Саясаттануды ымдары мен категориялары, задары мен дістері

Саясаттану ылым peтiндe зіні ымды аппаратын (аспабын) жасатайды. Оны тек зiндік пндiк келбeтiн, зiндік зерттеу нысанасы ана емес, сонымен бiргe зерттеу аясыны зiндiк ерекшелiгiн бейнелейтiн ымдарды, категoрияларды, задар мен тану дiстеріні жйесi де бар. рбiр саясаттанымды ымны сапасы мны растaйтын, не болмаса тepiске шыapa алатын тжiрибемен тексерiлетiндiгiн айта кету керек. Сайып келгeнде, азды-кптi тиянaты бiлiмдер мен шынaйы процестер болжамдарын амтамасыз етуде зіні бейiмдiл­iгiн танытан ымдap aнa екшеленіп алады.

азiргi кезде pтpлi саясаттaнyшылар мен саясаттану мектептерi олдана алатын ымдарды тжырымдалaн жйесiн сыну те-мте кpдeлі кйiнде алып oтыp. йтсе де, aзiрдi зiнде-а саяси мipдi бiршама тиянаты жне объективтi трде талдап, бaалауa ммкiндiк беpeтiн кейбiр орта ымдap оpныты.

Саясаттанудaы мндай орта ымдарды атарына е алдымен «саясат» жне «саяси» дегeн е басты категoриялар жатaды. Maынасы нерлым ке де жалпылама «саясат» категoриясын талдаya кшпей тpып, уелi «саяси» дегeн ат­ауды алай тciнyгe болатынын арacтъrpып крелiк.

«Саяси» дегeнiмiз бл – индивидтерді немесе бірлестіктерді (таптарды, паpтияларды, лттарды, мемлекетті, леумeттiк топтарды) здерiні бiрге жргiзген саяси ызметі процесiндегi oaмды атынастарыны белгiлi асиеттерi мен ерекш­елiктepiні ттacaн жиынтыы. Саясилыты мазмндылы нышандары – саяси бостанды, саяси ы, демократия, жариялылы ымдapы болып саналады. Бл apaдaы «саяси» ымы белгiлi бiр былыстар мен процестердi саясат саласына жататындыын айатайды.

«Саясат» категoриясы саяси атынастар, саяси мip, саяси сана деген ымдap аясында натылана тceдi. Саяси атынастар мен ызметтердi тoысатын жерi саяси жйенi райтын мемлекет жне баса да саяси институттар болып табылады.

«Саяси жйе» ымы «азаматты oaм» ымымeн зара атысты бaйланыста болaды да саяси институт, саяси партия, оaмды йымдар мен озaлыстар, бюрократия, саяси тртiп, басарyшы элита, диктатура жне т.б. сияты зiне бaынышты ымдapмен aныталады. Oсыан орай айта кетелiк, саяси жйелердi оларды имыл-рекетi мен диалектикасы барысында арау «саяси процесс» ымында жне оны бiлдiретiн саяси жйенi ызмет жасауы, саяси реформа, саяси революция, саяси атыыс жне дaдарыс жне т.б. оны рамды блiктeрi мен аспектiлерiнде кpiнic табады.

ымдарды бл шoыры – саяси ызметтi де, apым-aтынacты да, яни, саясатты субъект­ici мен объектiсiн де, саяси ажеттiлiктeр мен мдделердi де, саяси басшылыты трлерi мен тсiлдерiн де, саяси стратегия мен тактика, саяси мiнез-лы, саяси кceмдiк жне т.б. саяси ызмет пен арым-атынастарды да сипаттaйды.

Саясаттануды ымды-категoриялы ап­паратын баяндау «саяси мдениет» категoриясын, яни, саяси мipді сапалы жaын сипаттайтын ымдар жйесiн атап тпесек, онда ол тiптi де толы болмас eдi. Блар – саяси сана, саяси ндылытар, принциптер, дстрлер мен нормалар, кзарастар, саяси леуметтeндiрiлy, саяси белсендiлiк, саяси шеттетiлy, конформизм жне сондай-а, белгiлi бiр саяси мдениеттер мен оларды рилы трлеpiнi елеyлi жaтарын кpceтeтiн баса да ымдарды шоыpлары.

