Саяси элита ымы. Саяси элиталарды танып-білуді жне баалауды негізгі тсілдері.

Дние жзіні леуметтану жне саясаттану дебиеттерінде саяси элитаа берілген кптеген анытамалар мен р трлі кзарастар бар[115]. Сондытан отанды жне шетелдік саяси ылымда саяси элитаны не екендігі жніндегі тсінік те толы бірлік жо. Бл сраа жауап беру шін, е алдымен, «саяси элита», «басару элитасы», «контрэлита», «бюрократия» ымдарын ажырата білу керек. Алашы ым клемі жаынан ауымды, себебі ол басарушы элитамен атар контрэлита яни саясатта белсенді атсалысатындарды, билікті ола алуа тырысатындарды, біра дл сол уаытта наты басару рулінен шеттетілгендер мен саяси оппозицияда аландарды да амтиды.

Саяси элитаны анытау мен оны ауымын белгілеу шін келесі лшемдерді сынан жн деп санауа болады: біріншіден, оамны саяси элитасын жария саяси ызметпен ксіби айналысатын барлыыны кресіні тпкі масаты білік саналатын адамдар райды; екіншіден, олар оамнан біршама зімен-зі болумен атар, сол саяси тртіпті алыптасан «ойын ережесін» стайтын, айсыбір де мысалы, билеуші жне оппозициялы блікті мнді ерекшеліктерін сатайтын, сонымен бірге, р трлі саяси элита фракцияларыны мдделері, ндылытары жне масаттары орта біріккен тыыз топты райды, шіншіден, осы адамдарды саяси айраткерлер ретінде оларды зіндік задылыын оамды мойындау бар.

Билеуші элитаны саяси элитаны жетекші блігі ретінде оны саяси баытты айындауы, осы маызды саяси-басарушылы шешімдер абылдауы жне саяси ресурстарды баылауы айшыты белгісі болып табылады. арапайым санада осы билеуші элита деттегі саяси элитамен аат састырылады, рине бл дрыс емес. Билеуші элитаа саяси элитаны, тікелей билікте трмаса да, оан олдау крсететін блігі жанасады.

Контрэлита – бл билеуші элитаа атысты оппозиция ролін сол стте атаратын саяси элитаны блігі. Кейде оны да билеуші топа кейбір басару жне кадрлы шешімдер абылдауа жеткізетін ысым жасау ресурстары болады. йтсе де бюрократияны жоары кілдері билеуші элитаны рамына енетіні сзсіз, оны еркін орындайтын соысын бюрократиялы аппаратпен шатастырмау керек. Дрежесі кіші, орташа жне жоары ызметтегі чиновниктер билеуші элитаа тн белгілерді иеленбеген. Олар салыстырмалы трде осымша рл атарып, билеуші элита абылдаан саяси баыт пен шешімдерді мірде жзеге асырушылар ана.

Осымен байланысты, жалпы саяси элита деген не, оны рамына кімдер енеді, оны рылымы андай деген сратар туындайды?

Саяси элита – бл оамды басаруда билеуші ызметін атаратын жне мемлекеттік билікті олына шоырландыран, маызды саяси шешімдер абылдауа атысатын мамандандырылан леуметтік жеілдігі бар топ. оамны саяси элитасыны рамына биліктік функцияны жне укілдік ты иеленген жоары дрежелі ызметтегі ксіби саясаткерлер кіреді. Саяси элитаны рамына сонымен бірге, оам дамуыны стратегиясын дайындауа, саяси бадарламаларды зірлеу мен жзеге асыруа атынасуа ксіби дайындыы бар жоары мемлекеттік ызметкерлерді жатызуа болады. Саяси элитаны басты сипаттарын баса крсетеміз деп, оны кбінесе «елді саяси басшылыымен», «саяси шешімдер абылдау орталыымен» састырады. Жылдар ткен сайын саяси элита ызметкерлеріні рамы згереді. Алайда ызмет рылымы ешбір згеріске тспейді десек те болады. Бан мемлекеттер басшылары (монархтар, президенттер), билікті атарушы, за шыарушы жне сот органдарыны, жоары елшілік корпустарды жне т.б. жетекшілері жатады. р трлі елдерде берілген р илы баа бойынша саяси элитаны саны 2-4 мы адамнан аспайды.

