Халыаралы атынастар жйесі

Халыаралы атынастар р трлі ке клемді дегейлерде рістейді, мір среді жне де р алуан топты дегейлерде байалады. Географиялы-кеістіктік шектен шыпаушылыымен, аталмыш ттастыты ратын мемлекетті клемімен жне кш-уатымен халыаралы жйені лшемдері мен трлері аныталады. Осы кзарас трысынан аланда халыаралы атынастарды жаанды немесе жалпы планетарлы, халыаралы жйесін, айматы жне субайматы жйесін ажырату абылданан.

Халыаралы атынастарды барлы рекет етуші акторлары жаанды халыаралы жйені элементтері болып шыады. Айматы халыаралы жйені мемлекетті белгілі бір географиялы аймаында орналасан йымдар, сондай-а ызмет рісі е алдымен сол аймапен шектелетін халыаралы йымдар райды. Айматы халыаралы жйені алыптасуыны объективті алы шарты мемлекеттерді жалпы географиялы тиесілілігі болып табылады. Бл оларды арасында ерекше байланыстар мен зара рекеттерді орнауына алып келеді. Бан, мысалы, еуропалы, панамериканды, африканды, азиялы (отстік-азиялы, отстік-шыыс азиялы), таяу шыысты халыаралы жйелер жатады. Субайматы халыаралы жйені айматы жйені рамдас блігі болып табылатын мемлекеттер тобы рады (мысалы, Кариб бассейні елдері, батысеуропалы субайма немесе Бенилюкс елдері, яни, Бельгия, Нидерланд жне Люксембург). лбетте, айматы халыаралы жйелер жаанды жйені жйеше-блігі ретінде, ал субайматы халыаралы жйелер – айматы жйені элементтері ретінде арастырыла алады.

Халыаралы жйені рылымы деп е алдымен «билік орталытарыны» немесе «кш орталытарыны», яни, барынша уатты, халыаралы аренада стемдік ететін мемлекеттерді мір сруін крсететін оны атысушыларыны арасындаы кш ара салмаыны пішін йлесімі тсініледі. Мндай «билік орталытарыны» саны мен оларды арасындаы атынас сипаты халыаралы жйені негізгі элементтері – егеменді мемлекеттерді арасындаы зара рекетте белгілі бір із алдырады. Жйені на осы рылымы оан тратылы береді, барлы халыаралы акторларды мінез-лын айындайды. Халыаралы жйені рылымдары айсыбір елдерге мінез-лы баытын міндеттейді. Мысалы, экономика саласында оларды жеке мдделеріне арама-айшы болуы ммкін. рылым халыаралы атынастар жйесіндегі ыпалы бірдей емес мемлекеттерді халыаралы аренадаы мінез-лыны сипатын тсінуге жне болжауа ммкіндік береді. Осыан байланысты ондаы стемдік етіп тран мемлекеттерді санына байланысты халыаралы жйені айсыбір алуан трлілігі болуы ммкін екендігіне жол беріледі. Айталы, аталмыш лшем бойынша халыаралы жйелерді биполярлы, кп полярлы жне бір полярлы немесе империялы деп ажырату абылданан[149].

Биполярлы жйеде, белгілі боланындай, нерлым уатты екі мемлекет стемдік етеді. Егер олармен салыстыруа болатын кш-уата баса мемлекеттер ол жеткізсе, онда халыаралы жйе кпполярлыа ауысады. Тепе-тедік кпполярлы жйеде немесе кштер тепе-тедігі жйесінде бірнеше ірі мемлекеттер бір-біріне деген шамадан тыс талап-тілектерге тыйым сала отырып, оианы барысына шамамен бірдей ыпал етуін сатайды. Сайып келгенде, империялы типтегі халыаралы жйеде зіні ттас кш-уаты алан барлы мемлекеттерді лдеайда басып озатын бірден-бір кшті держава стемдік етеді (мемлекетті кш-уатыны крсеткіштері арулану дегейі, экономикалы леуеті, табии ресурс орлары, жер аумаыны клемі, халыны саны жне т.б. табылатынын еске сала кетеміз).

