Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 10 страница
XX асырды бас кезінде талантты казак жазушысы рі драматургі Жсіпбек Аймауытовты шыармашылык жолы басталды. Ол ауыл мектебін бітіріп, білімін орыс-аза мектебінде жаластырды, 1914 жылы Семейдегі малімдер семинариясына тсті. Оны негізгі шыармалары кеестік уакытта жазылды. Дегенмен Ж. Аймауытов 1917 жылды зінде “Абай” журналыны жмысына да араласты.
Мажан Жмабаевты шыармашылыы аза поэзиясында ерекше орын алады. М. Жмабаев казак аартушылык ойыны нерлым белсенді рі жарын идеологтарыньщ бірі болды. Ол 1925 жыла дейін Кеес кіметіне карсы болып, лттык рухты оятуа, бостандыкка мтылуа баытталан шыармалар жазды. Мажан ле жазуды 14 жасынан бастады, оны шыармалары аза жне татар тілінде шыатын барлы газеттер мен журналдарда жарияланып трды. 1912 жылы азанда оны ледеріні “Шолпан” атты жинаы шы- ты. М. Жумабаев - еуропалы мдениет биігіне жеткен талантты аын. аза ле неріндегі жаа поэзиялык формаларды енгізу оньщ есімімен тікелей байланысты. аза, араб, парсы, трік тілдерін, баса да тркі халытарыны тілдерін тере мегерген ол бозбала кезінен бастап-а Абай мен Махамбет поэзиясыны мектебінен тіп, зіні аынды нерін дамытуда кол жеткен табыстарымен тоталып алан жо. Сталиндік баскаруды каарына мінген жылдары оны шыармашылыына тыйым салынды. М. Жмабаев ттын- далып, алдымен Беломорканал, соынан Соловкидегі лагерьге жіберілді. 1938 жылы ату жазасына бйырылды.
53 азастандаы ндірістік модернизация: жзеге асудаы иыншылытары мен ерекшеліктері
Жылы желтосанда ткен XIV съезінде Кеес Одаы индустрияландыру баыты белгіленді. Капиталистік шаруашылытан ерекше, елдіэкономикалытуелсіздіктінгінамтамасыз ететін, зіндік машина, станок жасау, металлургия,химия, кораныс жне баса да ірі нер-сіптері бар жйе кру ажет делінді. Шаруашылыты барлы салаларын, соны негізінде техникалы айта жаратандыру мен ебек німділігін арттыру шін бкіл экономиканы негізі ретінде е алдымен ауыр нер-сіпті дамыту, оны шаруашылытаы жетекшілік рлін бекіту арылы шетелдермен экономикалы жарыста озып шыу масаты ойылды. Бл сол кездер шін дрыс, рі крделі максат еді. Кеес Одаы клемінде бл баытта біршама жетістікке ол жеткізілді. Оны біржаты жргізілгені длірек айтканда, лтты айматарды, соны ішінде азастанды патшалы билік кезіндегідей шикізат кзі дрежесінде алдыраны атап айтан жн. 1925 жылды ыркйегі мен 1928 жылды ыркйегі арасындаы ш жылда нер-сіп салу ісіне 3,3 млрд сом аржы жмсалды. Ол орасан зор аржы, негізінен аланда, Ресей аумаындаы ескі нер-сіп орындары айта жндеу мен жаа уатты зауыт-фабрикалар, су-электр станциялары салуа жмсалды. Соан карамастан азастандаы индустрияландыру ісі патриархалдыфеодалды атынастарды, яни дострлі шаруашылы жйесін біржолада жою, феодализмнен капитализмге сопай социализмге жедел арымен ту сияты рандармен басталды. Жерді айта блу, мал-млікті тркілеу, кштеп жымдастыру рекеттері былайша жаа науканмен ласты. 1926 жылы 27-30 суірде сол кездегі республика астанасыызылордаданерсіпті дамуы мселесіне арналан арнайы лкелік мжіліс ткізілді. Онда азастанны орасан зор табиат байлыы атап тіле отырып, зерттелген айматардаы жазба байлыцтары ке турде барлау ажеттігі крсетілді. аза АКСР-ні ХШК (Халы шаруашылыы кеесі) мен Мемлекеттік жоспарлау Комитетіне республиканы нер-сіптік аудандастыру мен нер-сіпті, е алдымен, тсті металлургияны дамуыны келешек жоспарын жасау тапсырылды. Кеесте, сондай-аазаАКСР-і жадайында “сіресе жер жне мал шаруашылытарымен тікелей байланысты жергілікті нерсіпті кец трде рістету” мірлік жеттілік ретінде атап крсетілді. Осы негізде деу нер-сіптеріні тері, май, н, тз ндіру, балы аулау сияты салаларыны даму жолдары айыдалды. Пайдалы азбалар мен ауыл шаруашылыы німдерін орталытаы ірі сіпорындар шін ндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бл азастандаы индустрияландыру ісіні отаршылды, длірек айтанда, шикізат кзі ретінде орталыа кызмет еткізу баытыда басталаны крсетеді.Бірнеше жыла созылан революция мен азамат соысы кезінде капиталистік атынастарды енуі кезеінде пайда болан тау-кен орындары мен сіпорындар аырап, иесіз алан еді. Тек жаа экономикалы саясат кезінде оларды кейбіреулері айтадан іске осылды. Соны барысында Орал-Ембі аймаындаы бірнеше мнай сіпшіліктері, Орталы азастандаы кмір, Алтайдаы тсті металл ндіру сіпорындары айта жанданды. йтсе де, азастан экономикасыда олі де болса ауыл шаруашылыы негізгі сала болып ала берді. Осыдай жадайда брыны лт айматары делінгендерді, оны ішінде азастан да бар, Ресей тірегіне — метрополияга топтастыру саясаты жаласа берді.
