек 19061914 жылдар аралыында Жетісудаы азатар мен ырыздардан деуге пайдалы, е нарлы 2 миллион 703 мы десятина, ал 1914 жылы басталан Бірінші дниежзілік соысты алашы ш жылында Жетісу іріндегі азатардан 1800 мы десятина жер тартып алынан.
1916 жылы ктерілісті шыуына себеп болан мселелерді атарында алымсалыты кбеюі, соыса ажет халытан алынан трлі соыс салытары еді. 1914 жылы Ресейді атысуымен басталан Бірінші дниежзілік соыс ішкі Ресей халыны да, шет айматардаы «братана» халыты да жадайына атты сер еткен. Шаруашылы кйзеліп, егіс клемі азайып, оны німі крт тмендеді, мал саны кеміді. Соыс исапсыз кп шикізатты, азы тлікті, малды, таы сол сияты материалды игілікті ажет етті. лкеде жергілікті німдер арзан баада ала отырып, сырттан тасымалданатын нім ымбаттап халыты шаруашылыы кйзеліп, лауаты нашарлай тсті. Соысты алашы ш жылында Тркістан лкесінен те кп млшерде мата мен мата майы, 474 мы балы, 299 мы пт сабын, 70 мы жылы, 13 мыа жуы тйе, 38 пт мы шаршы кез киіз, 441 киіз й соыс ажетіне жинап алынан. Соыса ажетті деп саналан мндай материалды игіліктер халыты еркінен тыс, кштеп алынан болатын. Халыты мойнына ауыртпалы тсіріп жиналан бл жадайлар ктеріліске байланысты айтылан тарих естеліктерінде де кездеседі. Ол жайында 1885 жылы туылан, Кеген ауданы ызылту колхозыны мшесі Алдаберген ойшыбеков зіні 1916 жылы ктеріліс туралы айтан естелігінде: «Мен болсам Жйшібек Бектеновты атын, су жмысын істейтін малайы, інім Батырхан ойын жайан малайы. Сонда «31 жас, 19 жастаы балаларды солдата алады» дегенді естідім. Алдабергенні жасы 31 де, Батырхан жасы 19да болып шыты.