Халыаралы жйе рылымында жйені зіні жмыс істеуі мен згеруіні задары да крініс береді. Халыаралы жйе рылымыны жай-кйіні зі оны орнытылыы мен згерісіні, тратылыы мен «революцияшылдыыны» крсеткіші болып табылады. Жйені рылымы, яни оны атысушыларыны арасындаы кштер ара атынасыны пішін йлесімі біраз уаыт бойы згеріссіз алуы да ммкін жне сол кезде жйе тратылы тртібінде жмыс істейді. Жйе ішіндегі кштер тепе-тедігі біртіндеп згерген кезде, жйе трасызды тртібінде жмыс істей бастайды жне де ол эволюциялы жолмен, не болмаса, тіпті революциялы жолмен, яни халыаралы кйзеліс арылы зіні рылымы бойынша жаа халыаралы жйеге айналады. Жйе рылымындаы осындай згерісті нтижесі ретінде халыаралы атынастарды саяси-ыты тртібіндегі згерістер де, яни осы атынастарды реттейтін формальды жне формальды емес принциптерді, нормаларды, келісімдер мен шешімдер абылдау процедурасыны жиынтыы да крінеді.

Оларды сырты жне ішкі орталытандырылуыны тмен дегейі сияты халыаралы жйелерді осындай бір ерекшелігі де назар аударуа трарлытай. Басаша сзбен айтанда, халыаралы жйелер – бл оны райтын элементтерді интеграциясыны нашар дегейімен, сондай-а осы элементтерді айтарлытай автономиясымен ерекшеленетін леуметтік ттастыты ерекше типі. Оларды бл ерекшелігі жоары билікті болмауымен жне оларды негізгі элементі ретіндегі мемлекеттерді егемендігіні «саналуандылыымен» байланысты. Шындыын айтанда, халыаралы жйе элементтеріні мндай автономиясыны дегейін абсолюттендіруге болмайды: халыаралы атынастар тек мдделерді шиеленісімен ана сипатталмайды, сондай-а оларды акторларыны зара туелсіздігімен де сипатталады. Тіпті жоары интеграциялы ауымдасты, яни, мемлекеттік йымдасан оам кейбір жадайларда анархияа жне ттастыты дезинтеграциясына келуі ммкін, оам ішіндегі шиеленістерден тыла алмаан. Тарихта мны мысалдары аз емес. Таалуа тиіс нрсе, халыаралы жйелерді трасызды пен дезинтеграцияа бейімділігі емес, оларды здеріні шеберінде жоары билік болмауы жадайында да тратылыа ие болуы.

Халыаралы жйелерді сырты жадайы жніндегі мселені аналитиктер бір жаынан айматы жне субайматы жйелерге сйкес, екінші жаынан – жаанды жйелерге сйкес р трлі шешеді.

Ойлауды зі иын болмаса да субайматы жне айматы халыаралы жйелерді кеістігі оларды сырты геосаяси ортасы болып шыады. Мселен, Еуропалы Одаты кеістігі, мысалы, баса мемлекеттерді жиынтыы, сондай-а р трлі халыаралы йымдар мен айматы-географиялы (еуропалы) жне жаанды дегейдегі баса да акторларды жиынтыы болып табыла алады. Осы кеістікті элементтеріні райсысы халыаралы жйе ретінде Еуропалы Одаты жмыс істеуіне андай да бір ыпалын тигізеді[150]. Бл ыпалды нтижесі аталмыш жйедегі болып жатан згерістер де, сондай-а Еуропалы Ода тарапынан осы ыпала реакция да («жауап») бола алады.