азастанды индустрияландыру мселесі бойынша бірнеше баыттаы кзарастар арасында ызу пікірталас жрді. Соларды негізгілеріне тоталып тейік. Бірінші баытты жатаушылар азастан экономикасыны шикізат кзі ретінде дамуы ода клеміндегі ебек блінісімен байланыстырып, мндай баыттаы даму азастан шін да тиімді екендігін длелдеуге тырысты. Екінші баыт бойынша азастанды тек шикізат базасы ретінде пайдалану дрыс емес екені, мндаы индустрияландыруды жоары жатаыларды талабы бойынша жргізбей, жергілікті ажеттілікті ескере отырып нерсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды. шініші баыттаылар аза жерін индустрияландыруа арсы болды. Олар кшпелі мір-аза халыны дстрлі шаруашылыы, асырлар бойы алыптасан зіндік ерекшелігі. Ал арыды трде индустрияландыру оны лтты болмысы бзады, “тйеден социализмге” тікелей ту ммкін емес деді.Келесі, тртінші баытты жатаушылар шовинистік кзараста болды. Олар аза халыны индустрияландыруды арыныа ілесе алатыныа кмн келтірді. азатармен “нерсіп-аржы жоспарын орындай алмайсы”, “ндірісті азатандыру пайда бермейді”, “азатандыру ндірісті ымбаттатып жібереді”, “аза брібір жмыс істемейді, ол айтсе де далаа кашады” сияты тжырымдарды келтірді. Бл соы екі баыт негізсіз, жеткілікті длелсіз пікірлерге негізделген еді. Ал алашы екі баытты жатаушылар арасында крделі тартыс жрді. Бірінші баытты Голощёкин мен оны тірегіндегілер станды. Олар Сталин мен ортальщтаы кейбір кімет мшелерінен олдау тапты. Сондьщтан блар ктемдеу болды. Соан арамастан екінші баытты жатаушылар (Т.Рыслов, С.Сдуаасов т.б.) ой-тжырымдарыны терендігімен ерекшеленді. азастанда “Кіпті азан” науанын жргізуге мтылан Голощёкин мен оны тірегіндегілер аза жерінде ірі нерсіп орындары салуды жатамады. “нерсіп саласында е негізгісі ірілендіру емес, кайта оны жергілікті са жне орташа (жарма тартаты, жн жуаты, май шайайты орындар, жндеу шеберханалары жне т.б.) дегейде, яни брін ауыл шаруашылыыа байланысты жне оны нерлым пайдалы ететін дегейде стау”, — деп млімдеді олар. Голощёкин бл баытты 1927 жылы сыып, 1930 жылы мамыр-маусым айларыда Алматыда ткен VII Жалпыазаты партия конференциясыда таы да кайталады. Орталы Комитеттіні Саяси бюросьшы мшелігіне кандидат А. Андреев VI Жалпыазаты партия конференциясыда: “Біз КСРО-даы индустрияландыру мселесіне рбір республиканы з ауыр индустриясы кру, рбір республиканы басбасьша индустрияландьфу жолымен жрмейміз”,деп, Кеес кіметіні шет аймактарды орталыка баыдыру, туелді ету саясаты ашы білдірді.
