азастан Республикасы халыаралы атынастар жйесінде

ХХ асырды аяында азастан шін жаа мемлекетті лемдік ауымдастытаы орны мен ролін іздеуге, анытауа байланысты міндеттер туындайды. Бiздi елiмiздi халыаралы атынастар жйесiнде алатын орны ерекше. аза халыны халыаралы саясаты ертеден басталаны брiмiзге млiм. Оны лем мiрiнде жаа сипатта, жаа ырдан кpiнyiнe кп жыл болан жо. Бiра бл аз уаытта елiмiздi ол жеткізген табысы те зор. азастанны сырты саясаты бейбiтшiлiк пен ынтыматасты баытында ныайып дамуда.

1990 жылы 25-азанда егемендiгiн, 1991 жылы 16-желтосанда туелсiздiгiн жариялаан азастан – халыаралы дниенi ке арнасына шыаны айын. Оны тауелсiздiгiн 150-ден астам мемлекет мойындап, 130 мемлекетпен дипломатиялы атынастар орнатылды. азастан Бiрiккен лттар йымыны жне таы баса кптеген ыпалды халыаралы йымдарды мшесi болды. Мны зі азастанны баса елдерге ке танылуына жне оны туелсiздiгiне жол ашты. Оны стіне демократиялы жне зиялы мемлекет ретiнде ол барлы, мемлекеттермен те, pi зара тиiмдi ынтыматасты opнaтya ммкiндiк алды.

азастанны лемде бейбiтшiлiктi орнатуда, ядролы арудан бас тартуда сіірген ебегi мол. «азастан Республикасыны ядролы арудан бас тартуы лемдегi барлы елдерге бадар боландай керемет неге, – дедi Бiрiккен лттар йымы Бас хатшысыны орынбасары Владимир Петровский, - азастан жай сз емес, ядролы арусыз дние орнытыру iciнe батыл да наты icтерімен лес осып келедi. Ол лем халытары ауымдастыында ерекше орны бар елге айналды». Бл табыс, бiздi пiкiрiмiзше, азастан халыаралы саясатыны XXI acыp басындаы лемдегi бей­бiтшiлiк пен ынтыматастыа осан лкен лесi деуге болады.

Сонымен атар, азастан халытаралы саясатыны мемлекеттiк лтты мдделерiн бiл­дiретiн зiндiк бiтiм-сипаты бар екендiгiн айтан жн. Ол Бiрiккен лттар йымыны, сондай-а, ЮНЕСКО-ны мшесi ретiндегi белсендi мемлекеттердi бiрiне айналды. Бл кндерi бiздi елiмiздi Еуропа ауiпсiздiгi мен ынтыматастыы жнiндегi Кеес (мнан рмен EЫК), Солтстiк Атлантикалы ынтыматасты Keeci секiлдi форум­дардаы нi аны жне салматы естiледi. Бiрiккен лттар йымына мше мемле­кеттердi арасында азастан Республикасы зiнi географиялы aумаы (2717300 шаршы км.) бойынша, жоарыда айтыландай алтыншы, халыны саны бойынша елуiншi орында. Ол ТМД елдері арасында жер аумаы бойынша екінші орында, ал халыны саны бойынша тртінші орында. азастан Еуразия континентiнi кiндiгiнде орналасан ажайып мемлекет болып табылады, зiнi тиiмдi географиялы орнымен ол Азия мен Еуропаны, Шыыс пен Батысты байланыстыратын зiндiк бiр днекер, кпip десе де боландай. азастан Республикасы солтстікте жне батыста Ресеймен, шыыста – Монолиямен, ытаймен, отстікте – Тркменстанмен, збекстанмен жне ырызстанмен шекараласан (шектескен). Олармен мемлекеттік шекара мселелерін ыты негізде шешкен[157].

азастан зіні табиат байлытарымен матана алады. Оны жер ойнауында іс жзінде Д.И.Менделеевті периодты кестесінде крсетілген барлы элементтер бар. Республикада хромны лемдік орыны жартысынан астамы бар жне вольфрам оры бойынша бірінші орында, марганец орыны клемі бойынша лемде шінші орында. Фосфор рудаларын шыару бойынша лемде екінші орынды иеленеді, ал орасын мен молибден бойынша лемде тртінші орынды жне темір рудаларын шыару бойынша сегізінші орынды иеленеді. Сонымен атар, азастан Республикасы лемдік шаруашылыты субъектісі.

Бл арада бiздi мемлекетiмiздi масаты мндай жадайды тиiмдi пайдаланып, сырты саясатта елге экономикалы та, моральды та залал келмеуiне ол жеткiзу, халыаралы атынастарды психологиялы атмосферасы шiн мейлiнше олайлы жадайлар жасау болып отыранын атап ткен жн. ткен сынды жылдар iшiнде туелсiз, егемен аза мемлекетiнi Сырты iстep министрлiгi бiздi сырты саясатымызда, iшкi жаыртуларды жзеге асырып, ала басу, экономикалы реформаларды жргiзуге аса ажеттi сырты олдауларды алуа сттi бадар стау мселесiн берiк ола алды[158].

азіргі азастанны жаа лемдік тртіп алыптастыруды жаымсыз аспектілерінен аула боланы жн, жаымды факторларды пайдалануды йренгені жн.

Бгінде азастанны сырты саясатты белсенді жргізу шін біраз ммкіндіктері бар.

азастан Республикасыны сырты саясаты – бл оны баса мемлекеттермен арым-атынасын реттеуге байланысты аза мемлекетіні ызмет саласы. аза мемлекеті андай да болмасын сырты саяси баытты жасайды жне іске асырады, халыаралы аренада зіні жріс-трыс баытын салады.

аза мемлекетіні сырты саясатыны негізінде лтты немесе лтты-мемлекеттік мдделер жатыр, олар, з кезегінде азастанды ауымдастыты мтаждытарымен байланысты. лтты-мемлекеттік мдде – бл осы халыты мемлекеті білдірген, алдына ойан, орайтын жне жзеге асыратын лтты мдде. зіні лтты мдделерін ораумен атар азастан азіргі заманны жаанды проблемаларын шешуге де белсене атысуы тиіс. Осылара негізделе отырып, аза мемлекетіні сырты саясатыны басты баыттары алыптасады. Бгінде азастанны сырты саясатыны негізгі ерекшеліктерін бліп крсетуге болады:

1. азастан саяси, экономикалы жне баса да масаттара жетуді ралы ретінде барлы соыстардан, скери кш олданудан бас тартады.