Жаанды немесе жалпы планетарлы, халыаралы жйелерді кеістігі жніндегі мселе крделірек шешілуде. Мндай жйені, ттасты ретінде іс жзінде зіне сас жйелік рылымдармен мндайларды болмауынан зара рекет етуге ммкіндігі жо. Жаанды халыаралы жйені сырты жадайы тек табии ортадан ана табылуы ммкін: геоландшафт, атмосфера, стратосфера, кн жйесі. Осыан байланысты, кейбір аналитиктер жаанды халыаралы жйе осы терминні дл маынасындаы жйе ретінде арастырыла алмайды деп топшылайды. Алайда, кез келген жйені аныталуы бойынша, сол аидаа сйкес оны кеістіксіз бола алмайтындыы длелді болып табылады, біра бл лі рбір жйе міндетті трде зіні кеістігімен зара рекетте болады дегенді білдірмейді. Тек ашы жйелер ана емес, жабы жйелер де бар. На осы жабы жйелерді атарына жаанды халыаралы жйе де жатады.

Жаанды халыаралы жйені жадайын тсінудегі атап крсетілген иындытара арамастан, алымдарды басым кпшілігі аталмыш жйені ерекше згешелігі оны жмыс істеуіне оан тн ішкі факторлар елеулі трде ыпал ететіндігі екендігімен келіседі. Ттастыты ратын элементтерді на осы андай да бір жай-кйі, оны ішінде болып жатан процестер, е алдымен мдени-тарихи сипаттаы процестер жаанды халыаралы жйені дамуына шектеу мен кштеуді ытиярсыз міндеттейді. Сонымен бірге леуметтік-саяси ылымдарда географиялы ортаны ыпалын, кеінен тсіндірер болса, халыаралы саясата, сйкесінше, халыаралы жйені рылымы мен жмыс істеуіне баса да табии факторларды ыпалын зерттейтін геосаясат баыты алыптасты.

Халыаралы жйелер объективті трде біратар леуметтік функцияларды да орындайтындыын атап крсету керек. Осы арылы да осындай рылымдарды мір сруіні мні длелденеді. Брінен брын, бл халыаралы атынастарды тратылыын амтамасыз ету функциясы. Бл – оларды басты міндеті. Аталмыш жадайа жаанды халыаралы жйені зіндік бейнесі болып табылатын мбебап халыаралы йым – Б-ны Жарысынан зіндімен наты мысалдар келтіреміз. Оны ызметіні негізгі масаты, міне, былай аныталады: халыаралы бейбітшілік пен ауіпсіздікті олдау жне осы масатпен лемге тнетін ауіпті алдын-алу мен оны болдырмау шін тиімді жымды шаралар абылдау жне басыншылы актісі мен баса бейбітшілікті бзатын актілерді басу жне ділеттілік пен халыаралы ы станымдарына сйкес оны бейбіт жолмен жргізу, бейбітшілікті бзуа келуі ммкін халыаралы дау-жанжалдар мен жадайларды ретке келтіру мен шешу. Халыаралы жйелерді баса да функцияларыны атарында таы да мыналарды атауа болады: экономикалы, леуметтік, мдени жне гуманитарлы сипаттаы халыаралы проблемаларды шешуде халыаралы ынтыматастыты іске асыру; халыаралы ауымдастыа кіретін мемлекеттерді ттастыы мен ауіпсіздігін амтамасыз ету; айсыбір ауымдастыа мше-мемлекеттерді ішкі дамуындаы проблемаларды шешу шін олайлы сырты алы шарттар жасау.

Мемлекетаралы бірлестіктер егеменді единицалар, халыаралы ыты субъектілері ретіндегі мемлекеттерді арасындаы негізді атынастарда згеше «ондырма» жасайтындыын айта кеткен жн. Осыан сйкес, халыаралы ыты халыаралы жеке ы жне кпшілік халыаралы ыа блінетіндігін атап крсету керек. Соан байланысты, халыаралы ы – «бл мемлекеттер мен халыаралы ыты баса да субъектілері жасаан, халыаралы ауіпсіздікті ныайту мен бейбітшілікті орауа баытталан, халыаралы ы субъектілеріні здеріні халыаралы міндеткерліктерін адал орындауымен амтамасыз етілетін жан-жаты халыаралы арым-атынасты орнату мен дамытуа баытталан, ажет болан жадайда халыаралы ыты рекет етіп тран нормаларына сйкес жеке-дара жне жымды трде мемлекетті мжбрлеуімен іске асырылатын халыаралы келісім-шартты жне деттегі нормалар жйесі»[151].

