Азастанны саяси жне социомдени кеістігіндегі діни экстремизм: наты кріністері жне ммкін сценарийлері
азастан халыаралы ауымдастыта бейбітшілік пен келісім, тзімділік пен зара тсіністік кеістігі ретінде танылып, конфессияаралы келісімні жарын лгісін крсетіп берді. Жаандану заманында діни мндегі атыыстар болып, адамдарды раымшылы пен сенімге деген міттерінде кдік пайда болан, ауіп-атерге толы кезеде елімізді дін саласындаа мемлекеттік саясаты келісім мен этносаралы йлесімділікті сатау баытындаы ауымды ызметтерді жзеге асырып, жасылы пен айырымдылы, гуманизм мен ізгілік талабындаы лемні жаа архитектоникасын алыптастыруды іске асыруда.
Алайда, дін саласындаы о кріністермен атар, біратар тйткілді мселелер де жо емес. Мемлекетті жарты асырдан астам дінсіздік идеология стем болан Кеес кіметінен туелсіздік аланнан кейінгі рухани саладаы бос кеістікті орын, бл салада дстрлі діндермен атар дстрлі емес аымдарды жаппай беле алуы жаымсыз салдарды туындатты. азастан XXI асырды екінші жартысында халыаралы жоары дегейдегі кездесулерде, саммиттерде, конференцияларда мемлекет басшылары мен танымал саясаткерлерді, діндер лидердеріні ызу талдауына тскен діни экстремизм мселесімен жолыты.
азіргі лемде діни экстремизм жалпы адамзат мселесіне айналды. Аталмыш былыс крделі рі біртекті емес. Оны крделілігі мен иындыы жне оан арсы тиімді дістерді дайындалмауы «экстремизм» ымын трлі таным тсінікте абылдауа ыпал ететін наты анытамасыны алыптаспауында болып табылады.
Сонымен жалпыадамзатты, мселені елімізде крініс алуыны зіндік себептері жо емес еді. Жоарыда аталандай, атеисттік идеологияны ыпалынан босааннан кейін оамны діни сранысы бірден лайанымен, оны абылдау тжірибесі жетілмеген еді. оам мен дінні ашы трде рекеттесуіні наты лгісі алыптасып лгермеді. Мемлекетті дін саласына атысты саясаты бейтараптылы сипатта болуы, ал діни саланы реттеуші діни институттарды алыптаспауы мен діни жне дінтанушы мамандарды болмауы секілді біратар себептерді крсетуге болады.
Сондай-а, азастанны геосаяси орналасуы да діни экстремизм крінісіні орын алуыны маызды факторы болып табылады. Осы тста ел аумаында орын алан діни экстремизм мен терроризм былыстары сырттан енген «кірме» сипатта екендігін атап ткен жн. Орталы Азияда боландытан осы аймата болып жатан рдістерден тыс бола алмаймыз.
Алдымен, ол исламны прменденуі жне исламны басты дін ретінде танылан мемлекеттерді пайда болуы. Ал, енді зайырлы мемлекет ретіндегі азастанда айшылытар болмауы ммкін емес еді.
азастанда жне Орта Азияда дстрлі исламны жандануымен атар, зге де тенденция мемлекетті леуметтік саяси ахуалына кері ыпал етуші исламны радикалды, фундаменталистік аымдарыны таралуы байала бастады. Оларды ел аумаына туі мен мотивациялары туралы Ресейді Таяу Шыыс Институтыны президенті Евгений Сатановский: «азастан збекстан мен Тркіменстан елдерімен шектеседі, осы елдер арылы азастана Ауаныстан экстремистері туі ммкін. Олар этникалы азатар болуы ммкін: ауан Пкістан шекарасында рекет ететін «Булгар» жамааты», сондай-а, олар татарлар, башрттар жне Орта Азия республикаларыны кілдері болулары ммкін. Мндай жадайда этникалы азаа «Талибан» неосалафилік озалысыны немесе радикалдарды зге де баыттарыны мшесі болуа ешкім кедергі бола алмайды» деген тжырым жасайды [67].
Мндай аымдар Таяу Шыыс, Закавказье, Орта Азия мемлекеттерінде белсенді трде крініс таба бастады. 2011 ж. жазында азастаны Батыс ірлерінде орын алан айылы оиалар аталмыш тенденцияларды ел аумаына да енгендігін крсетіп берді. Атбе, Атырау, Маыстау айматарындаы оиалар легі кейбір экстремистік йымдарды тарматары азастана аса ауіпті екендігін крсетті. Орын алан экстремистік рекеттерге келесідей шолу жасауа болады:
- Атбе аласыны К имаратыны жанында жарылыс орын алып 4 адам жарааттанды. Жарылысты террорист «шаид» йымдастырды деп болжануда [68].
- 2011 жыл 24 мамыр. Астана К абатысы жанында клік жарылды. Кліктен 2 адамны – азастан мен ырызстан азаматтарыны мйіті табылды [69].
- 2011 ж. 1 шілдесінде Атбе облысыны Шубарши ауылында патрулді-постты ызметті полицейскилері белгісіздерді оынан аза табады [70].
