Саяси мдениет туралы тсінік жне оны рылымы

Саяси мдениет крделі рі кп ырлы былыс, сондытан да ол туралы барынша ке ым, пікір, позиция, анытамалар, тжырымдар жне т.с.с. алыптасан. Сондай-а, оны рылымды бліктері, мазмны, ызметі, т.с.с. туралы да осылай деуге болады. Саяси мдениетті кейде саяси іс-рекетке бадар беруді, саяси сананы, психологиялы ерекшелікті, тарих пен саясатты субъективті тсінуді жиынтыы ретінде саяси жйемен бірдей дрежеде арастырады. Кбінесе оны адамдарды білімі мен мдениетіне, оны жртшылы алдында зін стау абілетіне, саяси позициясын наты жне айын баяндай білуіне тедестіре арастырады. Осыан байланысты ылыми дебиетте саяси мдениет кбінесе баыт-бадарды, ндылытарды, баа беруге деген наным-сенім мен міндеттерді жиынтыы ретінде де арастырылатынын атап айтан жн.

ылыми дебиетте саяси мдениетке 50-ден астам анытама берілгенін айта кету керек. Бл анытамаларды ай-айсысында болмасын е бірінші оны жан-жатылыы, аспектісі жне сипаты айтылады. Бл анытамаларды бріні де міршедік негізі бар. Сонымен атар саяси мдениетті табиатын тсіну шін бл былыстарды барынша толы сипатын да ыну ажет. Мны зі саяси жйелерді ызметін, адамдарды саяси мдениетіні алыптасуы жолындаы масаткерлік мтылысын тсіну шін ажет[107].

«Саяси мдениет» терминін ылыми айналыма ХІІІ асырда немісті философ аартушысы И.Гердер енгізген. Ал, саяси ылымда «саяси мдениет» тсінігін концепция ретінде ХХ асырда америка саясаттанушысы Г.Алмонд енгізген.

ылыми дебиетте «саяси мдениет» тсінігі екі маынада – ке жне тар маынада олданылады.

Ке маынадаы «саяси мдениет» тсінігі ол оамды саяси институттармен жне саяси процестермен, саяси дстрмен, саяси практикада олданылып жрген нормалармен, идеялармен, концепциялармен жне пікірлермен трлі оамды саяси институттармен зара атынасы туралы т.с.с., бтіндей аланда саяси арым-атынаспен байланыстаы белгілі бір елді рухани мдениетін амтиды. Мнда ол сол кезедегі бтіндей жйеге адамдарды белгілі бір бадарын жне станымдарын амтиды. Мнда ол оамды саяси институттар мен маызды ойын ережелерінен, жекелеген адамдарды зара арым-атынас принциптерінен, оам мен мемлекетті зара атынас принциптерінен ралады.

«Саяси мдениет» тсінігі тар маынада тек ана адамдарды саяси тжірибесі, білімі, станымы, кзарасы, стереотипі, концепциясы, болмысы ана емес, сонымен бірге саяси субъектілерді іс-имылы мен ызметі; саяси былыстара баа берудегі азаматтарды ресі мен хабардарлыы, жете білушілігі; адамдарды саяси этика, мінез-лы, іс-рекетіні формасы – топтастырылан жйесі болып табылады.

Саяси мдениет дегеніміз – билік пен азаматтарды зара арым-атынасына атысты позициясыны ндылыыны жне мінез-лы кодексіні жиынтыы болады. Сонымен атар, саяси мдениетке мыналарды жатызуа болады: саяси білім, фактілер, оан ыыласты болуы; саяси былыстара баа беруі, билікті жзеге асыруа тиіс оиалара атысты пайымдары; саяси позицияа деген кіл-кйі, мселен, Отана деген сйіспеншілік, дшпана деген жек крушілік; белгілі бір оамда алай рекет етуді айындайтын саяси іс-рекетті лгісі.

Бтіндей аланда саяси мдениет дегеніміз саяси саланы сапалы сипаттамасы, оны дамуыны лшемі болып табылады.