Наты тарихи жадайларды зерттеуге сйене отырып, халыаралы ыты да халыаралы жйені айсыбір типтеріне блуге болады. Мселен, аылшын алымы Е.Луард халыаралы жйені тарихи жеті типін бліп крсетті: ежелгі ытайлы жйе (б.э.д. 771-721ж.), ежелгі грек мемлекеттеріні жйесі (б.э.д. 510-338 ж.), еуропалы династиялар дуірі (1300-1559), діни стемдік заманы (1559-1648), мемлекеттік егемендік режиміні пайда болуы мен глдену кезеі (1648-1789), лтшылды дуірі (1789-1914), идеологияны стемдік заманы (1914-1974)[152]. Дегенмен, алымдарды кпшілігі азіргі халыаралы жйелерді пайда болуын оны негізі ретінде мемлекеттік егемендік режиміні бекуімен байланыстыратындыын байаймыз.

ХХІ асырды басында лемдік ауымдасты міріні саяси, экономикалы, рухани салаларында, халытар мен мемлекеттерді скери ауіпсіздігі салаларында болан згерістер барынша айындылыымен халыаралы атынастарды жаа жйесін алыптастыру проблемасын кн тртібіне ояды. Мндаы «жаа» сзіні мні мынада – гіме бл жерде бкіл ХХ асыр бойы ызмет еткен, кбіне Вестфальды классикалы халыаралы атынастар жйесінен ерекшеленетін халыаралы жйе жнінде болып отыр. Осыан байланысты лемдік ауымдасты дамуыны жаа кезеіні ерекшелігі неде жне халыаралы атынастарды жаа жйесін алайша айын крсетуге болады деген сратар туындайды.

Жаа халыаралы жйені ерекшеліктерін анытауды р трлі тсілдеріні негізінде ыриаба соысты аяталуы негіз болан бірыай лемдік ауымдасты алыптастыру процесіні аяталандыы жніндегі аида жатыр. Сйтіп, рлытарды, айматарды, ркениеттер мен халытарды ошаулануы адамзатты ткен дуіріні еншісінде алды. азіргі лемдік ауымдасты іс жзінде зіні жекелеген бліктеріні дамуыны принциптері мен задылытарыны белгілі бір орта жиынтыы бар ттас организмні белгілеріне ие болды. Сондытан да соы уаыттарда лемні зара туелділігі мен жаандануы проблемаларына, лемдік саясатты лтты рамдас бліктеріні орта орытындыларына кп кіл блінеді. азіргі дние жзіні даму динамикасы зіндік крініс табатын негізгі факторлар мен рдістерді атап крсетеміз.

Е алдымен ХХ асырды аяындаы «коммунизм-антикоммунизмні» арама-арсылыы трінде лемдік саясатты идеологиялы оздырушысы зіні брыны мнін жоалтандыына назар аудару керек. Бл брыны арсыластарды оларды леуметтік-саяси ндылытара атынасы бойынша мселеде бірден жаындастырды. Бны ізінше, кптеген айматарда тоталитарлы жне авторитарлы типтегі саяси жйелерді демократиялы баыта ауысу процесі ріс алды.