1928 жылды 1 азаныан шартты трде басталаты бірінші бесжылды жылдарында арсапай, Риддер сиякты сіпорындар, Ембі мнай ндірісі, Степняк алты кені жне т.б. айта алпыа келтірілді. деу нерксібіні Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сиякты байыры трлері жнделіп, айта іске осылды. Ал бес жылды ішінде жаадан салынандары: Іле аеаиі тілу, Балаш мыс балыту, Шымкент оргасы, Атбе фосфор тыайтыштары, Орал мен Алматыда ет комбинаттары, Гуръевте (азіргі Атырау) балы консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл жне Талдыорганда ант зауыттары ана болды. Оларды зі, негізінен, шаы ауматы амтамасыз етуге бейімделген сіпорындар еді.Кеес кіметіні басшылары да патша заманындаыдай азастана бай шикізат кзі ретінде карады. Табиат байлытарыны крделі ошатары табу масатында бірінші бесжылды жылдарында КСРО ылым Академиясы кешенді ылыми экспедициялар йымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылы еткен Орталы азастандаы геологтар мен геофизиктер тобы азастан Республикасы “Кеес Одаыны ттас металлогенді провинциясы” болып табылады деген тжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймаын зерттеген академик И.М.Губкин бастаан топ оны мнайа аса бай екенін длелдеді. Кеес кіметі осы байлытарды пайдалануа баса кіл блді. Соны барысында соыс басталана дейінгі кезеде араанды шахталары, Ембіні мнай сіпшіліктері, Алтай мен Ащысай сіпорындары айта жабдыталып, Зырян, Риддер полиметалл, Балаш пен Жезазан кен-металлургия комбинаттары салынды. азастандаы тсті металлургия нерсіпті жетекші саласына айналдырылды. Біра олар, негізінен, руда кйінде азып алынан тсті металдарды деумен айналысты. Тазартылып, деліп дайындалан тсті металл німдері шикізат ретінде орталытаы ірі нерсіп орындары а жнелтіліп отырды. Кенді Алтай ірі Сібірдегі сіпорындарды амтамасыз етті. Ембі мнайы Орск сияты мнай дейтін зауыттара жіберілді. Балашты мысы мен Шымкентті орасыы да азастаннан тыс жерлерге тасып кетілді. Трксіб темір жолы салу. Индустрияландыру кезіндегі азастандаы е крделі рылыс темір жолы салуды аятау болды. Патша кіметі азастанды жаулап алу барысында, скеристратегиялы масатта орынбор Ташкент баытыда темір жол салып, оны азіргі Алматы арылы Семеймен жаластыруды кздеді. Бл елімізді оршай отырып, тырта стауды жне азастан мен Орталы Азия байлыыа ызыып отыран баса да шет елдіктерді енгізбеуді кздеген саясатты нтижесінде дниеге келген. Біра елімізді батыс жне отстік-батыс блігінде темір жол саланмен, ол баытты шыыс блігі аркылы Сібірмен косу ісі аяталмай калан еді. Патша кіметі кезінде кптеген талас-тартыс тудыран бл істі аятауды Кеес кіметі ола алды. Ол патша заманындаы Тркістан Сібір темір жолы атауыа кайта ие болды. Бл жолды салу 1927 жылы айта ола алынып, оан екпінді рылыс айдары таылды. Орталы кімет оан лкен мн беріп отырды. Трксіб рылысыны бастыы болып В.С.Шатов таайындалды. РКФСР кіметі жанынан Трксіб рылысына кмектесетін арнайы комитет рылды. Оны РКФСР Халы комиссарлар Кеесі траасыны орынбасары Т. Рысулов басарды. рылыс жмыстарына бірнеше лт кілдерінен ралан 100 мыдай адам тартылды. ысыжазы, ауа-райыны олайсыздыына арамастан ебек еткен олар, сз жо, ерлікті лгісін крсетті. сіресе иын да крделі ара жмыстар аза ебекшілеріні еншісінде кбірек болды. Патша заманында тулігіне орта есеппен 150 метр ана темір жол салынса, Кеес заманында ол 1500 метрге дейін жетті. Ертіс, Іле, Аягз, Шу, аратал жне т.б. зендерден тетін кпірлер де жылдам салынды. Трксіб темір жолы жоспарда белгіленген бес жылдан екі жыл брын, яни ш жылда салынып бітті. Трксібті отстік жне солтстік бліктері 1930 жылы 28 суірде Айнабла станциясында тйісіп, жол уаытша пайдалануа берілді. Ал 1931 жылды катарынан бастап траты трде жмыс істей бастады. Жалпы зындыы 1445 шаырыма созылан бл темір жолды ел міріндегі маызыны зор екенінде дау жо. Сонымен бірге мыаны да ескерген жн. Патша заманындаы сияты кеестік темір жол да, негізінен, еліміз аумаындаы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу шін ызмет етті. азастан сонымен Кеес Одаыны да шикізат дайындайтын шеткері айматарыны бірі болып ала берді. Ал салынан нерксіп орындары мен темір жолдар еліміз аумаынан шетке тасылатын шикізат клемін кбейте тсті. Осылайша азастандаы индустрияландыру кезіндегі басты рылыс болып жарияланан Трксібті зі кеестік тоталитарлы орталыты біржакты саясатыны жемісі болып шыты.