- Орын алан оиадан екі кннен со остан ауданында да арулы атыстар болып, Шубарши ауылыны маында арулы рекеттер орын алып, арнайы ызмет бліміні жауынгері аза табады [71].
- Атбе аласы маындаы ызылжар ауылындаы арнайы операцияда 1 полицей жне арулы топа атысы бар деген 2 кдікті кз жмды [72].
Экстремистер тек мнайлы Батыс лекеде емес, баса ірлерде де рекет етеді. Сол жылды 11 шілдесінде араанды облысы Балхаш аласыны 159/21 колониясына жарылыс орын аландыы туралы апарат тарайды. Ресми апарат бойынша, трмедегілер трме кзетшілеріне арулы
шабуыл йымдастыран. Бірнеше адамдарды лтіріп, бірнеше адамдарды жаралаан, трмедегілер ІІМ арнайы жасаы келген кезде здерін оттегі баллоны арылы жарып жібереді [73].
2011 ж. 31 азанында Атырау аласында облысты кімшілік пен прокуратура имараттарыны жанында екі жарылыс орын алады. Жарылыс террористті зін жаруы арылы жзеге асады. Аталан оиаа атысты
«Терроризм» (Р К б п. 2 ч. 233 б.), бабы бойынша іс озалады. [74]. Тексеру амалдарыны нтижесінде жарылыс йымдастырушыларды террористік тобы 2009 ж. жихадты идеялар, соны ішінде Солтстік Кавказда аза тапан экстремистік идеологияны уаызшысы Саид Бурятскийді ыпалымен рыландыы аныталды. 2011 ж. топ мшелеріні «Джунд-аль-Халифат» («Халифат сарбаздары», аталмыш йым азастан азаматтары Ринат Хабидолла, Орынбасар Мнатов жне Дамир Зналиевтарды азастан аумаында террористік рекеттерді йымдастыру масатымен рылан) террористік йымымен атынаса тскендігі аныталды [75].
Исламды радикалдарды аталмыш тобы сол жылды 25 азанында Интернет арылы азастана атысты ндеулерін жариялады, жекелей аланда, оларды ндеулері Республикада «Дін жне діни ызмет» туралы жаа заны ызмет орындарында намаз оуа тыйым салатын баптарына атысты болды. Сол жылды 1 арашасында аталмыш топ Интернет арылы Атырауда орын алан жарылыстарды здері йымдастырандытарын жариялады. 2012 ж 12 наурызынан бері топ ешандай белсенділік танытан жо жне ол азастан аумаында экстремистік деп танылып, іс рекеттерені тыйым салынды [76]. Атырауда орын алан оиалар азастан Республикасы аумаында бірінші рет ресми трде террористік акті ретінде мойындаландыын атап ткен жн.
- 8 араша кні кешкі саат сегіз шамасында Алматы аласында белгісіз ылмысты топ «Боран» патрульдік экипажымен оамды тртіпті адаалап жрген полиция ызметкерлерін атып лтіріп кеткен [77].
- Атыраудаы жарылыстардан кейін 2 аптадан со 2011 ж. 12 азанында Жамбыл облысыны Тараз аласында 7 адам аза тапан арулы атыыс орын алды [78].
Берілген шолудан байалатындай, 2011 ж. азастан Республикасы аумаында діни экстремизм мен терроризмге атысты орын алан оиалар жиі крініс тапан. Осы оиалара атысты саясаттанушы Ерлан Карин азастанда терроризм кріністері 1990 жж. соында пайда бола бастаандыын айтады. 2011 жылды 16 азанында ткен «азастанны антитеррористтік жйесі. Мселелер диагностикасы жне оамны рлі» атты дгелек стелде жасаан баяндамасында терроризм бойынша сотталандарды статистикасын келтіреді, оан сйкес, 2003 жылдан 2011 жж. арасында азастандаы экстремизм мен терроризмні су динамикасы байалады: 2003 ж. сотталандар саны 6 боса, 2006 ж. – 33, 2010 ж. – 31
адама жеткен. «Осы жылдар бойы органдар экстремизм мен терроризмні кріністеріне назар аударып, ішкі пайда болушылытара назар аудармады» деп атап теді [79].
Жоарыда келтірілген террористік оиаларды ішінен екеуі ана терроризм ретінде мойындалуы сарапшыны пікірін натылай тседі. Шын мнінде, орын алан рекеттерді діни негізде орын аландыын оларды састытарына іле отырып анытауа болады. Мысалы, барлы орын алан оиалар ы орау кілдеріне атысты болан. Мны зі исламды экстремистік йымдарде ерекше насихатталатын «тагут» ымына байланысты, яни жер бетінде тек ислами халифат орнатуды масат ететін исламды радикалды топтары жер бетіндегі «тагутты» жйелерді (зайырлы билік) жоюды халифат руды негізгі жолдарыны бірі ретінде айындайды. Ал «тагута» арсы жихадта (соыста) бірінші баыт скерилерге, жекелей аланда тртіп сатау ызметкерлеріне баытталады. Мысалы, Ресейді Таяу Шыыс Институтыны президенті Евгений Сатановский: «азастана діни радикалдарды ту себептері тсінікті. йткені, радикалдарды ойынша, Кеес Одаыны барлы аумаы жиад аумаы болып саналады» деп крсетеді [80]. Мндай станым жоарыда аталан кріністерді мотивациясын крсетсе, оларды кейбіреулерінде экстремистерді здерін жарып жіберу рекеттері экстремистік топтардаы
«шаид» (ислами емес жйеге баытталан «асиетті» соыста з мірін ию арылы, жмаа тсу) ымына негізделеді. Аталан екі белгі негізінде заа айшы рекеттерді діни терроризм ретінде баалауа болады.