2. Бізді сырты саясатымызды негізгі идеясы азастанны ешбір мемлекетке зіні арсыласы ретінде арамайтындыы жнінде жадай болып отыр.

3. азастан зіні мірлік маызды мдделерін орайтындыын млімдеді.

4. Сырты саясат «шыынды» емес, зара тиімді болуы тиіс.

Туелсiз елдi лемдiк icтepre бару баытындаы жалпы флсафасы республика прагматизм сипаттары мен принциптерiн иемденетiнiн байауда азастанны лемдiк сахнадаы мiрлiк мдделерi оны беделi мен кзарасы кп жадайда таяу мемлекеттеріні райсымен толы ауымды атынастарды одан pi дамытуа тыыз бай­ланысты деп ойлаймын. Сондытан да скери, саяси, экономикалы жне леуметтiк ­гуманитарлы ынтыматастыты, дадарыстар мен атыысуларды реттеу мен жеуді тетіктерін зiрлеудi амтамасыз eтетін тиiмдi йым ретiнде достастыты алыптасуына баытталан бiздi баытымыз барынша нтижелi болуы тиic. Ocыaн орай, азастанны «досты пен ынтыматасты саясатын жргiзе отырып, мемлекетіміз ел шекарасыны бкiл бойында сенiмдi «ауiпсiздiк белдеуiн» жасай алды. Мейлi ол таяу кршi, немесе бiзден алыста жатан ел болсын, алай боланда да азастанны бiрде-бiр мемлекетпен арада андай да бiр елеулi арама-айшылыы немесе проблемасы жо, – деп атап айтуы кездейсо емес. азастанны болашаы лемдегi р трлi континенттердi ынтыматасты днекерi болып труында.

азастанда туелсiз мемлекеттер достастыына атысты саясата ерекше мн берiлуде. cipece, ТМД-ны ныайту, Еуразияны ipi мемлекетi ретiнде, азастанны стратегиялы мдделерiне сай келетiнiн атап керсету керек.

Ocыан орай, арабах бойынша азастанды ЕЫК-ні Минск тобына осу туралы мселеге зiрлiк жмысына белсендi атысанын айта кеткен жн.

азастанны ресми кiлдерi Тажiкстана осындай масатпен бiрнеше рет барып, ондаы «отты нктелерде» болып, жауласушыларды жарастыруа жрдем крсеттi. Бл бейбiт бiтiмгершiлiк кш-жiгер, кптеген елдер тарапынан, сондай-а Бiрiккен лттар йымы мен ЕЫК басшылыы тарапынан о олдау тапты жне оды пiкiрлер тудырды.

ТМД – субъектiлерi здерiнi даму кезеінi белгiлi бiр белесiнен ткенде з халытарыны экономикалы жне мдени глденуi шiн, шын мнiнде туелсiз мемлекеттер ретiнде алыптасу жолында жаа Еуразия одаына бiрiгуге мдделiк танытып, здерiнi ocыан ниеттестiгiн бiлдiруi керек. Сонда aнa азiргi мip талабына сай келер едi.

Республикамызды ТМД мен ЕврАзЭ елдерiмен eкi жаты жне кпжаты дегейдегi ынтыматастыына келер болса, елiмiздi сырты саясаты cipece, Ресей мен азастанны достыына ерекше мн бередi. Мселе, eкi мемлекет басшыларыны Мскеуде ол ойылан ХХI acыpa бадарланан мгi досты пен ын­тыматасты туралы Декларациясы eкi ел шiн маызды тарихи, саяси мнге ие. ТМД мен ЕврАзЭ елдерiмен мемлекетаралы атынастарды толы жйесiн жасап, дамыту жне бiздi сырты саясатымызды басалармен тек ыты жадайда болуы траты мнге ие болуда, бл аса маызды iстердi бiрi. Сондай-а, азастан мен Ресейдi зара мдделiкке тарихты opтатыы, eкi ел экономикасыны жоары ынтыматасты дрежесi, орта шекара зындыы, таы баса да кптеген факторлар сер eтiп отыр.

Елiмiздi сырты саяси баытын алыптастыру негiзiнде азастан дипломатиясы халыаралы досты пен ынтыматасуды азиялы жне еуропалы баыттарын ыты те дрежеде стауы принципiн ала ойып отыр.

азiр iркiлiстерсiз жмыс iстей бастаан Орталы Азия экономикалы оамдастыыны тпкiлiктi алыптасаны уанарлы жайт. Елiмiзде бiздi осы оамдасты мемлекеттерi басшыларыны кезектi кездесулерiнi ткiзiлуi – бл мемлекеттермен арым-атынастарды ныайту азастанны Азиялы аумаындаы ауiпсiздiгiн саяси ­дипломатиялы ралдарымен амтамасыз ету шiн, сондай-а, республика эконо­микасын Азия аймаындаы серпiндi дамып келе жатан интеграциялы прогрестерге осу шiн маызды. Бгiнде ауымды жне айматы проблемаларды ке кешенi бойынша бл мемлекеттермен зара арым-атынас жасауа аса ажет елеулi ммкіндіктер ашылды да. Мемлекетаралы интеграция айматы дамуды басты баыты болып табылады. Батыс Еуропада, Солтстiк жне Oтстік Америкада, Oтстік Шыыс Азияда орта экономикалы жне геосаяси мдделер байланыстырып отыран уатты блоктар мен айматы бiрлестiктердi жмыс iстеуі – мны брi азастанны сырты саясатындаы басты баыттары бар eкeндігін крсетеді[159].

азастан шiн ытаймен ынтыматастыыны зор маызы бар. Oны лкен экономикалы ммкіндігі, экономикасыны траты дамуы, т.б. факторлар уантады. Сауда-сатты клемi лайып, саяси байланыстар траты тpдe дамып келедi. Mны стіне бiратар баыттар бойынша ытаймен ылыми-техникалы ынтыматасты жзеге асырылып отыр. Блар ауыл шаруашылыы есептеу техникасы, электроника, энергетика, байланыс, геология, металлургия, жеiл жне тама нерксiбi, лазерлiк техника, ден­саулы сатау, бiлiм беру, клiк, оршаан ортаны opay, стандарттау мен метрологиялы жне т.б. амтиды. Mны брi ттастай аланда кршiмiз ытаймен орныты, тpaты арым-атынаста болуыны лкен болашаы бар eкендігін крсетеді.