Дегенмен саяси элитаны ішкі рылымы болатынын естен шыармау ажет. Саяси элитаны рылымы: жоары, орташа жне тменгі деп ш дегейге блінеді.

Жоары саяси элита зіне жетекші саяси басшыларды, сонымен атар за шыарушы, атарушы жне сот билік тарматарында жоары ызмет орындарында отырандарды (президентті тікелей тірегіндегілер мен премьер-министр, оны орынбасарлары жне жетекші министрлер, парламент спикері, депутатты фракцияларды жетекшілерін) амтыан. Блар миллиондаан адамдарды тадырына атысты оамды аса маызды саяси шешімдер абылдайтын саны жаынан мейлінше шектеулі ана адамдар (100-200 немесе 200-400 адам).

Орташа саяси элита кптеп саналатын сайланан лауазымды адамдардан: губернаторлардан, парламенттік депутаттардан, саяси партиялар мен оамды озалыстар кшбасшыларынан, сонымен атар ксіподатарды басшыларынан алыптасады. йтсе де дамыан демократиялы институттары бар елдерде партиялар мен ксіподатар кшбасшылары элитаны жоары жігіні атарына кіре алады. Жалпы орташа саяси элита зіні саны жаынан халыты 5% райтын аса маызды адам топтарынан, сондай-а айматы дегейдегі билік органдарыны кілдерінен трады[116].

Саяси элитаны тменгі жігін жергілікті жердегі саяси айраткерлер – басшылар, жергілікті билік органдарыны депутаттары жне айматы дегейдегі партия айраткерлері алыптастырады. Сонымен атар, саяси элитаны тменгі жігі зіне ызметші-басарушыларды, мемлекеттік орталы жне айматы дегейдегі чиновниктерді осан. Негізінде ол кімшілік-бюрократиялы аппаратты кптеп саналатын кілдерін амтиды.

здеріні беделі есебінен билеуші элитаны жне з кшімен рекет етуші элитаны позициясын ныайтуда аса беделді техникалы жне гуманитарлы интеллигенция кілдерінен тратын, сайланбайтын элитаны бір трі болып саналатын «саясаттаы элита» саяси элитаны ерекше рылымды элементі болып табылады. Крнекті жазушылар, алымдар, спортшылар, шоу-бизнес кілдері айсыбір партиялара сайлауда жеіп шыуына кмектесумен атар оларды дадарыс жадайындаы немесе ескішіл аымдаы саяси рдістер кезіндегі саяси талаптарына олдау крсетеді.

Саяси элитаа, сонымен бірге, кімшілік, экономикалы, скери, полициялы, идеологиялы-апаратты, рухани-мдени жне ылыми мамандандырылан кіші леуметтік топтар да жатады.

кімшілік элита – бл билеуші элитаны блігі, ол з олына билікті техникалы-йымды рамдарын шоырландырып, монополиялаан. кімшілік элита жеке рамында – ол министрліктер, департаменттер жне мемлекеттік басаруды баса да органдарында жоары орын алан мемлекеттік ызметшілерді жоары жігі. кімшілік элита саяси элитаны жаластырушы, йымды белгісі бойынша оны з алдына жеке топа блуге де болар еді. леуметтану зерттеулері бюрократияны салыстырмалы трде здеріні мдделері мен ммкіндіктеріне орай іштей біріккен дербес леуметтік жік екенін крсетті.

Экономикалы элита – бл меншік ресурстарыны негізінде билік рылымына зіні атынасуын іске асыратын билеуші элитаны блігі. Экономикалы элитаа з олдарында материалды жне аржы ресурстарын шоырландыран: ірі корпорациялар, банктерді иелері жне оларды менеджерлері, бизнесмендер жне т.б. адамдар кіреді. Билеуші элитаны бл блігі экономикалы стемдікті жзеге асыра отырып, кптеген саяси мселелерді шешуді жолдарын анытауа да атысады.