Сонымен атар, ресми емес деректер, яни, саясаттанушылар, сарапшы- аналитиктер, Е, БА жне т.б. орын алан оиалара атысты ресми тараптан згеше пікірде. Сондай-а, оиа орын алан ауданны жергілікті трындары, оиалара діни экстремисттерді атысы бар екенін айтуда. Мысала, Шубарши ауылыны трындары бандиттер – 17 ден 30 жас аралыындаы жастар, Темір ауданында, жалпы Батыс азастан ірінде ке таралан уахабилік ауымны мшелері деп крсеткен [81].
Берілген пікірлерден зге, біратар сарапшыларды пікірінше орын алан оиалара азастан Республикасы кіметімен «Талибан» озалысына атысты орын алан жадай себеп болуы ммкін. 2011 ж. 18 мамырында азастан Республикасыны Мжілісі Астананы Ауаныстандаы халыаралы коалицияа аысуы туралы НАТОмен келісімін ратификациялады [82]. Келісім шарттары бойынша, азастан ауіпсіздікке ыпалдасуды халыаралы кштеріне МССБ Ауаныстан жеріне скери контингент жіберуі тиіс, НАТО-ны сертификацияны малдау шарттарында скер жіберу мерзімі алты айа мерзімінде жне екі жаты келісімі бойынша зартылуы ммкін еді. МССБ шін жолданан лтты контингенттер имыл ету аумаына жеткізілгеннен со НАТО-ны Еуропадаы біріккен арулы кштеріні Жоары олбасшысыны
оперативті басаруына беріліп, НАТО бекіткен ару олдану субъектілеріне айналуы тиіс.
Сол жылды 22 мамырында «Талибан» озалысы азастана азастанны НАТО контингентін олдау шін Ауаныстана скер жіберу шешімі ірдегі мемлекеттерді мдделеріне айшы келетіндіктен ауыр салдара шырайтындыын ескерткен ндеу таратты [83].
Бл оиалар азастанны географиялы орналасуынан туындайтын ауіптер мен оны мсылман леміні бір блшегі екендігін крсетіп берді. Сондай-а, туындап отыран діни экстремизм мен терроризм жадайында сырты саясаттаы шешімдерге ерекше мн берілу ажет екендігін крсетті. Мны отанды сарапшы Д.Сатпаевты «Талибан» ндеуіне атысты «Бл орытулар мемлекеттер АШ жне НАТО блогымен атынаста, сіресе, Ауаныстандаы жадайды реттеуге туралы гімеге атысты екені даусыз. Сол себепті, «Талибан» ндеуі азастан тарапынан андай да бір шара абылдауды ажет етуі тиіс», деген пікірін крсетуге болады.
Аталмыш оиа азастанмен шектесетін елдердегі діни ахуалдара немі назар аудару ажет екендігін байатады. Мысалы, Д.Сатпаев «Мселе Орталы Азияда, азастанмен кршілес елдер збекстан мен ырызстанда жергілікті экстремистік террористік йымдар рекет етеді жне оларды азастан аумаында да белсенділік танытуы крініс береді. Ал азастанны Ауаныстандаы шиеленіске араласуы экстремистік террористік йымдарды шын мнінде елде террорлы рекеттерді жзеге асыруына келуі ммкін» деп тжырымдайды [84]. Жалпы, діни экстремизм мен терроризмні орын алу мотивтерін азіргі тада Орта Азия аумаында белсенді трде тарап отыран уахаббилік аымына атысты крсетуге болады.
Уахаббизмні ел ішінде таралуы мемлекет ауіпсіздігі мен оам тыныштыы шін ауіп тндіретін келесідей жадайлара итермелейді (мндай тжырымдама уахабшылдар белсенді рекет етіп отыран мемелекеттерді баылау нтижесінде сынылады):
- елді мсылмандар ауымын «дінсіздер» мен «таза ислам» жолын станушылар деп жікке блінушілікке келеді;
- жікке блінген бір лттан ралан мсылманды ауымнан мемлекетке арсы, оама арсы белсенді антисемиттік топты рылуы;
- топты бкіллемдік уахабшылды тобына осылып, сырттай аржыландыруа ие болуы;
- лтты жне діни тзімсіздік идеологиясыны таралуы, уахаббизм таралан айматардаы дискриминация мен сегрегацияны орын алу мселелері;
- зорлы, экстремизм мен терроризмні «дінсіздерге» арсы олдануын теориялы жаынан атау;
- «дінсіздерге» арсы арулы террористтік актілерді іске асуы.
