Диссертациялы жмысты теориялы жне тжірибелік маызы.
ЖАНДОСОВА ШОЛПАН МУЛЬКИМАНОВНА
ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМГЕ АРСЫ АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ САЯСАТЫ
6D050200 – Саясаттану мамандыы бойынша
философия докторы PhD ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертация
Отанды ылыми жетекші: Р А корреспондент-мшесі, леуметтану ылымдарыны докторы, профессор З.К. Шукенова
Шетелдік ылыми жетекші: саясаттану бойынша PhD докторы, Донгук университетіні профессоры Пак Мионг-Хо (Корея Республикасы)
азастан Республикасы Алматы, 2014
МАЗМНЫ КІРІСПЕ 3
1. ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІ ТЕОРИЯЛЫ- ДІСНАМАЛЫ АСПЕКТІЛЕРІ............................................................................................ 11
1.1 Діни экстремизм саяси ылым категориясы мен саяси зерттеу объектісі ретінде 11
1.2 Діни экстремизмді зерттеуді тжырымдамалы дістері................... 35
1.3 Діни экстермизмні алдын алу жне кресу: саяси компаративистика тжірибесі 50
2. АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМГЕ АРСЫ РЕКЕТ ЕТУ САЛАСЫНДА ДИАЛОГ ПЕН ОАМНЫ БІРІГУ СТРАТЕГИЯСЫ РЕТІНДЕ............................ 65
2.1 азастанны саяси жне социомдени кеістігіндегі діни экстремизм: наты кріністері жне ммкін сценарийлері........................................................ 65
2.2 Діни экстремизмге арсы рекет ету саласындаы мемлекеттік саясатты ыты аспектілері мен ерекшеліктері....................................................................... 81
2.3 азастан Республикасы мемлекеттік саясатыны діни экстремизмммен крестегі негізгі басымдытары жне дінаралы диалог стратегиясын жетілдіру 90
ОРЫТЫНДЫ.......................................................................................... 112
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ....................................... 119
КІРІСПЕ
Диссертациялы зерттеу таырыбыны зектілігі.Докторлы диссертацияны зектілігі – лакестік, экстремизм мен азіргі лемдегі оны былыстарына арсы тру мселелері жекелеген мемлекеттер шін де, сондай-а жалпы дниежзілік оам шін де – е маызды мселелерді бірі болуымен негізделеді. Оны соы уаытта лакестік акцияларды зіні жеке адами жне жеке лтты мнін згерте отырып, жалпы жершарылы былыса айналан ауымымен жне сипатымен тсіндіруге болады. Осыан байланысты адекватты дістер жне лакестік пен діни экстермизмді жеу мен жою механизмдерін дайындау масатында – осы былыстарды заманауи формаларыны мнін наты анытап алу керек.
Экстремизм, жалпы трі бойынша – оамда олданылатын нормалар мен ережелерді жоа шыаратын оама арсы пікірлер мен рекеттер болып табылады. оамны саяси саласында пайда болан экстремизм саяси экстремизм деп, ал діни салада крініс тапан экстремизм діни экстремизм деп аталады.
рине, кез келген дін догматтара, канондара сенуге жне оларды сатауа негізделген. Діни ибадат белгілі бір тртіпті талап етеді, баыныштылы сезімін, міндеттерді тануды уаыз ретінде таратады.
Дін барлы ділетсіздікке, жаландыа арсы кресу мен арсы труа негіз болып табылады. Сондытан адамзат міріні ртрлі кезедерінде трлі елдерде, ртрлі діни наным аясында діни экстремизм пайда болан, ал ол діни наным практикасына айшы келіп, оан кедергі жасаан. Бдан баса, билік режимімен келіспеуді кптеген жадайда діни экстремизм формасында ршіткен. Мысалы, христиан леміндегі діни шиеленістерді (Лютер реформациясы) христан жне мсылман елдерінде діни фундаментализм кріністеріні пайда болуын еске тсіргенні зі-а жеткілікті.