Cоы кезде азастан ытаймен жне баса да кршiлес елдермен бейбiтшiлiк пен ынтыматасты баытында мемлекетаралы йымдар руда. Бан «Шанхай бестiгi» ынтыматасты йымыны рылуы длел болады. Осы йымны мшелерi зара ыпалдасу процесiн экономикалы ынтыматастыа ластырып, сол секiлдi йымдасан ылмыса, халыаралы терроризмге, ecipткі бизнесiне жне экстремизмнi баса да трлерiне бiрлесiп арсы тру масатында жмыс iстеуде. Жне де, осы Шанхай ынтыматасты йымыны прагматикалы, практикалы сипаты oан деген баса мемлекеттердi ынтасын да арттырып отыр.

Сондай-а, азастан-Жапония арым-атынастарыны, cipece, экономикалы, инвестициялы, ылыми-техникалы ынтыматасты салаларыны зор болашаы бар. Жапония азастана ipi млшерде аржылай кмек бергенi брiмiзге млiм.

азастан негiзiнен Жапониямен жне Кореямен тыыз ынтыматастыта eкендігін айтуымыз керек. Бл мемлекеттермен зара ic-имыл жасау арылы жола ойылып отыр. Oтстік Шыыс Азияда АСЕАН мемлекеттерiмен, брiнен брын Малайзия, Сингапур, Индонезия мен атынас жасауды жан-жаты болашаы кpiніп отырандыын айтан жн.

Моолия кіметімен де eкi жаты арым-атынастарды трлi салаларында траты жмыс байланыстары жола ойылып отыр.

Бгiнгi кнні ipi мiндеттерiнi бiрi – орта проблемаларды шешу шiн зара тиiмдi ынтыматасты масатында Тркиямен, Иранмен жемicтi диалогты дамыту. Тркиямен pi саяси, pi экономикалы байланыстарымыз ныая тсуде.

Иранмен зара арым-атынасымызды тратылыы саталуда. Тарихи тере тамыры орта бл елдермен болаша арым-атынастар мейлiнше олайлы болма. Бл арада мынаны атап ткен жн, азастан зiнi арым-атынасын Тркиямен, Иранмен, сондай-а жалпы мсылман дниесiмен дiни негiзде емес, зiнi мемлекеттiк мдделерi трысында жне халыаралы ыты жалпы мойындалан нормалары негiзiнде жзеге асыруда.

Сауд Арабиясымен байланыстарымыз баран сайын арта тciп келедi жне осы мемлекет Астана аласын кркейтуге лкен кмек жасады. Сонымен атар, азастанны Парсы шыанаындаы елдермен ынтыматастыы дамытылуда жне оларды азастандаы инвестициялы ызметі белсендi бола тсуде.

азастан – Египет арым-атынастары жандана тсуде, траты ынтыматасты opнaтya eкi ел де мдделi.

азастанны Израильмен де сауда-экономикалы байланыстары баран сайын арта тсуде.

Сондай-а, азастан Oтстік Азияны ipi-ipi мемлекеттерiмен, атап айтса ндicтaнмен, Пкiстанмен досты арым-атынас орнатуда.

азастан шiн сырты саясатты еуропалы баыты баран сайын лкен маынаа ие болады. Еуропа одаы азiрдi зiнде азастанны e ipi сауда-эко­номикалы ріптесіне айналды[160]. Мселен, Германия Федеративтiк Республикасымен жне Франциямен aтынастара ыты негiз жасалуы ынтыматастыты сапалы жаа дегейде ктере алады деп ойлаймын.

Бдан баса азастан Австралиямен, лыбританиямен, Америка, Африка мемлекеттерiмен ынтыматастыын дамытуда.

cipece, азастанны сырты саяси ic-имылында АШ-пен арым-атынасын атап айтан жн. АШ-пен арым-атынаста е негiзгiсi – eкi жаты да мдделерiне сай негiзделген ынтыматастыты алыптастырып дамыту. АШ-пен ынтыматасуда азастанны алдында тран бiрiншi кезектегi мiндеттi бiрi – ауiпсiздiк проблемасын, е алдымен ядролы ауiпсiздiк мселесiн шешу болды. Eкi жаты экономикалы ынтыматасуды дамыту зара тиiмдi пайда бередi. Мселен, бiрлескен ксіпорын жмысына атыса отырып, «Шеврон» азастанны айматы инфрарылымын жетiлдiруге, яни аурухана, мектеп, жол рылыстарын салуа кмектесіп, леуметтiк-экономикалы бадарламаа атысуы длел.

Мдени-гуманитарлы байланыстар азастан-Американ атынастарыны рамдас блiгi болып табылады. Бл eкi ел арасындаы мдени, ылыми оамды байланыстарды жылдамдауы, бiр-бiрiмiзге деген зара ызыушылыты, халытарды бай лтты мдениетінi дайы ciп келе жатанын крсетеді.

азастанны АШ-пен ынтыматастыы те ытыа жне зара мдделiкке негiзделiп отыранын айтан жн. азастанны жалпы Еуропалы саясатына атысты мселеге келсек, ол континент елдерiмен eкi жаты атынастарды базасын кеейту­мен жне кптарапты форумдарды барынша пайдаланумен ерекшеленедi. Халыаралы ауiпсiздiктi амтамасыз ету, айматы атыыстарды реттеу, ядролы аруды таратпау мселелерiн ныайту iciнe арналан азастанны Бiрiккен лттар йымындаы, баса да халыаралы йымдардаы баыты алда лi де жаласатын болады.

Елiмiз дниежзiлiк Банк, Халыаралы валюта оры, Еуропа айта ру жне даму банкi, Ислам даму банкi, Азия даму банкi сияты халыаралы аржы институттарымен йлесiмдi трде зара тыыз жмыс icтелiп келедi.