Жалпы азастандаы діни экстремизмні геосаяси, экономикалы мдделерді кздейтін сырты кштерді арнайы ойыны ретінде баалайтын пікірлерде жо емес. Мысалы, кіл аударуа трарлы кзарасты, ырызстанны Prudent Solutions атты сараптама орталыыны директоры Эсен Усубалиев айтан болатын. Ол азастанны діни топтарын радикалдандыруа ыпал етуі ммкін бірнеше факторларды атап крсетті:
- лемдік экономика мен саясаттаы ХР-ды саяси жне экономикалы роліні суіне кілі толмайтын, оны атарында АШ шешуші орын алатын, батыс елдеріні рекеті;
- Парсы шыанаындаы араб елдеріні лемдік нарытаы уат тасымалдаушылыыны тым артуына мдделі еместерді рекеті
– бл олара Каспий маы аймаынан Орта Азия мнайын сырта шыаруа кесе клдене тру шін тиімді;
- Сауд Арабиясыны рекеті, ол – Таяу жне Орта Шыыса АШ мддесін ткізуді, Израильден кейінгі, радикалданан діни ызметкерлерді кпшілігі білім алан басты мемлекеті;
- дін саласы бойынша толы либералданан задар.
Оны тсінігі бойынша, радикалды топтарды рекетіні мні, жиадшыларды прменді рылым кілдеріне арсы шыуы – азастандаы жамааттарды жне р трлі топтарды арулы рекеттерін дамытуды негізгі кезеі емес, тек бастапы ана сатысы. Болашата – аза топтарымен атар жиад баытын станатын йыр сепаратистеріні мддесін біріктіру арылы ХР-мен атынасты ушытыру, сондай-а азастанды террористермен жне Солтстік Кавказдаы (Даыстан) жиадшылармен байланысу арылы Ресеймен де атынасты шиеленістіру жне Ресейдегі Солтстік Кавказдаы жадайды трасыздандыру шін азастан аймаын пайдалану ммкіндігі [85].
Саяси алада діни пиылдаы экстремизм мен терроризмні болуымен байланысты жалпы мселені тере ыну шін исламны саясилануы дерісі деген феноменді арастыру керек. Исламны едуір саясилануын тсіндіру шін кбіне ислам тарихыны бастапы кезедеріндегі зайырлы жне діни биліктерді е уелгі бірігуі туралы длелге иек артады. Яни, исламны саясата практикалы жне, тіпті кейде ата аидалы дегейде принципиалды жне концептуалды тартылуын длел ылады. Ислам дамуыны ертедегі кезеінде зайырлы билік пен діни билікті бірігуі шынында орын алды. Ол Мхаммед пайамбарды жоары беделімен жне ауымны тайпалы сипатымен аталды, мны зі діни жне зайырлы билікті ешандай иындысыз біріктіруге (халифат формасында) ммкіндік берді. Алайда пайамбар айтыс болан со ислами араб оамдарында билік зайырлы (эмират) жне діни (имамат) деп блінді. Ислам лемінде билікті алаулы формасы саналан кейінгі басарушы халифтер ислам факторыны атысы кбірек немесе азыра болан мемлекеттегі зайырлы билеушілер
болды.
Бгінгі кні исламны атынан діни жне зайырлы биліктерді біріктіруді (оны стіне кез келген зайырлылы элементін біртіндеп ыыстырумен) талап ету исынсыз. Оны стіне зайырлы мемлекетте. Сондытан азіргі кезеде исламны саясилануын атау шін билікті аталан бтатарыны уел бастапы длелін ала тарту аыла сыймайды.
Бгінгі исламны саясилануы – бл млдем діни емес, саяси жоба. Жне оан оан дл осылай саяси жоба ретінде арау керек, яни билікті атаруды тарихи трыда игерілген формаларын айта тірілту кімге жне андай масатта керек екендігін анытау арнайы зерттеуді талап етеді. Бкіллемдік халифат идеясы бгін мір сруге абілетсіз, біра ол идея жзеге асырылуды масат ттпайтын да трізді. Ол идея барынша ке саяси кеістікті «жаулап алу» шін турашыл трт халифті дуіріне айта оралу талабын мейлінше баралы сипата айналдыру масатында сынылды. Жне бл исламистерді олынан келеді. Бл, з кезегінде, экстремизм мен терроризмге (экстремизмні шектен шыан формасы ретінде) деген пиылды оздырады. Сондытан бізді жадайымыздаы (Орталы Азия елдеріндегі) діни пиылдаы терроризмге келетін бкіл дерісті былайша сипаттауа болады: ислам – исламны саясилануы – ислами идеологиялар – экстремизм – терроризм. Терроризмді исламмен байланыстыру млдем дрыс емес, ислам анытамасы бойынша ол – бейбітшілік діні, біра оиалар жоарыда келтірілген баыт бойынша орын аланда біз е
«соынан» терроризмді креміз.
азіргі «саяси ислам» термині батысты журналистикада кбіне теріске шыарушы коннотацияа ие болмаанны зінде, кмнділікті рекін білдіреді. Бл тсінікті де – исламды ндылытарды саясата енгізу ажеттілігін жариялау кп жадайда бл саясатты зіні радикалдануын білдіреді.