Кеестік блокты кйреуі нтижесінде Орталы жне Шыыс Еуропаны елдері еуропалы жне лемдік саясатты дербес акторларына айналды. Бл, з кезегінде, еуропалы центризмні айын трде кшеюі мен батыс еуропалы интеграциялы рылымдарды дербестігіні артуына алып келді. Сондай-а лемні баса бліктерінде де мемлекеттерді айматы топтарыны рылу процесі жандана тсуде. леуметтік-саяси згерістерге лемдік экономикалы жйедегі згерістер де сйкестенеді. Мндаы згеріс либералдануда, интернационализациялануда жне р трлі елдер мен айматарды экономикаларыны зара туелділігіні кшеюінде, бірыай жаанды экономикалы жйені жаа дегейде алыптастыруда крінеді. Экономикалы компонентті лемдік саясатта бірінші кезекке шыуы маызды елеулі фактора айналды.

Крсетілген згерістерді жалпы (жиынтыты) нтижесі ретінде лемдік саясатты космополиттенуі крінеді. азіргі жадайларда оны атысушыларыны саны крт сті. Егер ш жарым асыр бойы мемлекеттер халыаралы атынастарды стемдік етуші атысушылары болса, ал лемдік саясат негізінен мемлекетаралы саясат болса, онда соы жылдары оларды белгілі бір лта жатпайтын, кбіне космополиттік транслтты компаниялар, халыаралы жеке аржы институттары, кіметтік емес оамды йымдар ыыстырып шыаруда.

Осы жадайларда андай жаа халыаралы атынастар жйесі алыптасады, ол ылыми талдау мен бкіл лемдегі ткір пікір-таласты таырыбына алай айналады, мселе сол жнінде болып отыр. Мнда алыптасып жатан жаа халыаралы жйе жнінде екі негізгі, сырттай негізді, р трлі тсініктер бар. Оларды бірі американды философ-социолог Ф.Фукуяманы есімімен тікелей байланыстырылады, екіншісі американды ірі саясаттанушы-алым С.Хантингтонны еншісінде.

Ф.Фукуяманы пікіріне сйкес, негізгісі кеестік блокты идеологиялы жне стратегиялы жеілуі болып табылатын ХХ асырды аяында болан згерістер жер шарыны барлы маызды айматарын амтитын жаа мбебап ркениетті пайда болуын айатайды. Бл ркениет батысты оама тн либералды ндылытарды салтанат руына сйенеді. «Бкіл дние жзілік тарихта, – деп жазды Фукуяма зіні «Тарихты соы» («Конец истории») деп аталатын танымал мааласында, – лдебір крделі нрсе болып жатандыы туралы сезімнен тылу иын. Бізді кз алдымызда, жиырмасыншы асырда, либерализмні алдымен абсолютизмні алдытарымен, кейін большевизммен жне фашизммен, тіпті аыр соында, бізді ядролы соысты апокалипсисіне тартумен ауіп тндірген жаа марксизммен кресуіне тура келген кезде, дние жзін идеологиялы зорлы-зомбылыты пароксизмі рсаулады. Біра, батысты либералды демократияны соншалыты сенімді, зор жеісіне бленген бл асыр басында, енді ол неден бастаса, соны соына айтып оралуда: жаында ана алдын-ала болжанан «идеологияны соына» немесе капитализм мен социализмні конвергенциясына емес, экономикалы жне саяси либерализмні даусыз жеісіне айта оралуда»[153].