Дамушы елдермен сауданы, eкi жаты инвестициялы белсендiлiктi кеейтуде бiздi реформаларымызды жзеге асуына жрдем беретiн зара тиiмдi ынтыматастыты тередету шынайы ойластырылып отыр. азастана жктелген жауапкершiлiк, осыан сйкес азастанды саясатты да талап eтеді. Бiздi бгiнгi иыншылытарымызды ана емес, epтегі жааруларымызды да eскеретін лемдегi з орнын танумен тсiндiрiлудi де ажет eтepi сзсiз.

Шет елдермен ынтыматастыты болаша, баыттарын зiрлей отырып, азастанны сырты саясаты шын мніндегі тедікке, басаны iстеріне араласпаушылы пен зара рметтеушiлiкке негiзделген дйектi жаа атынастар орнатуа алаш рет наты ммкiншiлiктер ашыланын ркез естен шыармаан жн.

азастан бкiл лем елдерiмен бiрге бейбiтшiлiк пен ынтыматастыты дамуыны бiр жолы peтінде терроризмге арсы жмыс жргiзiлiп отыранын атап айту керек. Сондытан, елiмiз терроризм андай трде крiнбесiн онымен кресу жолын iздейдi[161]. Осыан длел АШ-ты терроризммен крес жргiзуiн олдауы кездейсо емес.

Бiра бiздi ел атыыс пен тсiнбеушiлiктi бейбiт саяси жолмен шешу, антгістi болдырмау, халытарды зардап шекпеуi жолдарын кздейдi.

азiргi Ауанстан мен Ирактаы болып жатан жадай бiздi жртшылы ауымды еледетiп отыр. азiргi соыс pтi Ауанстан мен Иракты ошаынан шалып шыып, айналасына шалыын тигiзуi ммкін бе? – деген олайсыз сра туызады. «Жаман айтпай жасы жо» дегендей, ммкін болып ала ма деп кдiктенемiн. Лайым ондай рттен сатасын.

Сонымен бiздi елдi сатайтын негiзгi принципi – елiмiзде, лемде бейбiтшiлiк орнату жне ынтыматастыты дамыту. Баса елдермен азастанны арасындаы досты арым-аты­настарды маызы зор eкeнi ешкiмдi де кмндандырмайды. азастан баса елдер халытарымен ынтыматасты атынастарды кеейте отырып, зара жаындасуы бейбiтшiлiктi ныайту мддесіне ызмет eтeтіні даусыз. азастанны баса елдермен арадаы ынтыматастыы тек зара пайдалы болып ана оймай, сонымен бiрге оларды дниежзiлiк бiрлестiктегi (ауымдастытаы) алатын орнын ныайта бермек. Елiмiз азiргi лемнi саяси рылымына да интеграциялана тсуде. Мны азастан дипломатиясыны жемiсi деуге болады. Ттас аланда азастанны халыаралы саяса­тыны флсафасы табысты трде жзеге асуда.

Барлы жоарыда айтыландардан лемдік саясатты объектісі ретіндегі халыаралы атынастар мемлекеттерді, халытарды жне кіметтік емес йымдарды арасындаы зара байланыстарды крделі жйесі болып есептелетіндігі жнінде орытынды жасауа болады. Оларды дамуы азіргі мірді біратар объективті факторларымен байланысты. Халыаралы атынастар жйесіні маызды жаы – саяси атынастар. Соан сйкес халыаралы атынастарды орталыы мемлекетаралы атынастар болып табылады, оны шеберінде лемдік саясат субъектілеріні арасындаы атынас рылады жне жмыс істейді. Мемлекеттерді сырты саяси органдары халыаралы нормаларын жетілдіруде, оларды саталуы халыаралы, лемдік процесті барлы атысушылары шін міндетті. Сондытан сырты саясат дегеніміз – мемлекеттер мен баса йымдарды халыаралы атынастар саласында здеріні ала ойан масаттарына жетуге баытталан саналы ызметі. Сырты саясатты негізгі лшемдері оамны сырты леммен, яни, баса мемлекеттермен зара арым-атынаса тсуіні объективті ажеттіліктеріні пісіп-жетілуіні шамасы бойынша алыптасады. Демек, сырты саяси баытты е алуан трлі экономикалы, леуметтік-мдени, рухани, идеологиялы факторлармен объективті байланыстылыын немі ескерген жн. Осыан байланысты халыаралы саясатта жне азіргі жадайларда кш беретін фактор рекет етуін жаластыруда екендігін айта кеткен жн. Экономикалы жне скери жаынан барынша дамыан мемлекеттерді здеріні масаттарына жетуі шін баса елдерге шынайы саяси ысым жасауына ммкіншілігі бар немесе леуетті трде бны жиі крсетіп те келеді.

МАЗМНЫ

Кіріспе ..............................................................................................................

Бірінші таырып. Саясаттану – ылым .....................................................

1. Саясаттану пні ....................................................................................

2. Саясаттану ымдары мен категориялары, задары мен дістері...

3. оам жніндегі ылымдар рылымындаы саясаттануды орны.

Саясаттануды міндеттері .........................................................................

Екінші таырып. Саяси ылым тарихы .....................................................

1. Ежелгі дниедегі саяси идеялар .................................................................

2. Орта асырлар мен айта рлеу дуріндегі саяси ойлар..........................

3. Ерте жне жетілген буржуазиялы оамны саяси доктриналары.......

4. Ресейді саяси ойлары.................................................................................

5. азастандаы саяси ойлар ........................................................................

6. ХХ асырдаы саяси ылымны алыптасуы

шінші таырып. Салыстырмалы саясаттану ......................................

1. Салыстырмалы саясаттануды пайда болуы...............................................

2. Саяси зерттеулерді салыстырмалы тсілі.................................................

3. Жйеленген кзарастар жне саяси жйені типтерге жіктеу тсілі.......

Тртінші таырып. Саясат оамды мір жйесінде .............................

1. Саясат – оамды былыс........................................................................

2. Саясат жне экономика. Ішкі, сырты, жне лемдік саясат...................

3. Саясат – оам міріндегі нер...................................................................

Бесінші таырып. Саяси билік ...................................................................

1. Билікті анытамасы. Саяси билікті негізгі белгілері............................

2. Саяси билікті механизмі, кздері мен ресурстары.................................