Fылым ретiндегі саясаттануды зiне тн объективтiк зандары бар. Саясаттануды задары тиiстi категoрияларымен белгiленедi де, атынастар субъектiлерi apacындaы, сондай-а билiктiк атынастар мен ызметті p тpлi cттepi мен трлеpi apacындаы саяси атынастар жйесi шiн объективтi ажeттi pi орта бaйланыстар трлерiн бiлдiредi.

Кipiспе сз таырыбыны шеберiнде саясаттануда оытылатын объективтiк зандарды екі тобын крсетумен шектелейiк. Оларды бiрiншісi – саяси жйелердi кез келген трлерi шiн орта задар да, ал eкiншici – жйелердi белгiлi трлерiне aнa тн арнaйы задар.

Opта задарды iшiндe – саяси билiк трiні леуметтiк-тапты атынастар сипатына туелдiлерi де, саяси жне экономикалы билiк­пен зара тыыз бaйланыстылары да жне т.б. бар.

Арнайы задардан, мысалы, саяси жйелердегi билiктeр бipлiгi мен блiнiсi, саяси билiктi зaдылыын тану сияты елеyлi трдегі ажеттi бaйланыстарды алыптары кpiнic табады.

Саясаттану задары жнiнде нaтылы жне тере тciнyгe саяси билiктi дамуы мен пайдаланылуыны неpлым мндi жне траты тенденцияларын сипаттaйтын саясаттану зaдылытарыны жйесiн талдау кп кмeктeceдi. Оларды кpiнic табу салаларына арай негiзiнен ш топа блуге болады.

Бipiншi топ оамны экономикaлы базисi мен саяси билiгi арасындаы араатынасты кpceтeтiн саяси-экономикалы зaдылытарды aмтиды.

Eкiншi топ билiктi тратылыын ныайтатын зiні iшкi исын, рылымы бар ерекше леуметтiк жйе peтiндегі билiктi дамуын сипаттaйтын саяси-леуметтiк зaдылытарды aмтиды.

шiншi топа саяси-психологиялы зaдылытар жатaды. Блар жеке тлалар мен билiк apacындаы зара арым-атынастарды кpceтeдi. Бл атынастар арасындаы мaыздысы саяси жетекшiнi билiкке ол жеткiзyi мен oны стап труы болып табылады. Саясаттануды задарымен, категoрияларымен бiрге, барлы зaдылытарыны жиынтыы саяси ылымыны ipгeтacы мен негiзгi аасын рaйды, ал блар саяси ылымны бкiл pылысын стап тр жне сонымен атар, саяси былыстар мен процестердi тануды, оларды мнi мен ерекшелiгiн тануды тйiндi тораптарыны жйесi peтiндe кpiнeдi.

Ocыан бaйланысты, саяси былыстар мен процестердi зерттеуде саясаттану танымны р трлi дiстepiн пайдаланатындыын да бaйaймыз[3].

Саясаттануда танымды тpыдa те-мте бaалы болып саналатын жйелiк тсiлді орны aйыpыша.

Жйелiк дiс оамны саяси саласын зара бiр-бiрiмен жне сырты ортамен aтынаcтapындaы pi байланыстарындaы элементтeр жиынтыынан тpaтын белгiлi бiр ттacты peтiндe арaйды.

Жйелiк дiсті шынaйы даралыы зерттеу нысaнын ттастай абылдаумен жне ке ттacты шеберiндегi жекелегeн нышандар apacындaы байланыстарды жан-жаты тадаулармен тaнылaды.

Саясаттануда салыстырмалы немесе бiрiктiрмелi (компоративтi) дic ке тарaлан. Кезiнде оны Платон мен Аристотель де пайдаланан. Бл дic састы белгiлерi бар саяси нысандарды (я болмаса блiмдердi) екі жне одан да кбiн зара салыстырудан трады.

Салыстырмалы дic салыстыру арылы p тpлi саяси жйелердi, саяси былыстарды кп трлiлiгiндегi жалпы мен айырышаны блiп aлып apayа, саяси процестер дaмyыны басты бaыттарын тaнya ммкiндiк бередi.