Американды зерттеуші Грэкхем Фуллерді «саяси ислам саяси брмаланан мсылмандарды мдени жамылысы» деген саяси ислама берген анытамасынан шыар болса, бден ммкін. Оны стіне, азастанда бл дінні саяси сахнаа шыуы шін ажетті барлы шарттар формальді трде бар. Егер, рине, бл дерісті мхитты ары жаындаы зерттеушіні жоарыда келтірілген пікірі трысынан тсінер болса. Урбанизация дерісі, сіресе ауыл трындары есебінен алалы азатарды саныны суі жне ауыл халыны мір дегейіні салыстырмалы трде тмендігі мндай ортада леуметтік рылысты «тзету» туралы идеяларды таралуына олайлы жадай туызады. Бл идеяларды оамны абылдауы шін ыайлы формаа трлендіру иын емес [86].
Мны расталуын азіргі заманы тарихтан кптеп табуа болады. Мысалы, е танымал ислами саяси йымдарды бірі – «Ихван аль- муслимин» («Мсылман аайындар») исламды «сенім рі мемлекеттілік, кітап рі ылыш жне мір тртібі» деп тсініп, дін «бауырларыны»
станатын осы стындарынан зге негіздерге рылан кез келген баса мемлекеттік рылысты теріске шыарады.
Осындай «сырттай-діни» радикалды идеяларды оам абылдай ала ма деген сауал туындайды. Саясиланан исламны салдары жоарыдаыдай сипатта берілсе де, оам міріндегі дінні белгілі бір пайдалылыын мойындай отырып жне дінні бекіткен адамгершілік нормалары мен аидаларын ішінара немесе сзбен блісе отырып, азастандытарды басым блігі дін оларды мірі мен ылытарын белгілі дрежеде анытап отыруы тиіс деп есептейді. Мысалы, «ислам ндылытарын саясата енгізуден орыпау керек» деген пікір де жо емес. Мысала, зін азастан мсылмандары одаыны траасы ретінде таныстырып, аламтор бетінде зіні «ерекше» пікірлерімен танымалдыа ие болан Мрат Телібеков:
«Ислам нормаларыны елді міріне ену дерісі лтты мдделерден немесе мемлекетті зайырлы негізінен бас тартуды білдірмейді. Шынайы мсылман шін жетекші болатын нрсе ислам аидаларын з алауынша тсіндіретін кбейе тскен беделді діни кшбасшыларды пікірі ана емес, оны зіні ар-яты мен парызы, оны ішінде туан елге деген де парызы» деген ойымен бліседі [87].
Жоарыда берілген пікірді леуетін анытау шін азастан Республикасыны Дін істері Агенттігіне арасты Мдениеттер мен діндерді халыаралы орталыыны 2012 жылы «Діни негіздегі терроризм мен экстремизмні ауіптеріне трындарды атынасы» таырыбында жргізген леуметтанулы зерттеулеріні нтижелерін арастыруа болады.
Мнда респонденттерге діни фундаменталисттерді теократиялы мемлекет руа атынастарын анытау шін ойылан сауалдара, келесідей жауаптар алынан: рбір екінші атысушы мемлекет зайырлы сипатта болуы тиіс деп санайды, рбір бесінші жауап беруге иналады, рбір алтыншы
«масат дрыс, біра олдану дістері дрыс емес деген» пікір білдіреді, сраландарды р он біріншісі фундаменталисттерді масаттары мен дістерін олдайтындыы аныталып отыр. Оларды ішінде басым блігі Павлодар (28,6%), ызылорда (21,9%), араанды (19%), Жамбыл облыстарынан (15,6%), сондай-а, салыстырмалы трде жоары крсеткіштер Отстік азастан іріне тиесілі (11,3%), Маыстау (11,1%) жне Атырау облыстары (10,4%).
Дегенмен азастанны азіргі саяси мірінде замен бекітілген саяси исламны болмауы еліміздегі бл былысты орны туралы мселе маызды емес дегенді білдірмейді. Нарыты экономикасы бар ыты, демократиялы, зайырлы мемлекет идеологиясы лсіз екені аны. азастанда мемлекеттік рылыс дерісін одан ары дамыту мейлінше ралуан идеологиялы бояулары бар «саяси палитраны» білдіретіні тсінікті. Мндай жадайларда бадар крсететін мемлекетті бірттас идеологиясын ру анарлым ажет бола тседі. Оны стіне ндылытарды мемлекеттік жйесі мбебап, яни барлы таптарды немесе діни топтарды
кзарастарымен сай келетіндей болуы тиіс.
Осы тста, азастанды оамны діни экстремизм мен терроризмге атынастары, оларды аталмыш ауіп туралы апараттану дегейлері, оам мшелеріні пікірінше діни экстремизм мен терроризмні пайда болу себептерін анытау ажет секілді. Осы масатта Р Дін істері агенттігі Мдениеттер мен діндерді халыаралы орталыыны 2012 жылы жргізген
«Діни негіздегі терроризм мен экстремизмні ауіптеріне трындарды атынасы» таырыбында жргізген леуметтанулы зерттеулеріні нтижелерін арастыруа болады.