азіргі уаытта дін маызды рл ойнап, секулярлы оамдаы адамдар санасын алыптастыра бастады. Адамгершілік мінез-лы, толерантты сананы алыптастыру саласында дстрлі дін рлі тарихи даму барысында белгіленеді. Біра лемде жадай згеріп отырады, жне дінде, бізге млім боландай, интеграциялы жне дезинтеграциялы леует бар, дінді саяси ойындарда пайдалануа болады, міне на соны діни экстремизмні жетекшілері мен апологеттері олданады. андай да болмасын оамны крделі леуметтік-саяси жадайларын пайдалана отырып, олар оамда,
«дрыс діни наным» жо, оам бден бзылып кеткен жне оны андай да болмасын діни экстремизм формалары арылы «тазалау» керек, деп тсіндіреді, жне осы масатта діни экстремизмді толыымен діндар емес елдерге экспорттай бастайды. Егер ХХ асырды басында діни экстремизмні бейнесі, рдістері жне т.б. жалпы болатын болса, постмодерн жадайында ол ртрлі елдер мен ртрлі жадайлара тез бейімделетін формалар мен баыттарды абылдай бастады. Осыан байланысты діни
экстремизмге тек феноменологиялы аналитика жасау ана емес, сондай-а болжамды аналитика жргізу ажеттілігі туындайды.
оамны, сіресе секулярлы оамны басты міндеті діни экстремизммен крес аясында жасы жетілдірілген мемлекеттік саясат жргізу болып табылады, ол, азастан Республикасы Президенті дл айтандай, «алаятарды стауа арналан емес», лемде жалпы абылданан демократиялы аидалара сйкес келетін, белгіленген басымдытары мен рекетті механизмдері бар тжырымдама болуы керек [1]. Біра діни экстремизмге арсы крес бойынша рбір мемлекеттік доктрина леуметтік- саяси, мдени, психологиялы жне географиялы сипаттаы ерекшеліктерін ескере отырып, зіні ндылы аидаларына негізделу керек.
Діни экстремизммен крес тжірибесі мен оны аналитикасы азіргі заманны те маызды міндеті болып табылады, йткені бл мселе жаанды сипатта болып отыр жне оны дер кезінде шешпеу –
«ркениеттерді атыысын» (С. Хантингтон), «тарихты аяталуын» (Ф. Фукуяма) ажет етпейтін адамзат дезинтеграциясына келіп соуы ммкін, ал адамзат орта йде – Жерде бірлесе мір сруді ажет етеді. Осыан байланысты азастан Республикасы ішкі жне сырты саясатыны схбатты сипатыны маызы те зор, сондай-а оны діни экстремизммен креске атысты релевантты тжырымдамасын дайындауа да маызы лкен. Діни экстремизмде діни сананы радикалды згерістеріні феномені ретінде дстрлі діни ландшафтты, саяси рылымны интенционалды згерістері бар, жне ол кейіннен алдына мемлекеттік билікті жаулап алу
масатын ояды.
кінішке орай, саяси жне за дебиеттерінде «діни экстремизмні» бірегей аныталан ымы жо, біра оны сипаты полисемантикалы екені аны, йткені оны табиатыны зі де екішты болып отыр. Сонымен атар, бл ымны дифференциациясы да бар. Заманауи жадайда осы ымды анытау, тсіндіру, е бастысы, оны онтологиялы тсіну ажеттілігі туындады. Діни экстремизм ым ретінде зіні за тарихы мен зіндік мір сру дстрлері бар оамны діни-ндылыты парадигмасын млде абылдамау жне оны згертуге мтылыс жасауды білдіреді.
Діни экстремизм, діни сананы тбегейлі згерту феномені ретінде, саяси рылымды арынды згерту, жне содан кейін мемлекеттік билікті жаулап алуды білдіреді. детте діни экстремизм андай да болмасын бір діни сенімді шынайы жне оамда мір сру мен уаыздауа ыы бар жалыз ана дін ретінде жзеге асыруды масат етеді, ал оан плюрализм мен конфессия аралы шоырлану идеологиясы жадайында жол берілмейді.