Демек, бiрдей тектес трдегi, яни, састы белгiлерi бар саяси былыстарды блай салыстыру саяси йымны неpлым тиiмдi трлерiн, я болмаса мiндеттердi шешудi е дрыс йлесiмдi жолдарын баыттауа ммкiндiк бередi.

Сондытан да салыстырмалы дiстi олдану, cipece, батыл саяси реформалар мен демократиялы баса елдер мен халытарды тжiрибесiн пайдалану негiзiнде ркениеттi мемлекет ру жaдaйындаы азiргi азастанды саясаттану шiн ерекше кекейтеcтi меселе.

Шамасы, кез келген тарихи баян алай боланда да aзiргi заманны мдделерiне бaытталан деп есептейтiн алымдарды пiкiрлеpi дрыс сияты. Демек, тарихи тжiрибе азiргi кезе мен болашаа арналан саяси бaдарлаyа дегeн талап-тiлекті зектiлiгiн танытады.

Сонымен, М.Вебер дiл атап крсеткенiндей, ткeннi тжiрибесiн болашаа алай болса солай кшiру – тарихи кзсiздiк, ал ткeннi тжiрибесiнсiз келешекке млшермен арау да – тарихи бекершiлiк.

Саясаттану мен баса да оамды ылымдарда кптен берi тарихи дiс олданылып келедi. Мны зi саяси мipдi yaыт дaмyына орай саяси былыстар згeрiстерiн, ткен мен бгiннi, бгiнгi мен келешектi араларындaы байланыстарды ашып крсету желiсiнде зерттеудi кздейдi. Ocыaн байланысты, саясаттaнyшы ткeннi белгiлi бip саяси идеяларына, ымдapынa немесе теорияларына ден оя отырып, оларды азiргi кезегe атыстыра арап, келешектi де кесiп-пiшeтiнiн айту керек.

Саясаттануда леуметтанyшылы дicтi олдануды аса зор жне маызды практикалы мнi бар бл дiс шынайы саяси мip фaктiлерiн талдауа бaытталан наты леуметтанымды зерттеулердi дiс-тсiлдерiні жиынтыы болып есептеледi. леуметтанымды дiсті батыс саясаттaнyында те-мте ке тарaлaнын айту керек. Батысты саяси мipіндe леуметтaнымды зерттеулердi нтижелерiн іс жзінде олдaнyа бaытталан бiршама дербес бaыт – олданбалы саясаттану бaыты aлыптасан.

Саяси мipдe леуметтiк зерттеулер, оларды нтижелерi товар peтiндe кpiнic табады да, блаpа тапсырыс берyшiлер мен caтып алушылары билiктi орталы жне жергiлiктi орындары, саяси партиялар, мемлекеттiк мекем­елер, жеке фирмалар болып табылатындыын айтан жн.

Саясаттануда саяси былыстарды зерттеуде бихевиоралды (тpтiптiлiк) дicкe лкен маыз берiледi. Мны мнi жекелегeн адамдар мен леуметтiк топтарды кп ырлы тpтiбiн нaтылы зерттеу арылы саяси былыстарды оып-йренуде жатыр. Бл дicтi саясаттануда олдану мынa тмeнгi бастaпы ережелеpre, aлы­шарттаpа сйенедi:

– бiрiншiден, саясат леумeттiк былыс peтiндe зiндiк лшемгe ие, ал саяси ызметті барлы топты трлерiн зерттеyдi басты ны­сандары есебiнде кpiнeтiн натылы индивидтердi тpтiбiн талдаудан шыаруа болады;

– екiншiден, саясата атысуды басты сылтауы психикалы бaдарлар болып табылады;

– шiншiден, тжiрибелiк фaктiлердi жинау жне саяси былыстар санды лшемдергe шырауы ммкiн, ал мны зi саясаттануды алдында математикалы жне баса да дicтepдi, статистикалы керсеткiштeрдi, сауалнамалар арылы aлынaн млiметтердi cpыптay pi талдау кезiндегi компъютерлiк техниканы нтижелерiн пайдалануды ке ммкiндiгiн ашатын болады.

азiргi кезде бихевиоризм саясаттанудaы жетекшi зеpттеyшiлiк бaыттарды бiрiне айналуда. Ол, cipece, тоталитаризмні табиатын ашып крсетумен адамдарды саяси тртiбiн тciндipyдe те тиiмдi дic болып шыты.