Келтірілген негізгі аидалара сйене отырып, біратар аналитиктер келешек халыаралы жйеде арама-айшылытарды шешуді бірыай демократиялы нормалары мен принциптеріні негізінде, сондай-а, елдер мен айматарды тере экономикалы зара туелділігіні нтижесінде скери кш мемлекеттерді зара арым-атынасындаы зіні брыны маыздылыын жоалтады деп топшылайды. Сонымен бір мезгілде олар ы нормаларын олдануды негізінде халыаралы экономикалы жне саяси атынастарды басара алатын лемдік институттар жйесін руды р трлі жобаларын сынуда. Осыан орай халыаралы атынастарды принципі ретінде мемлекеттік егемендік емес, адамды тланы егемендігі, лтты ытары емес, индивид ытарыны басымдыы сынылуда. Бл идеялар мондиализм (француз тілінде monde – лем) немесе «жаа лемдік тртіпті» доктринасы деген ата ие болды. Осы трізді жобаларды шынайлыын растауда оларды авторлары Еуропалы ода тжірибесін мысала келтіреді, оны шеберінде лт стінен жоары органдар рылып, рекет етуде. Соан сйкес, бір авторлар лт стінен жоары лемдік институттарды алыптастыруда болаша лемдік кіметті бастамасы ретінде арастырыла алатын, Б бас болатын кп санды халыаралы йымдар жетекші рл атаруа абілетті деп топшылайды. Таы бір топ авторлар Б аталмыш процесті басаруа абілетті емес, йткені оны йымдастырылуы мен ызметіні негізге алынатын принципі мемлекеттік егемендік болып табылады деп есептейді. Сондытан, оларды пікірі бойынша, Б-ыны орнына халыаралы аренадаы здеріні мінез-лыны жалпы принциптеріні рекеттілігін амтамасыз етуге абілетті, мемлекеттерді жаа мбебап йымын ран жн. Басаша айтанда, гіме бл жерде лемдік ауымдасты мшелерін мндай орталыа здеріні ытарыны бір блігін, егемендігіні бір блігін беру арылы жіберу жнінде болып отыр.

Баяндалан жобаларды жатаушылары аншалыты болса, арсы пікір айтушылары да соншалыты екендігін бірден байауа болады. Оны сынаушылар здеріні арсылытарын Фукидидті уаытынан бері халыаралы атынастар табиаты андай да бір елеулі згерістерді бастан ткізбегендігі жніндегі аидаа сйеніп жасайды. Сондытан, олар барлы мітті аталмыш саланы реформалануына, ыты нормалара, жымды ауіпсіздік[154] пен лт стінен жоары йымдарды шешуші роліне негізделген халыаралы тртіп руа алдыран жн деп есептейді.

Енді келешектегі халыаралы жйеге атысты С.Хантингтонны тсініктеріне назар аударайы. Бл кзарастарын ол басында лкен сер тудыран «ркениеттер атыысы» атты мааласында (1993) баяндаан болатын, ал, бл кейін осындай атпен шыан кітабында (1996) лгі ойлары жаласын тапты. Оны кзарасы трысынан аланда, биполярлы жйені кйреуімен лемні нерлым ірі болса да, ркениеттік жне саяси арым-атынастарда баран сайын бір-бірінен асып тсетін жекелеген мемлекеттерге, ауымдастытара блінуі жріп жатыр. Мселен, Хантингтон батысты, яни зіне Солтстік Америка мен Батыс Еуропаны осып алатын атлантикалы ркениетпен атар таы да жеті ркениет здері жнінде айын млімдейтіндігін болжап білуге болады деп есептейді. Олар: славянды-православты; конфуцианды (ытайлы); жапонды; исламды; индуилік; латын американды жне африканды та болуы ммкін. Саясаттанушы-алым ркениеттік жіктелу халыаралы арама-айшылытар мен шиеленістерді бастау кзіне айналатынына сенімді жне де ол келешектегі лемдік саясатты ркениеттерді атыысы ретінде сипаттады. «лемдік саясат, – деп жазды Хантингтон, – жаа сатыа кшуде... Мен пайда болан лемде шиеленістерді негізгі кзі енді идеология мен экономика болмайды деп топшылаймын. Адамзатты бліп тратын маызды шекаралар мен шиеленістерді басым тсетін айнар кздері мдениетпен айындалатын болады. лт-мемлекет халыаралы істердегі басты рекет етуші болып алады, біра жаанды саясатты нерлым маызды шиеленістері р трлі ркениеттерге жататын лттар мен топтарды арасында дей тсетін болады. ркениеттерді атыысы лемдік саясатты стем факторына айналады. ркениеттер арасындаы омырылан жол – бл келешек майдан жолы»[155]. лбетте, Хантингтон АШ бас болатын батысты ркениетті скери жне экономикалы кш-уатын келешектегі оны баса ркениеттермен атыыстаы жеімпаздыы шін мейлінше ныайтуды сынады.