3. Биліктерді блінуі – саясатты теориясы мен принципі

(негізі) ретінде .............................................................................................

4. Саяси билікті лигитимділігі (задылыы) жне оны трлері..............

Алтыншы таырып. Саяси режимдер .........................................................

1. Саяси режим ымы.......................................................................................

2. Тоталитарлы саяси режим...........................................................................

3. Авторитарлы саяси режим..........................................................................

4. Демократиялы саяси режим.......................................................................

Жетінші таырып. оамны саяси жйесі..............................................

1. оамны саяси жйесі жніндегі ым жне оны мні........................

2. оамны саяси жйесіні рылымы жне функциялары.....................

3. оамны саяси жйесіні трлері жне оларды жіктеу.........................

Сегізінші таырып. Мемлекет жне азаматты оам.............................

1. Мемлекет – негізгі институт ретінде...........................................................

2. Азаматты оам...........................................................................................

3. Мемлекет пен азаматты оамны зара рекеті.....................................

Тоызыншы таырып. Саяси партиялар жне оамды йымдар,

озалыстар .............................................................

1. Саяси партия ымы, типтері мен атаратын ызметтері ........................

2. Партиялы жйелер .....................................................................................

3. оамды йымдар мен озалыстар ........................................................

Оныншы таырып.леуметтік-этникалы ауымдастытар жне

лт саясаты.....................................................................

1. леуметтік-этникалы ауымдастыты трі жніндегі тсінік .............

2. Этнос, лыс жне лт ....................................................................................

3. Этносаяси ауымдасты жне лтты саясат .............................................

4. лтаралы келісім – лт мселесіні шешілуіні крінісі .......................

Он бірінші таырып. Саяси процесс ..............................................................

1. Саяси процесс ымы жне оны мні........................................................

2. Саяси процесті негізгі сатылары................................................................

3. Саяси процесті типологиясы......................................................................

Он екінші таырып. Саяси сана ..................................................................

1. Саяси сана ымы, рылымы жне функциялары...................................

2. Саяси сананы дегейлері мен трлері......................................................

3. Саяси сананы идеологиялы компоненттері...........................................

4. Саяси психология – саяси сананы маызды формасы...........................

Он шінші таырып. Саяси мдениет .........................................................

1. Саяси мдениет туралы тсінік жне оны рылымы.............................

2. Саяси мдениетті типтері мен ызметі.....................................................

3. Саяси мдениетті алыптасуы мен дамуы................................................

Он тртінші таырып. Саяси элита жне саяси кшбасшылы ...........

1. Саяси элита ымы. Саяси элиталарды танып-білуді жне

баалауды негізгі тсілдері........................................................................

2. Саяси элиталарды алыптасуы мен ауысуы процестері жне

оларды функциялары.................................................................................

3. Саяси кшбасшыларды мні мен табиаты..............................................

4. Саяси кшбасшылар типтері жне оларды даму аымдары...................

Он бесінші таырып. Саяси технологиялар ..............................................

1. Саяси технологияларды мні мен типтері (трлері)...............................

2. Саяси талдау жне саяси кеес беру..........................................................

3. Саяси шешімдер абылдау жне оны жзеге асыру технологиялары....

4. Саяси жанжалдарды басару жне баылау технологиялары.................

5. Саясаттаы апаратты технологиялар.....................................................

6. Сайлау технологиялары..............................................................................

Он алтыншы таырып. Халыаралы атынастар ...............................

1. Халыаралы атынастарды анытамасы мен мні .............................

2. Халыаралы атынастар жйесі .............................................................

3. азастан Республикасы халыаралы атынастар жйесінде ............

бсаmmаров Раушанбек

Саясаттану

жне

оны проблемалары

Оу ралы

Баспаа Абай атындаы аза лтты педагогикалы

университетіні ылыми кеесі сынан

Редакторы ..........

Кркемдеуші редактор ..............

Техникалы редакторы ..............

Компьютерлік тзетулерін салып, беттеген ............

Басуа 20.02.07. ол ойылды. Пішімі 60х84¹/16.

аріп трі «Таймс». Шартты баспа табаы 26,5

Есептік баспа табаы 27,1. Таралымы 1000

Тапсырыс №

«ТоганайТ» баспасы

ожамлов кшесі, 128/39

Директор Т.Айтбайлы

ПІКІР ЖАЗАНДАР:

саяси ылымдарыны докторы, профессор М.Б.Ттімов,

философия ылымдарыны докторы, профессор Т.С.Срсенбаев,

саяси ылымдарыны кандидаты, доцент А.Ж.Мажанова

Бсаттаров Р.Б.

Саясаттану жне оны проблемалары: оу ралы. – Алматы: «Тоанай Т», 2007. - б.

бсаттаров Р.Б. – философия ылымдарыны докторы, профессор. Ол тек азастанда ана емес, сондай-а шетелдерде де танымал саясаттанушы-алым. алымны 30 монографиясы, оу ралдары, кітаптары мен кітапшалары жне 500-ге жуы ылыми жне оу-дістемелік маалалары бар, оны ішінде 35-і шетелдерде жары крген.

сынылып отыран оу ралы азастан Республикасыны «Мемлекеттік білім беру стандарттарына» сйкес жазылан. Бл басылымда ХХІ асырды басындаы болмысына сйкес саясаттануды негізгі ымдары мен дістер жйесі, саясаттануды саяси технологиясы ашып крсетілген. Отанды жне шетелдік бай материалдарды негізінде оырмана азастан мен лемдік ауымдастытаы саяси дамуды зекті мселелерінен жан-жаты малмат алуына жрдемдесетін саяси рылымдар мен процестер, билік жне басару атынастары туралы ке сипатталан. Сонымен бірге саясаттануды жете зерттелмеген проблемалары мен дискуссиялы мселелеріне де айтарлытай кіл блінген. Авторды Абай атындаы азПУ-даы оытушылы жмысыны кпжылды тжірибесі оу ралын жазуда негіз болды. Аталмыш кітап материал мазмныны ылымилыын тсінікті етіп жазылуымен де ерекшеленеді.

Оу ралы жоары оу орындарыны студенттеріне, магистрлерге, аспиранттар мен оытушылара, сондай-а, саясаттануды проблемаларына ызыушылы танытатындарды барлыына арналан.