Діни экстремизм кп жадайдасаясатпен бірігіп, оамды трасыздандыруа баытталан жне лтты ауіпсіздікке атер тндіретін радикалды діни-саяси экстремизм идеологиясына айналады.
Діни экстремизмні жне оларды дстрлі діни ілімдер аясында пайда болуыны ртрлі нсалары бар: христиан экстремизмі мен ислам
радикализмі. «Діни экстремизмні» зіні концептін анытау ажеттілігі туындады. ымдарды жіктеу дін негізінде экстремизмді тудыратын себептерді наты анытауа ммкіндік береді, олармен кресуді ралдары мен дістерін дрыс тадауа ыпал етеді, демек, жадайларды алдын ала болжау мен осындай былыстарды алдын алу мен жеуді тиімді жолдарын табуа кмектеседі.
лемде болып жатан жадайлар азіргі кезеде оама тек жай экстремизм ана емес, сіресе діни экстремизм те лкен ауіп тндіретінін крсетіп отыр. Оны экстремизмні баса трінен айырмашылыы – ол діни ілімдер мен символдарды адамдарды тартуды маызды факторы ретінде пайдалана отырып, оларды сенім мен діни наным шін ымырасыз креске жмылдыра отырып, мемлекеттік рылымды кшпен згерту жне билікті жаулап алуа, мемлекетті егемендігі мен ауматы ттастыын бзуа баытталандыы болып табылады.
ылыми зерттелу дегейі.Діни экстремизмдегі мселелерді дрежесін зерттей келе, дістемелік тсілдер арылы амбивалентті табиатын анытап, сараптайтын ылыми жмыстар ауадай ажет. зерттей. Сонымен атар, ртрлі мемлекеттерді діни экстремизммен крес жолындаы тжірибесін талдау арылы осы саладаы айматы диссертациялы зерттеуді ажеттілігі, діни экстремизмге арсы мбебап жне ерекше (жекелеген) тжырымдамаларды жасап шыаруа себебін тигізуі ммкін. Аталмыш диссертацияны авторына таырып тадауда тадау мен оны шешудегі тйткіл болан е лкен мселе осы.
Бгінгі тада мселені онтологиялы маыздылыы мен тжірибелік мніне арамастан діни экстремизм таырыбындаы іргелі зерттеулер саласында біршама гуманитарлы вакуум бар. Оны стіне азастанда діни экстремизммен крес мселелері бойынша арнайы диссертациялы зерттеулер жргізілмеген. Сонымен атар, діни экстремизммен крес жне оны алдын-алу жйесін жасау бойынша кешенді зерттеулер осы кезге дейін жо.
Мдениеттанулы жне саяси зерттеулер аясындаы діни экстремизм мселесін шетелдік алымдар Зб. Бжезинский, Ш. Акинер [2], Б Лоуренс, Р. Макдермотты, сонымен атар, К. Мартин, А. Рашид, П. Марсден, У. Штайнбахты ебектерін ерекше атап ту керек. Аталан алымдарды ебектерінде экстермизмні табиаты, шыу тарихы мен себеп-салдары зерттелінеді.
Ресейлік авторларды арасынан жалпы діни экстремизм былысын зерттегендер: М.А.Краснов [3], Л.Д. Башкатова, А.Л. Дворкин, Ю.И. Авдеев [4], И.И. Добаев, Е.А. Димитрова, Ф.В. Кондатрьев, Ю.И. Полищук, А.П. Забияко [5], А.Н. Хвыли-Олинтер, А.Журавский [6], Г.Л. Касторский, А. Игнатенко [7], Т.Н. Кузнецова, С.А. Лукьянов, О.В. Старков, Н. Мезинцев [8],Э.С. Абдулаев, А.Б. Агапов, Ю.А. Бабинов, Ю.А. Дмитриев, Ю.Н. Демидов, И.Н. Яблоков [9], П.В. Дозорцев, С.В. Дьяков, А.Г. Залужный, И.А.