скери жне полициялы элита – билеуші элитаны маызды жігі. Олар оам мірінде, саяси рдістерде лкен рл атарады, скери, полициялы элитаны кбінесе саясатты шешуші ралы ретінде пайдаланады. скери жне полициялы элитаны рамына елді жоары скери басшылары, генералитет, ішкі істер министрлігіні басшылары, мемлекеттік ауіпсіздік, арнайы ызмет жне т.б. басшылары кіреді. Біратар елдерде элитаны бл блігіне саяси элитаны жоары жігі енгізіліп, алан блігін орташа немесе кімшілік элитасыны атарына жатызады. Саяси элитаны маызды жігін идеологиялы-апаратты элита райды. Ол з рамына оамда дние танымды станымдарды, нды баыт-бадарларды, адамдарда идеялар мен сенімдерді алыптастыру функцияларын атаратын идеологиялы майданны айраткерлерін – гуманитарлы ылымдарды, білім беруді, діни ызметшілерді, баралы апарат ралдарыны жетекші кілдерін кіргізген. Осы трыдан аланда баралы апарат ралдарыны – радио, теледидар, баспасзді рлі аса зор.

Рухани-мдени элита – бл рухани билікті алып жрушілер. Ол аса беделді рі ыпалды нер, оу-аарту, дебиет айраткерлерінен жне баса да шыармашылы интеллигенция кілдерінен трады. Оны атаратын рлін оамны рухани міріні мынандай процестері: білім беру, дебиет, нерді дамуы, оны адамгершілік уатына ыпал ету сипаты мен дегейі анытайды.

ылыми элитаны оамны оамды-саяси мірінде маызды позициясы бар. Ол интеллектуальды элитаны аса дарынды блігінен трады. Оны рлі – ылым мен техниканы дамуына, ылым мен техникалы прогреске жне т.б. ыпал жасау дегейімен аныталады.

Осы элиталы топтар ішкі жаынан біртектес, жеілдікті, бкіл оамны кілдігіне мтылатын саяси стем етуші топты рай отырып, брі бір-бірімен зара тыыз байланыста рекет етеді.

Осыан орай рбір оамдаы саяси элитаны з ерекшеліктері болатынын айтуымыз керек. Элитаны андай болуы е алдымен оамны сипатына, оны л-ауатыны млшеріне, мшелеріні білім дегейіне, тарихи салт-дстріне, мдениетіне жне т.б. байланысты. з кезегінде саяси элитаны сипаты оамны алпына жне оны динамикасына мейлінше лкен ыпал етеді.

Билік ресурстарымен ерекшеленетін саяси элиталарды детте дстрлі жне азіргі деп бледі. Дстрлі элитаны билігі дет-рыптара, дінге, салт-жоралара, байлыа негізделген. ндістен саясаттанушысы П.Шаран дстрлі элитаны атарына діни элитаны, асйектерді (аристократия), дамушы елдерді скери басшыларын осан.

Заа, формальды ережеге ара сйейтін жне р трлі топтардан тратын азіргі элита тымды саналады. азіргі саяси элитаа чиновниктер, білімдар саяси кшбасшылар, бизнесмендер, ылым саласыны кілдері, технократтар жне де саяси билік пен тікелей немесе жанама болса да байланысандар немесе саяси, мемлекеттік шешімдер абылдауа ыпал етуге ммкіндігі барлар жатады.