леуметтанулы сауалнамаа атысушыларды басым кпшілігі діни экстремизмді «рей», «иналыс», «орыныш», «лім» жне т.б. секілді жаымсыз ымдар арылы анытаан.
Респонденттер бл ымдарды бірінші кезекте радикады ислами идеологиядаы террористерді сипаттайтын категориялармен байланыстырады («шаидтер», «терактілер», «моджахедтер», «уаххабизм»,
«арулы мсылмандар» жне т.б.) жне оларды атрибуттарымен («ару»,
«зын киім», «зын саал», «ыса балаты шалбар» жне т.б.).
Сауалнамаа атысандарды 36,6%-да діни экстремизмге атысты ымдар наты ассоциацилар туындатпаандыы аныталды. Бл оларды аталмыш былыспен жолыпаандыын крсетеді.
андай діни йымдарды проэкстремисттікке жатызуа болады деген сауала 70% сраландар наты жауап бере алмаан. алан 30%
«Мсылман бауырлар», «Халифат сарбаздары», «Хизбут-тахрир», «Боз Гурд», «Аль-Каида» секілді йымдар мен аымдарды крсеткен.
«Сіз псевдомсылманды террористік йым туралы естідііз бе» деген наты сауала» сауалнамаа атысандарды - 7,5% мндай йымдар туралы БА арылы естігендіктерін айтан.
Осы тста зерттеуге атысушылара ойылан «Сіз трлі діни йымдар мен оларды лидерлері туралы мліметтерді андай апарат кздерінен аласыз?» деген сауала тмендегідей жауаптар алынан.
«азастанда діни экстремизм идеяларыны таралуыны негізгі себептері?» деген сраа респонденттерді 21,1 %-ы трындарды діни сауатсыздыы деп жауап берген. Респонденттерді 20,2 %-ы жмыссыздыты себебінен деп есептейді. Жастарда сапалы трде бос уаытыны болмауы деген жауап 9,5 %-ды раан.
 |
Ал «Адамдарды экстремистік, террористік йымдара/топтара не итермелейді?» – деген сраа респонденттерді 24,0% - материалды
сыйаы, 22,4%-ы - ділетсіздік пен зорлы-зомбылы сезіну, кек алу тілегі, 17,3% - міт зу, тыырыа келу, зін-зі рбан ету, 15,5 % - діни идеялар, арман-мраттарды кздеу деп жауап берген.
 |
«Конфессияаралы егесті жасанды, ашы жне жасырын оздыратын немесе бл атынастарды шиеленістік жадайа сйемелдейтін кім?»деген сраа респонденттерді 40,3 % бізді оамшін жат жаа діни аымдарды тарататын діни миссионерлер, 21,8% - трлі айырымдылы орлары арылы шетелдік мемлекеттер, 12,9% - билік, мемлекеттік органдар, 9,1% - ел ішіндегі оамды бірлестіктер жне саяси партиялар деп есептеген.
«Діни экстремизммен жне терроризммен кресуде трындар андай позицияны стануы тиіс?»– деген сраа респонденттерді 51 % ы орау органдарына ммкін болатын террористтік рекеттер мен кдікті азаматтар туралы хабар беру, 16 % – террористік рекеттерді рбандарына моральды жне материалды олдау крсету, 14% – экстремизм мен терроризмні кріністеріне арсы наразылы шараларына атысу, 9% – терроризммен жне экстремизммен кресуде мемлекетке аржылы олдау крсету деп жауап берген.
 |
Жоарыда келтірілген мліметтерді талдай отырып, азастан жерінде ХХІ асырды бірінші он жылдыында пайда болан діни экстремизм былысы кріністеріні себептерін анытауа болады. Бл себептер туелсіздік негізінен туелсіздік алан жылдардаы тжірибелерді амтиды.
Діни сабатасты тжірибесіні зілуі. за мерзімді атеисттік иделогия орнаан оамда діни еркіндік жариялануы Діни институттарды болмауы. Мны салдары дстрлі дін жетекшілер, яни имамдар идеологиялы тартыстарда жеіліс тауып отырады.
Исламны дстрлі емес аымдарына арай осылайша айта
бадарлануды басты себептеріні бірі, кейбір сарапшыларды пікірінше, здеріні жріс-трысы жаынан мемлекеттік шенеуніктерді еске тсіретін МДБ мен Епархиямен салыстыранда салафилер, раншылар, сопылар жне т.б. здеріні леуетті ізбасарларымен байланыса оай тсіп ана оймай, кейде олара материалды трыда кмектесіп те трады. Сондытан да леуметтік-экономикалы мселелер жадайында, азастандытарды басым блігі здеріні экзистенциясымен уайым шегіп жатан тста, ртрлі ислами радикалды аымдар жатастарыны саны азастан шін ауіп тндіретіндей клемде лаюда [88].