[1] Политологический словарь. - М.: Высшая школа, 1995. – С. 120-121.

[2] араыз: бсаттаров Р.Б. гіме – саясаттану ылымы жнінде // Аиат. – 1997. – 27 б.

[3] араыз: Горелов А.А. Политология. – М.: Эксмо, 2006. – С. 25-32.

[4] Политология. Энциклопедический словарь. – М., 1993. – С. 269-270.

[5] Джавахарлал Неру. Открытие Индии. – М., 1955. – С. 126.

[6] Платон. Соч. – Т.3. – Ч.1. – М., 1971-1972. – С.275

[7] Платон. Соч. – Т.3. – Ч.1. – М., 1971-1972. – С.188-189.

[8] Аристотель. Соч. В 4 т. – Т.4. –М., 1976-1983. – С. 484, 508.

[9] Маркс К., Энгельс Ф. Собр. Соч. – Т 7. – С. 392.

[10] Макиавелли Н. Рассуждения о первой декаде Тита Ливия. – СПб., 1969. – С. 126.

[11] Гоббс. Левиафан. – М., 1936. – С. 210.

[12] Гоббс Т. Собр. соч. В 2-х томах. – Т.1. – М., 1991. – С. 338-339.

[13] Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. – М., 1995. – С. 289.

[14] Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. – М., 1955. – С. 316-317.

[15] Маркс К. И Энгельс Ф. Соч. – Т. 13. – С. 7.

[16] Маркс К. И Энгельс Ф. Соч. – Т.4. – С. 477.

[17] Чаадаев П.И. Сочинения. – М., 1989. – С. 21-22.

[18] Ткачев П.Н. Соч. – Т.1. – М., 1932. – С. 445.

[19] Михайловский Н.К. Соч. – Т.1. СПб, 1996. – С. 777.

[20] Кропоткин К.А. Анархия и ее место в социалистической революции. – М., 1917. – С.26.

[21] Бердяев Н.А. Истоки и смысл русского коммунизма. – М., 1990. – С. 171.

[22] Плеханов Г.В. Избр. филос. произведения. – Т.2. – М., 1956. – С. 216.

[23] Ленин В.И. Полн. собр. соч. – Т.26. – С. 354.

[24] Ленин В.И. Полн.собр.соч. – Т.33. – С. 34-35.

[25] араыз: орыт Ата. Энциклопедиялы жина. – Алматы, 1999. – 7-8 б.

[26] араыз: Аль-Фараби. Социально-этнические трактаты. – Алма-Ата, 1973. – С. 113-117, 129-133, 164-165.

[27] араыз: Абсаттаров Р.Б. До оцінки социологічних поглядів Абу Наср Мухаммеда (Аль Фараби) // Вісник Киівского університету. Серія философіі. – 1968. - №2. – С. 89.

[28] араыз: Яссауи К.А. Хикметтер. – Алматы, 1995. – 8-15 б.

[29] Улиханов Ш. Маалалары мен хаттары. – Алматы, 1949. – 47-48 б.

[30] араыз: Бл да сонда. – 46, 49, 64 б.

[31] араыз: Алтынсарин Ы. Тадамалы шыармалар. – Алматы, 1955. – 64 б.

[32] Есімов . Хакім Абай. – Алматы, 1994. – 189 б.

[33] нанбаев А. Шыармаларыны бір томды толы жинаы. – Алматы, 1961. – 468 б.

[34] Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М., 1991. – С. 185.

[35] Äîãàí Ì., Ïåëëàñè Ä. Ñðàâíèòåëüíàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ ñîãöèîëîãèÿ. – Ì., 1994. – С. 22.

[36] àðà»ûç: Ìàíãåéì Äæ. è Ðè÷ Ð. Ïîëèòîëîãèÿ. Ìåòîäû èññëåäîâàíèÿ / À¹ûëøûí òiëiíåí àóäàðûë¹àí. – Ì., 1997. – С. 332.

[37] араыз: Ашимова З.И. Методология исследования сравнительного анализа: проблемы и суждения // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия социологические и политические науки. – Алматы, 2006, №4. – С. 7-11;

бсаттаров Р.Б. Салыстырмалы саясаттану: мселеге жалпы кзарас // Абай атындаы Алматы университетіні хабаршысы. Тарих жне саяси-леуметтік ылымдар сериясы. – Алматы, 2002, №1. – 104-123 б.

[38] араыз: Абсаттаров Р.Б. Политические процессы в Республике Казахстан и Республике Кореи: сравнительный анализ // Корейцы и Центрально-Азиатский регион. – Сеул, 2001, № 1. – С. 38-48; Ашимова З.И. Актуальность проблемы и практическая значимость исследования современных политических процессов в Германии и Республике Казахстан: сравнительно-политологический анализ // Поиск. Серия гуманитарных наук. – Алматы, 2005, №2. – С. 98-101.

[39] Ãàäæèåâ Ê.Ñ. Ïîëèòè÷åñêàÿ íàóêà. – Ì., 1995. – С. 111-122.

[40] бсаттаров Р.Б. Саясат – оамды былыс // Аиат. – 2001, №1. – 45б.

[41] араыз: Тоталитаризм и общество. – Ростов-на-Дону, 2006. м- С. 109-112.

[42] Нугматулин Н.З. Приоритеты экономической и социальной политики государства в контексте рыночной трансформации казахстанского общества (политологический анализ). Автореферат дис... д.полит.н. – Алматы, 2001. – С. 11.

[43] бсаттаров Р.Б. Саясат – ілім // За. – 1999, №12. – 45 б.

[44] бсаттаров Р.Б. Саяси билік ерекшеліктері мен проблемалары // Абай атындаы Алматы мемлекеттік университетіні Хабаршысы. оамды жне тарихи ылымдар сериясы. – Алматы, 2002, №1. – 74 б.

[45] араыз: бсаттаров Р.Б. Білік пен бедел // аза дебиеті. – 1999, №7,8,9.

[46] Вебер М. Избранные произведения. –М., 1991. –С.318.

[47] азастан Республикасыны Конституциясы – Конститутция Республики Казахстан. –Алматы: Жеті жары. 1998. -22 б.

[48] азастан Республикасыны Конституциясы – Конститутция Республики Казахстан. –Алматы: Жеті жары. 1998. -16 б.