Саяси мдениет дегеніміз арым-атынастарды жйесі жне сонымен бір мезгілде рпатарды бірін-бірі ауыстырудаы туындайтын жне айта туындап жататын процестер болып табылады. Бл былыс немі озалыста болып, дамып, зіні мазмны мен трлері, былыстары арылы тарихты траты байытып отырады. Блар оршаан лемні згерістеріне, ндірістік революция болсын, ылыми техникалы, компьютерлік, апаратты жне згедей революциялар болсын, оларды брін де тез сезінеді.

Саяси мдениет дегеніміз ндылытарды жне станымдарды, білімні жне кзарасты, ралдар мен тсілдерді, кріністер мен мір нормаларыны, баыт-бадарларды жне оларды белгілерін білдіретін жйе болып табылады. Мны брі жалпылама абылданан жне саяси тжірибемен реттелген, оамны барлы мшелеріні саяси іс-имылдарын реттеуші былыс болып табылады. Саяси мдениет жеке тлалар мен саяси билікті араатынасыны арналарына ызмет етеді. Оны негізгі міндеті жзеге асыру жолында ешайсысын шеттетіп ыыстырмай, айта керісінше адамдарды саяси жйе мен саяси іс-рекетке тарту болып табылады. Саяси мдениет дегеніміз саяси институттарды алыптасуы мен дамуына айтарлытай ыпал ететін оамды сана мен орта мдениет элементтеріні кешенді жиынтыы болып табылады. Ол бтіндей аланда саяси процестерге жне халыты саяси іс-рекетіне мн беріп, бадар сілтейді. Кез-келген наты оама зіне тн, зіндік ерекшелігі бар саяси мдениетті негізіні лгісі сйкес келеді.

Саяси мдениет дегеніміз саяси білімдерді, саяси сананы, саяси кзарасты жне саяси ндылытарды, сондай-а саяси іс-рекетті бірлігі болып табылады. Адамдарды саяси білімі тжірибеде тексерілген саяси санасын, білімін алыптастырып, оны кзарасына айналып, саяси ндылытарды белгілі бір жйесі болады. Адамдар осыны басшылыа алып, іс жзінде саяси іс-рекетімен зіні білімін іске жаратады.

Саяси мдениетті ндылытар мен станымдар жйесі ретінде сипаттауа болады. Оны халыты басым кпшілігі саяси ынтыматастыты субъектісіні сапасы ретінде абылдайды. Бан саяси жйесіне атысты тпкілікті кзарас, станым, баыт-бадар, белгілер жатады. Саяси мдениет белгілі бір маынада оамны сол кезедегі басару формасыны задылыы деп абылданан таным-тсінікті дегейі болып сол тстаы ойындар ережесі рекетіне мойынснан саяси рекеттілікке бой ранды шеберінде ынылады.

Саяси мдениетті станымы мен мірге бейімділігіні маызды бір факторы сол кезедегі жйені жне белгілі бір саяси режим кезедеріні зады болуы ретінде мойындалады. Сонымен атар саяси мдениетті райтын ндылытар, баыт-бадарлар, станымдар, стереотиптер жйесінде саяси жйені алыптасуы мен саталуына абілетті элементтер негізгі орын алады. оамны барлы мшелеріні жаымды ндылытарыны санын, оларды жекелеген компоненттеріні арасындаы, оларды тратылыын, мірге бейімділігі консенсусыны дегейі айындайды.

Сонымен бірге біратар саясаттанушыларды пайымдаанындай, саяси мдениетті оамны кеінен тсінгеніндей ндылытарды, кзарастарды жне белгілерді ана жйесі, сол тстаы саяси жйеге атынасына «жаымды» станыммен ана шектеліп арастыру зады бола оймайды. з тсындаы жадайды згерту жнінде талап білдіретін саяси танымды, станымды жне ндылытарды жалпы кпшілікті таным-тсінігі, станымы жне баа беруі арылы зілді-кесілді жоа шыаруды соы зардапты болатынына айрыша мн беру ажет. Кбінесе оамны кпшілігіні пікірімен келісе оймайтын жадаяттар белгілі бір саяси мдениет пен бтіндей саяси жйені маызды болмысы мен даму рдісіне ыпал етеді. Мндайды мойындамаан жадайда капиталистік елдерді тарихында солшыл жне ошыл радикализм трлері азіргі кезеде ондаы жадайды згерту талабын білдіріп отыранын ыну млде ммкін болмас еді.