Геосаяси себептер.азастанны геосаяси орналасуы да діни экстремизм крінісіні орын алуыны маызды факторы болып табылады. Осы тста ел аумаында орын алан діни экстремизм мен терроризм былыстары сырттан енген «кірме» сипатта екендігін атап ткен жн. Орталы Азияда боландытан осы аймата болып жатан рдістерден тыс бола алмайды. Исламдандыру дерістерінде жаасаяси ауым да бар. Орталы Азияны трасыздыына азіргі геосаясатты кптеген ірі субъектілері мдделі. арсылы леуетіні бар екенін пайдалана жне шетелден енген радикализмні шталан формаларын олдана отырып, бл
«ойыншылар» атыыстарды желіктіріп, кейін оларды басара отырып арсылы леует пен радикализмді блшектейді, осылайша жаанды геосаяси масаттарына жетеді.
Сондай-а, айматаы исламды радикализмні таралуымен байланысты ахуалды соншама ауіпті клемге ие болуы Орталы Азия елдеріндегі исламды жетекшілікті абілетсіздігіні салдарынан сияты крінеді. Айматаы ислам мбетіні ресми кшбасшылары радикалдармен пікірталаса тсуден, радикализм идеяларын айын рі негізді сынайтын кнделікті уаыздан бойын аула стады. Имамдар тарапынан леуметтік жне экономикалы сипаттаы ткір мселелерді ктерілмейді, ал ислам радикалдары бл сратара жауап бере отырып, оны белсенді пайдаланады, сйтіп, з жатастарыны санын арттырады.
Туекелдерді баалау тобыны директоры Д. Стпаев 2006 жылы-а террорлы рекеттерді белсендендірілуіне жадай туызатын, азастанны террорлы топтар рекет етіп отыран мемлекеттермен кршілес болуынан бастап, Республика аймаында шетелдік рылымдар мен батысты инвестициялы компанияларыны саныны кптігіне дейінгі, факторларды атап крсеткен болатын. Ол бларды атарына АШ-пен серіктестікті де осып ойан. Оны пікірінше, Р-да тек экстремистік йымдар ана емес, соы беретін наты жоспарлары бар ттас топтар рекет етеді. Ол бізді елімізде экстремизм шін шарттарды жо екендігі туралы гімелерді негізсіз деп санайды. Оны тсінігі бойынша, мемлекеттік рылымдар (К-нен баса), сондай-а дстрлі конфессиялар халы арасында, іс жзінде, жмыстар жргізбейді, ал ырызстанда «Хизбут-Тахрир-аль- Ислами» айтарлытай саяси кшке айналып лгерді жне здеріні
кандидаттарына немесе басалара олдау крсетіп, сайлауа белсенді трде атысып отыр.
леуметтік-экономикалы жадай. Экстремизмді зерттеуші мамандар экстремизмні пайда болу себептері ретінде леуметтік-экономикалы дадарыстарды крсетеді. Кейбір дінтанушылар мен саясаткерлерді пікірінше исламды экстремизмні таралуыны бірден-бір себебі, ол халыты леуметтік жне мдени дегейіні тмендеуі, кейбір леуметтік– демографиялы топтарды леуметтік трыдан дрыс оралмауы, жмыссызды себептерін ала тартады [89]. рине, крсетілген себептерді діни экстремизмні таралуына ыпал ету факторын жоа шыаруа болмайды. Алайда, оларды абсолюттендіріп, азастандаы діни экстремизмні таралуыны бірден - бір себебі ретінде крсетуге болмайды. Мндай себептер кршілес ырызстан, збекстан жне Тжікстан мемлекеттерінде орын алып отыран жадайлара сйкес келуі ммкін, мысалы, Ахмед Ращида « Джихад» атты кітабында былай деп жазады:
«Айматаы 50 миллионнан астам халыты жаппай кедейшілігі, оларды болашатан кдер зуі, елді жайлаан коррупция, ат тбеліндегідей биліктегілерді елмен санаспауы, оларды шектен шыуы Орталы Азияда діни экстремизм отын ттатуда» – деп крсетеді.[90]. Крші елдердегі леуметтік жадайды тмендеуі, жмыссыздыты суі мен кедейшілік азастан жеріне засыз миграция мселесін туындатады. Ел ауымаына засыз туі арылы жмыс пен жайлы жадай іздеушілер діни экстремистік идеологияны тасымалдаушылар болу ммкіндігін естен шыармаан жн. Оларды саналарындаы леуметтік жадайа аладаушылы, з елдеріндегі саяси билікке наразылы, торыу секілді психологиялы алып азастанны оам мшелері, сіресе жастар арасында экстремистік кіл кй туындатады.
Діни саланы реттеуші занаманы лсіздігі.1992 жылы абылданан Р «Діни сенім бостандыы жне діни бірлестіктер туралы» Заы мейлінше либералды сипата ие болып, ел аумаына деструктивті діни аымдарды туіне, таралуына тотау бола алмады. Ол туралы Р БМ Философия, саясаттану жне дінтану интитутыны алымы Е. Бурова келесідей пікір білдіред: «ыты, зайырлы, демократиялы жне леуметтік мемлекет ретіндегі азастанны осы жылдара дейінгі егеменді дамуы наты ралуанды шін жадайлар алыптастырды жне азастанды оамны шын мнінде діни сипатта еместігіне арамастан, азіргі кезде бізде тек лемдік жне дстрлі діндерді ана емес, сонымен атар жаа наным- сенімдерді де ттас шоыры бар. Мемлекет пен дінні зара атынасын реттеу саласындаы брыы занама мыналара ммкіндік берді:
1) оамды бірлестіктерді (оны ішінде жалан діни сипаттаы да) тіркемеу жне оларды ызметін баыламау;
2) экстремистік мазмны мен ндеулері бар дебиетті шектеусіз енгізілуі мен еркін таратылуы;
3) діннен хабары жо азаматтарды жалан діни рекетке алдап немесе мжбрлеп кіргізу;
4) азаматтарды бл йымдарда орыту жне еркін басып тастау арылы стау.