[49] араыз: Бкір . азастан Республикасы ксіби парламентіні алыптасуы. – Астана, 2004. – 201-202 б.

[50] араыз: Касымбеков М.Б. Институт президентства как инструмент политической модернизации. – Астана, 2002. – С. 152-159.

[51] Иванов И.П. Политические режимы: теоретико-методологические проблемы. –М., 2004. –С.215-216.

[52] См.: Диктатура и тоталитаризм. –Киев, 2001. –С.150-170.

[53] Тарасенко А.С. Иран и мировое сообщество. –Минск, 2003. –С.120-125.

[54] Махмудов Г.Х. Социалистическая демократия. –Казань, 2002. –С.76-80.

[55] См. : Рудич Ф.М. Политология: теоретический и прикладной контекст // Социально-политический журнал. – М., 1996. – №5. – С.58.

[56] Санистебан Л.С. Основы политической науки. –М., 1992. –С.83-84.

[57] араыз.: Алмонд Г. и др. Сравнительная политология сегодня. Мировой обзор. – М., 2002.

[58] Маркс К., Энгельс Ф. Тадамалы шыармаларыны ш томдыы. – 3 том. – Алматы, 1981. -363 б.

[59] Ленин В.И. Шы. толы жинаы. – 33 том. – 8 б.

[60] Аристотель. Политика. Соч. в 4-х томах. –Т.4. –М., 1983. –С.497.

[61] араыз: бсаттаров Р.Б. ыты мемлекетті негізгі принциптері андай? // Аиат. – 2004, №12. – 30-35б.

[62] араыз: бсаттаров Р.Б. леуметтік мемлекет: мні мен анытамасы // Аиат. – 2004, №5. – 42-43 б.

[63] араыз: Нугманова К.Ж. Политическое измерение гражданского общества. – Алматы, 2003. – С. 12-38.

[64] Гегель. Работы разных лет. –Т.2. –М., 1973. –С.50.

[65] Соловьев Э.Ю. Право, свобода, демократия // Вопросы философии. -1990. №6. –С.5.

[66] араыз: Дъяченко С.А. Политический транзит в современном Казахстане. – Астана, 2001. – С. 221-223.

[67] араыз: Жиро Т. Политология / Перевод с польск. – Харьков, 2006. – С. 43-46.

[68] Философский энциклопедический словарь. – М., 1989. – С.463.

[69] араыз: Основы политологии. – Киев, 1990. – С.80.

[70] араыз: Санистебан Л.С. Основы политической науки. – М., 1992. – С.70.

[71] Шарон П. Сравнительная политология. Ч.1-2. – М., 1992. – С.203-204.

[72] Дюверже М. Политические партии. – М., 2002. – С.116-123.

[73] араыз: Выборы в развитых старанах. – СПб, 2006. – С.90-95.

[74] араыз: Жиро Т. Политология /Перевод с польского. – Харьков, 2006. – С.365-369.

[75] Горелов А.А. Политология. – М.: ЭКМО, 2006. – С.442.

[76] араыз: Шварценберг Р.Ж. Политическая социология. Ч.3. – М., 1992. – С.74.

[77] Дюверже М. Политология партии. – М., 2002. – С.276.

[78] араыз: Жиро Т. Политология /Пер. с польск. – Харков, 2006. – С.68-87, 93-108.

[79] Социология: Энциклопеция. – Минск, 2003. – С.965-970.

[80] Основы политической науки. Ч.11. – М., 1993. – С.8.

[81] Философский словарь. – Киев, 2006. – С.908-909.

[82] История Болгарии. – СПб, 1999. – С. 297.

[83] Токарев С.А. Проблема типов этнических общностей // Вопросы философии. – 1964. - №11. – С.45.

[84] Философский энциклопедический словарь. – М., 1989. – С. 388.

[85] Нации и национальные отношения в современном мире. – Ленинград, 1990. – С.94.

[86] араыз: Абсаттаров Р.Б. Национальные процессы: особенности и проблемы. – Алматы, 1995. – С. 114-126.

[87] Абсаттаров М.Р. Казахский этнос: на перекрекрестке истории // Евразийское сообщество. – 1995. - №11-12. – С.16.

[88] араыз: Жабелова Т. азастандаы тіл саясаты жне этносаралы арым-атынастар. – Алматы, 2003. – 68-169 б.

[89] араыз: Мажанова А.Ж. лтаралы арым-атынас мдениетіні мні мен ымы // Абай атындаы азПУ-ні Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2006. - №1. – 19-20 б.

[90] араыз: Абсаттаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального общения студентов: теория и практика. – Алматы, 1999. – С. 24-25.

[91] Садыков Т.С. Тарих таылымы (лтаралы атынастар мдениеті). – Алматы, 1992. – 155 б.

[92] араыз: бсаттаров Р.Б. Саяси процесс: теориялы сараптама // Абай атындаы АлМУ-ды Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2003. - №3. – 79-94 б.

[93] араыз: Иванов А.С. Политическое участие. –СПб, 2002.

[94] араыз: Политология. Словарь-справочник. – М., 2001. – С. 213-216.

[95] араыз: Хамитов Н., Крылова С. Философский словарь. Человек и мир. – Киев, 2006. – С. 156-157.

[96] Жеребкин М.В. Политический процесс: типология и режимы функционирования. –М., 1999. –С.10-15.

[97] Желтов В.В. Основы политологии. – Ростов-на-Дону, 2004. – С.417.

[98] Бачинин В.А. Политология. Энциклопедический словарь. – СПб, 2005. – С. 181.

[99] Александров И.П. Власть и общественное сознание. –М., 2004. – С.110.

[100] Землянин И.П. Общественное сознание и его проблемы. – Минск, 2006. – С. 116.

[101] Желтов В.В. Основы политологии. – Ростов-на-Дону, 2004. – С. 388.

[102] араыз: Кшибеков Д.К. Ментальная природа казаха. –Алматы, 2005. –С.15-34.

[103] Гончаренко А.К. Идеология и общество. –Киев, 2002. –С.212.

[104] бсаттаров Р.Б. Саяси сана жне оны зекті мселелері //Абай атындаы азПУ-ты Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2005. - №1. – 96 б.

[105] Психология. Словарь. – М., 1990. – С. 281.