«ркениеттер атыысы» тжырымдамасы, сондай-а, зіне біршама жатаушылар да тапты. Іс жзінде оны модификациясы кп полюстік лем идеясы болып табылады. Тжырымдама авторлары азіргі кезде АШ, Еуропа, Ресей, ытай жне Жапония сияты, сонымен атар тмендеу дегейдегі – Бразилия, ндістан, Иран жне баса да бірнеше дербес «кш орталытарыны» алыптасып келе жатандыына сйенеді. Бл орталытарды арасындаы арым-атынасты басты себебі – айсыбір «кш орталыыны» скери стемдік жасауына жол бермеуге тежеу салатын лемдік саясатты айындайтын болады. Кріп транымыздай, егер аталмыш тжырымдама діл болып шыса, онда лемдік саясатты факторы ретіндегі скери кш зіні дстрлі ролін жоалтып ана оймайды, сондай-а тіпті жаа, нерлым маызды мнге ие болуы да ммкін.

Шындыында осы екі тжырымдаманы айсысы халыаралы атынастарды келешек жйесі ретінде бекиді жне жалпы осыларды біреуі болмасын біреуі беки ме, бгінгі тада оны айту иын. Мнда біз еуразиялы ылыми жне саяси ортаны айын бір блігі оларды екеуін де жаа атлантизмні крінісі ретінде баалайтындыын байауымыз керек (тиіспіз). Соан сйкес, аиатында, бл малматты екеуі де азіргі дниежзілік болмысты тек бергі жаын ана озайтындыы жне тере ркениетті абатты жабы кйінде алдыратындыы туралы пікір шыады. лемдік ауымдастыты ммкін болашаын тсінуді жоарыда аталан тжырымдамасына альтернативті кзарас – орыс аналитигі А.Дугин сынан млдем жаа «Еуразиялы Империялар» ру жобасы болады. Оны тсінігі бойынша, мндай Империя мемлекеттер ауымдастыы жйесі, натыра айтанда, бкілеуразиялы рлыты алып жататын «лкен Кеістіктер конфедерациясы» болып табыла алады. Оларды ішінде Дугин негізгі трт Империяны – Батыстаы Еуропалы (Германияны тірегі мен Орта Еуропа), Шыыстаы Тынымхитты (Жапонияны тірегі), Отстіктегі Ортаазиялы (Иранны маайы) жне Орталытаы Орыс (Ресейді маайы) империяларын бліп крсетті. Сондай-а, оларды райсысыны ішінде конфедеративтік принцип рекет ететін болады. Сонымен атар, бл блоктардан баса дербес «лкен Кеістіктер» де мір сретін болады. Мысалы, ндістан, Барлы Араб лемі, сондай-а ытайды ерекше аймаы да болуы ммкін. Бл жобадаы елеулі нрсе зіндік геосаяси тратылыа, уаттылыа жету шін жне барлы еуразиялы халытара здеріні жеке ндылытар жйесін тадауды ммкіндігіне кепілдік беру шін Ресей жаа Империя ру барысында Еуропамен жне Жапониямен берік стратегиялы ода руа барынша мтылуы тиіс екендігі жніндегі жадай болып табылады[156].

азастан Еуразиядаы орталыты сапа арылы айындалатын ерекше ркениетті рылым болып саналатындыын айта кеткен жн. азастанны еуразиялы рлы шеберінде орталы позицияны иеленетіндігі ол шін маызды болматы. азастан – Азияны да, Еуропаны да рамдас блігі емес, біра олара араанда, солармен дние жзіне сйкестенеді; ол дербес, ерекше рухани-тарихи жне еуразиялы-геосаяси натылы. Геосаяси трыдан аланда азастан Еуразиядаы бірегей жадайды иеленіп отыр.