Оны ішінде гіме мыналар туралы болып отыр:
а) з мдделері мен рекеттеріні аясына балаларды, оушыларды, жмысшы жастарды, зиялы ауымны (педагогикалы, ылыми) ртрлі топтарын, жасы лайан азаматтарды оса аландаы жергілікті халыты барлы топтарын дерлік алдын ала ойластырылан жне жйелі трде тартатын жалан діни баыттаы кптеген бірлестіктер туралы;
) саяси сахнада белсенді «жмыс істейтін жне арсы баыттаы азаматты мдениетті алыптастыру дерісіне (е бастысы, мемлекет пен оны институттарына атысты азаматтарды осындай станымын алыптастыратын) азаматты оам институттарыны рекеті туралы.
Діни сауатсызды жне экстремистік идеологияны белсенді трде
уаыздалуы. Бл сіресе діни сауаты тмен дегейдегі жастара атысты орын алып отыр. Бірінші кезекте, дсрлі діндер туралы олжетімді апараттарды болмауы, жас буын кілдерін з рухани сраныстарын аламтор кеістігінен іздеуге итермеледі. Мнда тілдік мселе, яни, орыс тілділерді ислам туралы апараттарды мешіттерден, имамдардан ала алмауы радикалды мазмндаы орыс тілді апараттара жолытырады.
Исламдану рдісіні баса бір факторы «Хизб ут-Тахрир» трізді озалыстарды культуртрегерлік ызметі болып табылады. Кп адамдар бл йымдара андай да бір саяси масат кздеп емес, ислам туралы кп білгісі келгендіктен барады.Нтижесінде, экстремистерді оама жат ылытары, ы орау органдарымен шынайы арулы атыыстары еліміздегі блдіргіш кштерді ызметіні жаа сатысын крнекі трде крсетіп берді. Кп жадайда экстремизмні идеологтары манипуляциялауды, адам таратуды, дендеп енуді деттен тыс формалары мен тетіктерін зіне жинатаан жне азіргі заманы технологиялары белсенді олданылуда: арым-атынас дістемесі, леуметтік желілер, медиа-аспаптар жне т.б.
Р БМ Философия, саясаттану жне дінтану интитутыны алымы Е. Бурова[20]:«дстрлі емес сипаттаы діни йымдарды жетекшілеріне арналан арнайы дістемелік дебиетті мониторингі кптеген ауымдарды дінді жамыла отырып, з атарына жаадан келгендерді тарту мен дістемелермен арнайы жасаталан рі бекітілген жне масатты трде йымдастырылан сипата ие зомби жасау, манипуляция технологиялары бойынша з мшелерін трбиелеу боынша белсенді трде жмыс жасайтынын крсетеді. Мндай рекет табии сипатты емес, белгілі бір дниетанымды, жріс-трыс пен мір тртібі лгілерін «жасанды енгізу» сипатты, яни «таылан бірегейлікті» абылдайды. Біз мндай ауымдарды псевдодіни деп атап, ал оларды рекетін квазидіни деп баалауды сынамыз.
Жріс-трысты экстремизациялануына мыналарды жатызу керек:
а) здеріні леуетті жне шынайы мшелеріне ттастай аланда азастанды оамдаы жне жекелей аланда отбасында алыптасан мдени дстрлерден бас тартуа, туан-туыстармен зара арым- атынастарда жалпы абылданан ндылытар мен басымдылытарды зуге шаыратын ндеулер;
) діни топтаы арым-атынасты ата, пиялы ережелерін сатаумен байланысты белгілі бір мінез-лы алгоритмдеріне йрету, сана мен лыты адаалауа дадыландыру, з туыстары мен ауымны зге мшелері міріні р алуан ыры туралы апарат жинауа йрету».
Діни экстремизмні алы бастауларыны бірі діни фанатизм болып табылады. Ол діни станымдар мен идеялара шексіз, шбсіз, соыр сенуден туындайды. Соны нтижесінде, ол адам міріндегі басты озаушы кшке айналады. Діни фанат лімнен орыпайды, ол з мірін р уаытта иуа дайын. Діни экстремизмні идеологтары осындай фанаттарды зіні саяси масаттарын жзеге асыру шін пайдаланып отырады. Фанаттар р салада бар. Біра, діни фанаттарды санасы мен дниетанымында шб келтіруге, аылмен саралауа орын жо. Сенім аылды адам іс -рекетінен ыыстырып, жетекші кшке айналады. Тертуллианны: «сенемін, йткені аыла онымсыз» деген аидасы фанатты дниетанымыны негізіне айналады.