Куницин, В.В. Клочков, А.С. Ловинюков, Д.Нечитайло [10], С.П. Познышев, А.В. Портнов, Е.М. Шевкопляс, Г.П. Лупарев, А.А. Могилевский.
Экстремизмні діни, саяси, леуметтік, геосаяси аспектілері бойынша Т.В.Бузова [11], В.И. Арестов, Л.М. Дробижева, А.Нуруллаев [12], В.И. Худавердян, С.Г. Москаленко, Д.В. Новиков, И.В. Вехов [13], В.Б. Коробков, А.А. Ярлыкапов, О.А.Русанова [14], П.А. Романов, В.Б. Козлов, Л.Н. Митрохин [15], Т.А. Скворцова, М.Я. Яхьяев [16], Т.Н. Кильмашкин, В.А. Бурковская [17], М.И. Телякавов, С.Н. Бокарев, В.А. Тишков жне В.В. Черноусовтарды зерттеу ебектері бар.
Экстремизм былысын зерттеудегі жалпы дістемелік базасы О.Г. Бахтияров [18], Ю.М. Антонян, М.Д. Давитадзе, В.В. Смирнов, Д. Ольшанский [19], М.П. Киреев сияты ресейлік алымдарды жымды жне жеке ізденістерімен жасалан.
азастанды ылымда діни экстремизмні болмысын, тарихи формалары мен пайда болуыны ммкін сценарийлерін зерттеген отанды алымдар: Н.А. Абуева, А.П. Абуов, Р.Б. бсаттаров, Е.К. лияров, Т.. уелазина, М.С. шімбаев, Е.У. Байдаров [20], Л.. Байдельдинов, Н.Ж. Байтенова, .С. Балапанова, Б.К. Бейсенов, Л.К. Бокаев, С.М. Борбасов, .М. Борбасова, Е.Е. Бурова [21], К.Н. Бурханов, А.Д. Дарменов, З.Г. Джалилов, .М. Джунусов, . Есім, Ш. Есетов, Ю. Жулин, Б.С. Жусипов, Л.М. Иватова, А.Ш. Ишмухамедов, Е.Т. Карин [22], Р.. адыржанов, А.Г. Косиченко, Б. Кудайбергенов, В.Д. Курганская, М.Т. Лаумулин, А.И. Лпанов, М. Маульшариф, С.З. Нарматов, .Н. Нысанбаев, Г.Р. Нурымбетова, Б.Ж. Нурмухамедов, Т.С. Сарсенбаев, Б.М. Сатершинов [23], Д.А. Сатпаев [24], Т.С. Садыков, К.Е. Смагулов, Н.Л. Сейтахметова, М.Ж. Сегірбай, А.К. Султангалиева, К.Л. Сыроежкин, М.М. Тажин, М.Б. Татимов, .Т. Телебаев, Е.В. Тукумов, . Лама Шариф, .Н. Шойкин.
Аталан зерттеулер діни экстремизммен крес механизмдерін жасап шыару шін теориялы жне діснамалы база болып табылады. Дегенмен арастырылып жатан мселе бойынша жинаталан ылыми-зерттеу материалдарына арамастан, діни экстремизм ылыми категория ретінде лі кнге дейін зіні наты ылыми жне концептуалды анытамасына ие болан жо.
Зерттеу нысаны– діни экстремизмге арсы азастан Республикасыны саясаты жне оны ерекшеліктері.
Диссертациялы зерттеуді пні –діни экстремизге арсы азастан Республикасыны саясатын алыптастыру жне жетілдіру рдісі.
Докторлы диссертацияны масатыдіни экстремизге арсы азастан Республикасыны саясатына тжырымдамалы-саясаттанулы талдау жасау болып табылады.