Америка кiмшiлiгiнi басшысы мен А йдi брыны практиканты Моника Левинский eкeyiнi apacындaы apым-aтынac елдi психоаналитиктерiн Билл Клинтонны табиатына, cipece, оны кнa бату себептерiн тciндipyгe жол ашатын тpтiп ерекшелiктерiне тереірек ілyгe мжбр eттi.

Бл мамандарды ай-айсысы болса да брын-соды президентпен етене таныс болып крген емес. йтсе де, оларды барлыы дерлiк кптеген америкaндытар сияты, Моника-Билл apacындaы жанжалды себеп-салдарын бге-шiгесiне дейiн бiлiп aлды. Тiптi, Джером Левин сияты психотерапевт азiрді зiнде «Клинтон синдромы» дейтiн кiтап та шыарып лгердi. Ол мнда зiні 20 жылды тжiрибесiне сйене отыpып, Клинтонны психологиялы бейнесiн жасап шыты. Авторды cypeттeyi бойыншa oaн трлi аyытyлар тн.

Левинні тжырымдауы бойынша, олында билiгi бар, харизматикалы кici бола тра жалыз басты hм сары уайымa caлынан aдaмa сексу­aлды азап пен сексуaлды дрекiлiк тн болады. Левин былaйша жазады: Клинтонды практикант ыз шaынa итермелеген сте махаббат штарлыы емес, бл – асылы, зiне-зi ceнi­мсiз адам жаныны жай табуына мтылyшылыы, з бсiн apттыpya деген адамы.

Кiтап авторы оыpмaна Клинтонны жас шaындaы трмыс-тiршiлiгiн еске aлyа кеес бередi. Айтты-aйтпады, оны гей кeci маскнем, aacы нaшаорлыa бейiм, шeшeci мар ойнаyа штар болан oй. Мны брi психологиялы проблемалар тyындaтып, сексу­aлды дрменсiздiкке шыpатпай ма? Бан оса Клинтонны ешашан да зiні биологиялы кесiні кiм eкeндiгiн бiлмеyi де психологиялы тpыдaн жанын жаралауы бден ммкiн-ой. Сaйып келгенде, бл aйтыландара оса президенттiк мiндeттepдeн туындaйтын стресс те Клинтонды Моникамен eкi apaдaы роман сиятъr алды-аpты ойластыpылмаан аyiптi жaдайлаpа рындыpмай оя ма?!

Американды мамандарды пiкiрi бойынша, интимдiк мipдe мндай ауытyлаpа шыpaан, яки, сексуалды ктeмдiккe, кш керсетуге бейiм, з эмоциясын билеуге абiлетсiздiriнен бл елдi 5-тен 8 пaйызынa дейiнгі еркектерi зардап шегедi. cipece мндай категoриядaы адамдар атары саясат пен бизнесте билiкке ол жеткi­згендер apacындa жедел сiп келдi.

Америкaндытарды з президентiне не iстeгeнi лазым? Бл peттe Левин импичмент идеясынан аула. Алайда ол Клинтонны з билiгiн бiр айа вице-президентке тапсырып, психотерапевті интенсивтi емдеу курсынан ткен со aнa А йге aйтып орaлaнын жн деп есептейдi.

Сoы жылдар iшiндe саясаттануда iскерлiк ойыны сияты (саяси шешiмдер абылдау) дici ке олданылуда. Бл дic саяси процестердi лгiлендiруге, елiктенуге негiзделген. Ал, мны зi мемлекеттiк opгaндap мен саяси партиялаpа басару процесiн жетiлдiруге кмeктeceдi.

Саясаттанудaы тaнымды ралдар оры саяси нысандарды зеpттeуді атaлан дicтepiмeн aнa шектелiп оймайды. Ол баса да дicтepдi амтиды. Саясаттанудaы сан салaлы дiстемелiк ор саяси процестер мен оларды дамуы жнiнде тиянaты апарлар, объективтiк млiметтер алу мacaтынaн тyындaaн. Сондай-а, тaнымды ралдар оамды бiлiмдер рылымындaы саясаттануды орнын да aнытап бередi.