Саяси мдениет дегеніміз оамны рухани мдениетіні бір блігі болып табылады да, ол мірді баса салаларымен тыыз байланыста болады. Сонымен, саяси мдениет ыты мдениетпен, адамгершілік мдениетімен, идеялогиямен[108] т.с.с. табии байланыста болма.

Сонымен саяси мдениет дегенді белгілі бір елді, жекелеген таптарды, леуметтік топтарды, жеке тлаларды саяси мір салтыны интегралды сипаттамасы ретінде ол ондаан жылдар бойы рпатарды саяси дстрі саяси практиканы сол кезедегі іс-имыл нормасы деп арастыруа да болады. Саяси мдениетті рамды элементтері ретінде ол ондаан жылдар бойы рпатарды саяси дстрі, саяси практиканы сол кезедегі дадысы бола отырып трлі оамды саяси институттар арасындаы зара арым-атынас жнінде идеясы, концепциясы жне пайымы т.с. сиятыларды амтиды. Ол жеке тлаларды саяси бадарларын айындап, адамдарды оамды-саяси арым-атынаса, іс жзіндегі саясата араласуын амтамасыз ете отырып, оларды саяси ндылытарын, нормалары мен идеяларын, сондай-а мемлекетті саясатына деген, саяси партиялара деген арым-атынасын алыптастырып бл орайдаы саясатты жзеге асырылуына атысуына негіз болады.

Саяси мдениетті мазмнын, мнін оны рылымы арылы тсінуге болады. Саяси мдениетті рылымы ерекше. Бтіндей аланда, саяси мдениетті рылымында танымды, адамгершілік баа берушілік жне мінез-лыты элементтерді бліп крсетуге болады.

Саяси мдениетті танымды элементі саяси білім, саяси білімділік, саяси сана, саяси ойлау тсілі болып ралады. Саяси мдениетті танымды элементі азаматтарды білімі мен тсінігін бадарлайды: елді Конституциясы мен мнан зге де задарын, ірі саяси кштерді бадарламалы жадайын; мемлекетті, партияны жне оамды саяси органдар мен йымдарды ызметі мен рылымын; негізгі саяси нормалар мен процедуралар, «саяси ойындарды ережесі»; елде алыптасан саяси атынастар; азаматтарды оам мен мемлекетті басаратын оамды-саяси мірге атысу жолдары мен трлері; халыаралы мірді жетекші саяси процестері.

Саяси мдениетті адамгершілік баа берушілік элементі саяси нысандар жнінде белгілі бір тсінік пен пайымды бадарлайды. Бл дегеніміз детте саяси нысандар мен оиалара атысты баалы лшемдер олдануды талап етеді. Саяси мдениетті ндылы атынасы рылымында жалпы мдени бадар, билікке деген кзарас, саяси былыстара деген кзарас пен арым-атынас атап крсетіледі. Мнда саяси сезім, дстрлер, идеалдар, тсініктер, наты масаттар маызды роль атарады. оамны саяси мдениеті мен оны р мшесіні саяси мдениетіні дрежесі идеялы – баа берушілік станымы, наты саяси іс-имылыны нормасы арылы аныталады.

Саяси мдениетті мінез-лыты элементі негізгі мынандай бліктерден трады: мемлекеттік жаттарды жобаларын талылауа жне плебисциттер мен референдум ткізу шараларына атысуын азаматтарды здеріні ынуы; оамны саяси міріне – жиындара, шерулерге, саяси ереуілдерге, пикеттерге атысуыны трлері мен дрежесі; мемлекеттік институттар мен оамды йымдарды зара арым-атынасыны трлері мен дрежесі, сондай-а, саяси партиялар мен оамды саяси йымдара мше болуы; р трлі компаниялардаы, оамды саяси іс-имылдар мен жне т.б. шаралара атысуы.

Сонымен атар, саяси мдениетті мінез-лыты элементіне саяси станымдар, саяси белсенділік трлері, оамды саяси ызметті трлері, ерекшелігі, лгісі, бтіндей аланда саяси дадысы жатады.