азастан мдени жаынан еуразиялы ркениетті ауымдастыа жатады, саяси жаынан – ол Еуразия кеістігіні бір блігі. На сондытан да азастанны сырты саясатыны басты баыты еуразиялы баыт болып келгендігі жне ала беретіндігі аса тсінікті болып отыр. Осыан байланысты брыны КСРО-ны ираан орнында жаа интеграциялы рылым жасауа бастама бола алатын Еуразиялы Ода руа деген геосаяси беталыс тарихи жне стратегиялы трыдан дрыс болып саналады. Тарихи жаынан, Еуразия кеістігі зіне Шыыс-Еуропа, Батыс-Сібір жне Тркістан алаптарын енгізіп (осып) алады.

азастан Ресеймен бірге еуразиялы ауымдастыты толы клемдегі мшесіне айналады. азірді зінде ол Азия, Еуропаны барлы елдерімен жан-жаты арым-атынасты дамытуа жне еуразиялы, лемдік ауымдастыты зі шін тиімді болатындай дегейде жалпы еуразиялы, жалпы лемдік рылыма бірігуге зір.

азіргі халыаралы атынастар жйесіні жоарыда аталан ш альтернативасын арастыру барысында мынандай сратар туындайды: халыаралы, лемдік дамуды тенденцияларына барабар – «тарихты соы» («жаа лемдік тртіпті»), «ркениеттер атыысы» немесе «лкен Кеістіктер конфедерациясыны» тжырымдамасы андай болма? Бл сратар тіпті де оай емес жне зірге олара бір маыналы жауап айтаруа болатындыы да екіталай. Мнда кптеген жеке сауалдар орын алады, халыаралы, лемдік саяси процесті барысы елеулі трде осы сауалдара байланысты болады. Оларды атарына мыналар жатады: АШ зіні бірден-бір кшті держава екендігі жадайын алайша пайдаланады? Батыс Еуропаны АШ-ты баылауында алуа келісуі аншаа созылады? Ресей шін оны либералды-демократиялы ндылытара бейімделуі аншалыты табысты боп шыады? Араб лемінде андай аымдар жоары рлейді? Халыаралы трыда Жапония мен ытай з тадырын здері алайша шешеді? Крініп транындай, оларды жиынтыы жнінде айтпаанны зінде, бл сратарды райсысына жеке-жеке жауап алу оай емес. Сондытан мселе жаа халыаралы жйе, андай болса да, ашы трде екендігі жнінде болып отыр.

азіргі уаытта алымдар мен практикалы саясаткерлерді геосаясат пен халыаралы атынастар жйесі проблемасына деген ызыушылыы айын трде кшеюде. Оны себебі – ХХІ асырды басында лемде алыптасан жаа геосаяси болмыс. Сондытан жаа болмыс лемдік саясатты кн тртібіне барлы халытар мен мемлекеттерді ауіпсіздігін амтамасыз ете алатын, адамзатты алдында тран гуманитарлы, экономикалы жне экологиялы проблемаларды шешуді тиімді ралы бола алатын, халыаралы мірді демократияландыруа, адамдарды андай лта, мемлекетке немесе андай леуметтік-тапа жататындыынан туелсіз оларды бірлестіруге абілетті бола алатын халыаралы атынастар жйесін руды сынады.

Осыан байланысты халыаралы атынастарды траты даму мен жетілу стінде болатындыын, жаа элементтері мен атынас дегейлері пайда болып отыратындыын, оларды формалары жаа мазмнмен толыып отыратындыын атап крсеткен жн. Халыаралы атынастар жйесі мемлекеттерді, партияларды жне т.б. сырты саяси ызметінде зін шынайы натылы трде крсетеді. азастан да халыаралы атынастар жйесіні маызды субъектілеріні ролінде кріне алады.