азіргі саяси элиталарды тыш классикалы тжырымдамалары ХІХ асырды соы – ХХ асырды бас кезінде пайда болды. Соны бір айаы макиавелдік мектеп кілдері (Г.Моски, В.Парето, Р.Михельс). Ол жетекші мемлекеттерді топтарын немесе соан жетемін деушілерді теориялы жне эмпирикалы зерттеулерде ке клемде сілкініс жасады. Бгінде «макиавелдік мектеппен» атар саяси элиталар теорияларыны аса маыздысы болып, нды элиталар теориясы (В.Ропке, Хосе Ортега-и-Гассет, Н.Бердяев), демократиялы элитизм (Д.Даль, С.Липсет, Й.Шумпетер), партократиялы мндегі элита (В.Ленин, И.Сталин), элиталарды плюрализм теориясы (С.Келлер, Д.Рисмен, О.Штаммер), солшыл либеральді мектеп (Ч.Миллс, т.б.) жне таы басалары есептеледі.

Саяси элиталар теорияларыны кп трлілігіне орай, саяси ылымда саяси элиталарды зерттеп-білуде жне баа беруде р трлі трыдан арастыру алыптасанын айтан жн. Мысалы, йымды, психологиялы, экономикалы жне институционалды трыдан зерделеу орныан[117].

Саяси элиталарды йымды трыдан зерттеп білу жне баа беру амалы туралы идеялар Гаэтано Москиді «Билеуші тап» жне Роберт Михельсті «Саяси партиялар. азіргі демократиядаы олигархиялы аымды леуметтанымды зерттеулер» – атты кітаптарында баяндалады. Осындай трыдан арастыруа элитаны жне оны іске асыратын баылауын тсінуге жол ашады. Оларды баылауы азшылыты йымдасу абілетін, е алдымен азшылыты оамдаы баса кштерді алдында бірттас майдан ру абілетіне саяды. Г.Москиді пікірі бойынша, азшылыты артышылыы оны азшылыында жатыр.

Кішкентай топ лкен топа араанда жеіл йымдасады. Оны ішкі байланыс жне апаратты арналары лдеайда арапайым. Оны мшелері тез бірігеді. Нтижесінде кішкентай топ саясатты тез арада алыптастыра алады жне здеріні жрт алдындаы млімдемелері мен имыл-рекетінде толы ынтыматастыта екенін крсетуге тырысады. Жасы йымдасан азшылы тез реакция жасау абілетін мегерген, жне де ол згерген жадайа ажетті жауапты тез арада таба алады.

Белгілі «олигархияны темірдей заын» алыптастыран Р.Михельс саяси элитаны зерттеп-білу мен баа беруді йымды амалын одан рі дамытты. з кзарасын ол «Саяси партиялар. азіргі демократиядаы олигархиялы аымды леуметтанулы зерттеулер» кітабында жариялады. Р.Михельс йымдасушылы абілетті билік жасайды деумен атар, йымдасан оамны з рылымы да элитаны пайда болуына кеп сотырады деген жорамала келді. Р.Михельсті станан бірден-бір маызды тезисі: «Демократия олигархияа жеткізеді жне міндетті трде олигархиялы ядросы болады» – деген сзінен байалады.

Бір жаынан, Р.Михельс, демократияны жзеге асыру шін йымдарды ажеттігін атап крсете отырып, екінші жаынан, кез келген йымда олигархияны пайда болуына жне демократияны жоюа сотырады деген сенімді бекітті. Сондытан йымдар, – деп жазды ол, «олигархиялы аымды білдіреді. Кез келген йымда, мейлі ол саяси партия болсын, мейлі ксіподатар одаы болсын немесе сондай трдегі баса йымдар болсын брібір аристократиялы аым те аны крінеді». Осымен байланысты Р.Михельс жоарыда келтірілген «олигархияны темірдей заы» жнінде айтады. Бл заны мнісін ол кез келген йымда жоары басшыларды стемдігі, аз ана сайланандарды билігі сзсіз орнайды деген тезисінде сипаттады. Р.Михельс тек йым ана сайлаушыларды, мандат берушілерді, сынан делегаттарды стінен жргізетін сайланан адамдарды билігін туындатады. Кімде-кім «йым» деп айтатын болса, ол «олигархия» деп те айтады.

Осымен байланысты олигархиялы элементтер деп аталатындарды – йымны бкіл ызметінде шешуші сзді айтатын салыстырмалы трдегі санаулы басшыларды рлі мен ыпалы артады.