Кез-келген саяси мдениетті маызды элементі оны саяси белгісі –символы болып табылады. Саяси символ дегеніміз аса маызды саяси идеалдарды шартты бейнесі, оларды насихаттау мен орнытыруды аса маызды ралы. Мемлекетті елтабасы, саяси партияны эмблемасы, лтты жалауды тсі, ордендер жне зге де осы секілді белгілер міне, на осындай мнге ие болады. Символдарды топтастырушылы жне жмылдырушылы мні болады, саяси позицияны гіт-насихатыны ралы ызметін атарады. лтты мемлекет пайда боланнан бері саяси ксемдер лтты символдарды жасап пайдаланып келеді. Мндай символдара жалау, нран, Конституция, мерекелер, ресми сапарлар, ресми шаралар жне т.с.с. жатады. Мны брі адамдарды кілін баурай отырып, оларды бірін-бірі тсініп, топтаса отырып белгілі бір рекеттерге атысуына ынталандырады.

Саяси мдениет рылымды дреже жаынан арастыранда айтарлытай крделі былыс екенін атап айтан жн. Оны негізгі рылымды ш дегейі болады. Олар: дниетанымды, азаматты жне саяси дегейі.

Мны брін бір-бірімен саяси дниетаным жымдастырып, орнытырады. Ал, саяси дниетаным дегеніміз адамдарды, жекелеген топтарды немесе леуметтік топтарды орта дниетанымыны рамды бір блігі болады. Адамдарды саяси бадарыны сипатына, олдауына немесе арсы шыуына басты себеп оамда таным-тсінікті алыптастыратын жйе станымыны (позициясыны) басым болуы жне оны баа берушілік пен нормативті станымдарыны, адамдара, бтіндей аланда оам мен бкіл лемге деген іргелі кзарасты ыпалы кшті болады.

Саяси мдениетте дниетанымды дегей саяси мдениетті іргетасы болып табылады. Осындай дегейде саяси лемде адамдарды зіндік баыт-бадар стануы орныып, белгілі бір саяси бадар мен саяси алыптасан нормаларды тадайды. Мндай тадау адамдарды мірге деген позициясынан, жекелеген немесе жымды ндылытарды мойындаудан рбіп, Батыс немесе Шыыс ркениетіні нормаларына, оларды идеологияларына, зорлы-зомбылыа, атынасына орай алыптасады.

Саяси мдениетті азаматты дегейі саяси мдениетті зегін алыптастырады. Мндай дегей адамдарды жалпы билік етуді орталыы жне мжбр етушілікті тетігі ретінде билікке деген атынасын білдіреді. Адамдар саяси мірмен араласанда билік пен зіні атынасы жне оны ммкіншілігінен мндаы орны алыптасатыны сзсіз. Міне, осыны негізінде ол зіні азаматты ы мен міндетін айындайды. На осындай азаматты дегейде азаматтарды билікке баынышты болуыны ділетті екені жніндегі жне билікке атысты азаматтарды ыыны басымдыы (еркіндігі) жніндегі сенімі алыптасады. Мндай іштей сенім кптеген адамдарда оларды партиялы немесе саяси топтара деген уестілігіне араанда барынша маызды.

Саяси мдениетті азаматты дегейіні даму процесінде саяси мдениетті саяси дегейі алыптасады. Осындай мазмнда зіндік саяси былыса деген – мемлекет пен мемлекетаралы байланыстан бастап, азамат ретіндегі зіндік сезінуге дейін адамдарды саясаттаы субъекті ретіндегі ндылы бадары алыптасады; сйтіп, адам мен саясатты зара атысы тпкілікті «ынылады»; адам міріндегі саясатты мні айындалады. ндылы бадарлар саяси (немесе бейсаяси) болып орныады. Адамдар саяси мдениетті саяси биігіне ктерілген со оамны саяси міріне араласады немесе саясаттан млде шеттеп алады. Мнда адамдарды белгілі бір топтары саясатты «баылаушы» болады. Мндайлар здеріні мселелерін бз біреулер бзбір кезде шешеді деп міттенеді.

Саяси мдениетті рылымды дегейі мен элементтері зара тыыз байланыста болып, бірттас траты жне жйелі іс-имыла айналатынын айтуды маызы зор. Мнда саяси мдениетті мні мен маызын тере ыну шін саяси мдениетті типтері мен ызметіні ерекшелігін талдауды маызы зор.