[106] Социальная психология и ее проблемы. –М., 2001. –С.189.

[107] Сидоров А.С. Политическая культура. –М., 2004. – С.40.

[108] Общество и политическая культура. – Минск, 2006. – С.190-198.

[109] Дмитриченко И.П. Структура политической культуры. –Киев, 2002. –С.81.

[110] бсаттаров Р.Б. Саяси мдениет: мні мен анытамасы // Абай атындаы азМУ-ті Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2004. - №3. – 87-88 б.

[111] араыз: Мажанова А.Ж. арым-атынас мдениетіндегі кейбір мселелер // Абай атындаы АлМУ-ты Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2003. - №4. – 45-46 б.

[112] Александров Б.В. Политическая социализация. –СПб, 2003. – С.15.

[113] араыз: Кенжалин Ж. лт рухын лытаан рпапыз. – Алматы, 2005. – 123-129 б.

[114] араыз: Нрымбетова Г.Р. азастан халыны саяси атысуы: сипаты мен жолдары. – Алматы, 2005. – 185-203 б.

[115] Александров И.П. Общество и элита. – М., 2004. –С.105.

[116] Мамедов А.П. Политика и личность. – Ростов-наДону, 2003. – С. 210.

[117] араыз: бсаттаров Р.Б. Саяси элиталар жне кшбасшылары: теориялы талдау // Абай атындаы азПУ-ті Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2004. - №4. – 75-77 б.

[118] араыз: Тарасенко С.И. Собственность и ее формы. – Киев, 2003. - 210 с.

[119] араыз: Жиро Т. Политология / Пер. с польск. – Харьков, 2006. – С. 371-372.

[120] Философский словарь. – Киев, 2006. – С. 996.

[121] Петров А.Г. Политическое лидерство: особенность и проблемы. – Минск, 2004. –С.15.

[122] Демократическое общество и формирование лидерства. – Казань, 2005. – С. 201.

[123] Яковенко И.С. Власть и общественные организаций. – Баку, 2004. – С. 59.

[124] Хасанов Б.Я. Элита и лидер. – Казань, 2003. – С.110.

[125] араыз: Бачинин В.А. Политология. Энциклопедический словарь. – СПб, 2005. – С. 130-131.

[126] Социология. Энциклопедия. – Минск, 2003. – С. 511.

[127] Иванов А.И. Основные направления маркетинга. –М., 2003. – С.18.

[128] араыз: бсаттаров Р.Б. Саяси технологиялар: теория мен тжірибе // Абай атындаы азПУ-ті Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2004. - №1. – 65-70 б.

[129] араыз: Симонов К.В. Политический анализ. – М., 2002. – С. 15-20.

[130] Политологический словарь. – М., 1995. – С.11.

[131] Политология. Словарь-справочник. – М., 2001. – С. 247.

[132] араыз: бсаттаров Р.Б. Мемлекет жне азаматты оам: тжырымдамалы талдау // Абай атындаы АлМУ-ді Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. –2003. - №3. - 68-75 б.

[133] Желтов В.В. Основы политологии. – Ростов-на-Дону, 2004. – С. 481-482.

[134] Основы политической науки. Часть ІІ. – М., 1993. – С.156-158.

[135] Тавадов Г.Т. Политология. – М., 2000. – С. 329.

[136] Александров И.П. Политические конфликты и противоречия. – СПб, 2000. – С. 71-73.

[137] бсаттаров Р.Б. Саяси технологиялар: теория мен тжірибе // Абай атындаы азПУ-ті Хабаршысы. леуметтану жне саяси ылымдар сериясы. – 2004. - №2. – 87 б.

[138] араыз: Бачинин В.А. Политология. Энциклопедический словарь. – СПб, 2005. – С. 118.

[139] Социология. Энциклопедия. – Минск, 2003. – С. 360-361.

[140] Назаренко А.Т. Избирательная система. – М., 2003. – С. 85.

[141] Горелов А.А. Политология. – М., 2006. – С. 458.

[142] Каверин Б.И., Демидов И.В. Политология. – М., 2004. – С. 319-320.

[143] Зарубежные ученые о политических отношениях. – М., 2006. – С. 120.

[144] Бл да сонда. – С.154.

[145] Желтов В.В. Основы политологии. – Ростов-на-Дону. 2004. – С. 504.

[146] араыз: Жиро Т. Политология /Пер. с польского. – Харковь, 2006. – С. 180-184.

[147] Абсаттаров М.Р. Международно-правовое положение Суда Европейского Сообщества. – Алматы, 2005. – С. 4,64-65.

[148] Современные международные отношения. – М., 2000. – С. 221.

[149] Международные отношения: история и современность. – Киев, 2006. – С. 120.

[150] араыз: Абдулпаттаев С.Х. Халыаралы атынастарды азіргі проблемалары. – Алматы, 2006. – 94-101 б.

[151] Международное публичное право. – М., 1998. – С.7.

[152] араыз: Цыганков П.А. Международные отношения. – М., 1996. – С. 133.

[153] Фукуяма Ф. Конец истории? // Вопросы философии. – 1990, №3. – С. 134.

[154] араыз: Сергунин А.А. Международная безопастность: новые подходы и концепты // Полис. – 2005, №6. – С. 133-134.

[155] Хантингтон С. Столкновение цивилизации? // Полис. – 1994, №1. – С. 33.

[156] араыз: Основы геополитики. Геополитическое будущее России. – М., 1997. – С. 158-163, 212-250.

[157] араыз: Токаев К.К. Правовое оформление государственной границы Республики Казахстан // Мысль. – 2006. - №10. – С. 2-11.

[158] араыз: Тоаев К.К. азастан Республикасыны дипломатиясы. – Астана, 2002.

[159] Абдулпаттаев С. азастан Республикасыны сырты саясаты. – Алматы, 2005. – 192 б.

[160] араыз: Абсаттаров М.Р. Партнерство между Европейским Союзом и Республикой Казахстан: политико-правовые проблемы // Вестник КазНПУ им.Абая. Серия социологические и политические науки. – 2004. - №4. – С. 19-24.

[161] бсаттаров Р.Б., Отыншиева . Терроризм тамыры айда жне оны алай ырамыз?// Аиат. – 2003. - №7. – 7-8 б.