Олигархияны туындататын себептерді негізіне аз ана адамдарды олына билікті шоырлануы, саяси элиталарды зерттеп-білуде жне баа беруде психологиялы амал да жатады. Психологиялы трыдан зерттеуді аса крнекті кілі – «Жалпы леуметттану бойынша трактат» – атты кітапты авторы Вильфредо Парето. Топтарды жне жеке адамдарды леуметтік белсенділігін іргелі психологиялы факторлара сілтеме жасаумен тсіндіретін оны элита теориясы жалпы леуметтануды блігі болып табылады. В.Паретоны пікірі бойынша, адамны леуметтік мінез-лыы адам психикасыны аыл жетпейтін абатында болатын сезіммен детерминдендіріледі. Ол адамдарды психикалы рылымына байланысты элита мен элита еместі арасындаы згешеліктерді крсетеді.

Осы тжырымдама бойынша элита туанынан саяси айлалы рекеттерге, улы пен алдауды кмегімен елді басын айналдыруа бейім, аылды, епті «тлкі» адамдар. Элитаны баса, келесі тобын райтындар тратылыа, ттастыа жне кш жмсауа абілетке бейім жеке адамдар («арыстандар»). Осыны зі бірін-бірі алмастыратын элиталарыны екі типі.

Саяси элиталарды зерттеу мен баа беруді келесі амалы – экономикалы трыдан арастыру. Мны аса крнекті кілі, кеінен танымал «Басарушылар революциясы» атты кітапты авторы Дж.Бернхэм еді. Ол саясатты билік пен мртебе шін рдайым болатын топтар арасындаы крес деп есептеді жне барлы оамдарда шаын ана топ тптеп келгенде саяси баытты айындауа сзсіз баылау орнатады деп санады.

Алайда баса да кптеген элитизмні жатаушыларынан Дж.Бернхэмні згешелігі басты-басты ндіріс ралдарына баылау орнату элита билігіні негізіне жатады деп есептеуінде еді. Аталмыш баылауды екі жаы бар: 1) билікті жзеге асырушы топ баса топтарды ндіріс ралдарын пайдалануына тиым салады, 2) билеуші топ німді – ашаны немесе тауарды блуде де артышылыа ие болады. Сайып келгенде, ндіріске баылау орнату саяси билікті леуметтік престижге ол жеткіздіртеді, сондай-а байлыа кенелтеді.

Енді саяси элиталарды зерттеп білуде жне баа беруде институционалды амала тоталайы. Оны аса крнекті кілі – «Билеуші элита» атты кітапты авторы Чарльз Райт Миллс. Ол элитаны мртебесі мен рамын элитаны жекелеген мшелеріні дарындылыымен жне психологиясымен тсіндіруге болмайды деген кзарасты олдайды. Элитаны оамны экономикасы мен леуметтік рылымына сйкес зерттеу ажет. Ч.Миллс билікті ауымды институттар жйесіні рмізі ретінде болжап, элита стратегиялы институттар иерархиясында жетекші позицияны иемденгендерден трады деп есептейді. Бл шын мнінде саяси элитаны мртебелік лгісі еді. Осы элитаны рамына ену шін крнекті интеллектуалды жне моральды сапаларды болуы міндетті емес, тек ана билік иерархиясындаы керекті орына отырса жеткілікті.

Наты мірде саяси элита билікті е жоары дегейінде трса да бараны саясата атысуына жол бермейді. Билеуші элита мемлекетте басты позицияларды иемденген жне соны негізінде зіне билікті, байлыты жне танымалдыты амтамасыз етеді. Элита мен бара арасында жоюа болмайтын лкен айырмашылытар бар.

Саяси элиталарды зерттеп білу мен баа беруді жоарыда арастырылан негізгі амалдары саяси элиталарды алыптасуы мен ауысуы рдісін анытауа жне оларды атаратын міндеттерін ашуа жан-жаты арауа ммкіндік беретінін айтуымыз керек.