Зерттеу масатынан туындайтын негізгі міндеттер:
- тжырымдамалы, теориялы-діснамалы талдау негізінде «діни экстремизм» феноменіні мнін, табиатын, пайда болу себептерін ашу;
- діни экстремизмні негізгі тенденцияларын анытай отырып, заманауи леуметтік-саяси болмыстаы «діни экстремизм» концептіне анытама беру;
- лемдік кеістікте діни экстремизмні таралу жне даму себептеріне факторлы талдау жргізу, сондай-а саяси компаративистика дісі негізінде діни экстремизмге арсы мемлекеттік саяси концепцияларды ерекшеліктерін анытау;
- діни экстремизмге арсы мемлекеттік саясатты спецификалы ерекшеліктері мен ыты аспектілерін ашып крсету;
- діни экстермизмні саяси табиаты мен оны ары арай дамуыны ммкін сценарийлерін анытап, оны заманауи азастанны социомдени жне саяси мірінде пайда болуына сараптама жасау;
- дінаралы арым-атынастар саласында схбатты саясатты рі арай жетілдіру шін азастан Республикасында діни экстремизмге арсы крес саласында практикалы нсаулар сыну.
Диссертациялы жмысты ылыми жаалыыотанды саяси ылымда тыш рет діни экстремизге арсы азастан Республикасыны саясатына тжырымдамалы-саясаттанулы талдау жасалды. Диссертациялы зерттеу жаа баытта дниетанымды жне діснамалы трыдан аланда тыш рет діни экстремизмді ерекше былыс ретінде кешенді талдау жасалды.
Зерттеу рдісінде жаашылды сипаттаы келесі ылыми нтижелер
алынды:
- саяси лемдегі «діни экстремизм» феноменіні пайда болу ерекшеліктерін тжырымдамалы, теориялы-діснамалы талдау негізінде оны мні, табиаты жне пайда болу себептері аныталды;
- заманауи леуметтік-саяси мірдегі «діни экстремизм» концептіне авторлы анытама берілді, осыан орай «діни экстремизм дегеніміз – оам мен саяси леуметтік рылым санасын тбегейлі згерту масатында толерантты емес сана, толерантты емес ой-пікір алыптастыруа баытталан радикалды феноменологиялы крініс».
- геосаяси компаративистика дісін пайдалана отырып, лемдік кеістікте діни экстремизмні таратылу жне даму себептеріне факторлы талдау жргізілді, сондай-а діни экстремизмні негізгі тенденциялары мен діни экстремизммен крес аясындаы мемлекеттік саяси тжырымдамаларды ерекшеліктері ашылды;
- діни экстремизмге арсы мемлекеттік саясатты спецификалы ерекшеліктері мен ыты аспектілері аталан былысты жоюда прменді механизм болып табылады;
- заманауи азастанны социомдени жне саяси мірінде діни экстермизмні табиаты мен крініс табуыны зіндік ерекшеліктері ашылан, оны саяси табиаты мен ары арай дамуыны ммкін сценарийлері аныталан;
- дінаралы арым-атынас саласында схбат саясатын рі арай жетілдіру шін азастан Республикасында діни экстремизмге арсы рекеттер саласында практикалы нсаулар сынылды.
Диссертациялы зерттеуді діснамалы жне теориялы негізіэкстремизм феномені аналитикасы бойынша шетелдік жне отанды, сондай- а заманауи саяси рдістер жадайындаы діни экстремизмні пайда болуыны ртрлі рдістері мен механизмдерін зерттеуге айтарлытай лес осан алымдарды ебектері болып табылады.
Діни экстремизм феноменін ашу барысында алдыа ойан масата жету шін институционалды, наты тарихи, жйелі, рылымды- функционалды жне компаративистикалы талдауды діснамалы тсілдері, сондай-а феноменологиялы талдау дісі олданылды.
Диссертациялы жмысты теориялы жне тжірибелік маызы.
Диссертациялы жмысты ылыми нтижелерін «Саясаттану», «Дінтану»,
«Мдениеттану», «Конфликтология» сияты пндерді оыту барысында пайдалануа болады. Диссертациялы зерттеуді кейбір нтижелерін діни экстремизмні алдын алуа баытталан крес жмыстарын жргізу шін мемлекеттік рылымдара сынуа болады.