Таырып. ндірісті йымдастыру
1. ндірістік процесс жне оларды йымдастыру принциптері
2. Процестер типтері жне ндіріс типтері
3. ндіріс циклі жне оны кезедері
4. ндіріс уаттылыы жне ндірістік уаттылыты есептеу дістемесі
1. ндірістік процесс жне оларды йымдастыру принциптері
ндірісті йымдастыру – ндіріс процесінде амтылан адамдар мен затты элементтерді уаыт пен кеістікте отайлы йлесуіне баытталан шаралар жйесі. ндірістік процесті йымдастыру деп тиімді соы нтижеге жету масатында уаыт пен кеістікте оны элементтеріні йлесу жне іріктеп алу дісін тсінеміз.
ндірісті йымдастыру – бл ндірістік процесті жргізу масатында ебек ралы, ебек затын адам ебегімен біріктіріп жне тиімді пайдалану дістеріні жиынтыы.
Дрыс йымдастырылан ндіріс мынадай негізгі принциптерден рылады:
· мамандандыру - бл жалпы сранысты анааттандыратын нім шыару жолында конструкторлы жне технологиялы кшті біріктіру;
· здіксіздік - бл ндіріс операцияларын бірінен со біріні технологиялы процеске сай жргізілуі;
· пропорционалды - бл ндірістік процесс стадиялары мен операцияларын бір мезгілде жргізу жне материалдарды, рылыстарды, ебек ресурстарыны саны ндіріске сйкес болуы тиіс;
· параллельділік - толы немесе жеке жмыс процесін бір уаытта орындауын білдіреді;
· тура длділік - ндіріс процесінде ебек заттарыны озалысыны ыса ашытыын амтамасыз етеді;
· ыраты - те уаыт аралытары арылы ндіріс процесіні жиі айталануы;
· икемділік - жаа нім шыаруа тез дадылану ммкіндігі.
ндірістік процесс — белгілі бір німді ндіруге баытталан, негізгі, кмекші, ызмет ететін жне табии процестерді зара байланысан жиынтыы.
Операция — бір немесе бірнеше жмысшыларды, бір немесе бірнеше ндіріс объектілерімен біратар рекеттерден тратын жне бір жмыс орнында орындалатын ндіріс процесіні блігі.
ндірістік процесті операциялары негізгі, осалы ызмет ететін болып блінеді.
Шикізат пен материалдарды дайын німге айналдыру барысындаы ндірістік процестер негізгі деп аталады.
Кмекші процестер негізгі ндіріске ажетті німдер ндіру жне ызмет крсетуге баытталады. Олара аспаптарды, технологиялы жабдытарды жне блшек запастарын дайындау, жабдытарды жндеу жне т.б. жатады.
ызмет етуші процестер негізгі ндіріспен тыыз байланысты. Оларды негізгі міндеті – ксіпорынны барлы блімшелеріні тотаусыз жмысын амтамасыз ету. Олара цех арасындаы жне цех ішіндегі клік, материалды-техникалы ресурстарды сатау жне оймалау жне т.б. жатады.
ндірістік процестер дайындау, деу жне растыру кезедерінен трады.
Дайындау ндірістік процесі шикізаттар мен материалдарды ажетті дайындамалара (дайын німні лшемі мен формасына жаын дайындамалара) айналдырады немесе сатып алады. Мысалы, машина рылысында - темір соу жне ю процестері болса, ал тігу ндірісінде - пішу жне материалдарды кесу процестері болады.
деуші процестер кезіде дайындамалардан деу (механикалы, термиялы, физика-химиялы) арылы жаа блшектер алынады.
растырушы ндірістік процестер кезінде блшектерден жаа німдер растырылады (растырылатын, аспаты процестер, ылалды-жылу деу жне т.б.)
Ебек затына жасалатын операцияларды сипаты бойынша ндірістік процестер арапайым жне крделі болып блінеді.
арапайым процесс – бл ебек затына зара байланысан біратар операцияларды кезекті ыпал ету ндірістік процесі, оны нтижесінде дайын немесе жартылай нім алынады.
Крделі процесс – бл бірнеше нім блшектерін (жартылай фабрикаттарды) біріктіру жолымен, жаа нім (жартылай нім) алу ндірістік процесі. Крделі процесс детті, параллельді-кезекті орындалатын арапайым процестерді жиынтыы болып табылады.
Жмысты амту дегейі бойынша, процесті соы нтижесіне жету шін ндірістік процестер толы жне блшекті болып блінеді.
Толы процесс – бл берілген процесті соы нтижесін алу шін ажетті толы жмыстар кешенін амтитын ндірістік процесс.
Блшекті процесс - бл берілген процесті соы нтижесін алу шін ажетті, біра жмысты бір ана блігін амтитын, толы ндірістік процесті аяталмаан блігі болып табылады.
ндірістік процестерді техникалы жабдыталуыны дегейіне байланысты, ол ебегімен жасалатын, жартылай механикаландырылан жне кешенді механикаландырылан деп блінеді.
ол ебегімен жасалатын процестер деп машина немесе механиканы кмегінсіз орындалатын ндірістік жмыстарды айтамыз.
Жартылай механикаландырылан процестер ол ебегін жекелеген операцияларды орындауда машиналармен ауыстыруды сипаттайды.
Кешенді механикаландырылан процестер барлы ндірістік операцияларды зара байланысан машиналар мен механизмдер жйесімен орындау.
2. Процестер типтері жне ндіріс типтері
ндірістік тип – жасалатын німні номенклатурасымен бір аттас німді дайындау номенклатурасы, клемі жне ретті ндіру дегейі негізделген, ндірісті йымдастырушы-техникалы жне экономикалы ерекшеліктеріні жиынтыы.
Шыарылатын німні номенклатурасы мен клемі ндірісті бірлестіру жне мамандану шоырландыру дегейін анытайды. ндірісті мамандану дегейі ндірістік процесті йымдастыруды сол немесе баса типін руа ыпал етеді.
Тжірибеде нерксіптік ндірісті йымдастыру ш типке блінеді: массалы, жекелеген жне сериялы. Олар бір-бірінен номенклатура тратылыымен, жмыс орындарыны мамандану дегейімен, шыарылатын нім клемімен, жмысшылар мамандануымен ерекшеленеді.
Жекелеген ндіріс німні кеейтілген ассортиментімен жне бірдей німдерді аз клемде шыарумен сипатталынады. Оны лгілері айталанбайды немесе жиі айталанбайды. Жмыс орындарында тередетілген мамандандырылу болмайды. Жекелеген ндіріс станок жасайтын, кеме жасау, ірі су турбиналарын ндіруге, жала берілетін станоктар жне баса да бірегей жабдытар жасайтын ксіпорындара тн.
Массалы ндіріс шін лкен ндірістік клемдерде шыарылатын нім номенклатурасы тн. Мнда арнайы рал-жабдытар, арнайы аспаптар жне технологиялы жабдытар олданылады. Жмысшылар шектеулі шебердегі операцияларды орындайды, бл з кезегінде осы операцияларды тез жне сапалы орындауа ммкіндік береді.
Сериялы ндіріс німні шектелген ассортиментін жасаумен сипатталады. Оны салыстырмалы шаын номенклатурасында технологиялы жне конструктивті сас нім шыарылады. Белгілі бір уаыт аралытары арылы нім партиялары (сериялары) айталанады. ндіріс партияларыны шыарылатын клеміне байланысты, ндіріс шаын сериялы, орта сериялы жне ірі сериялы болып блінеді. Сериялы ндірісте сас технологиялы процестерді орындау шін жекелеген жмыс орындарын мамандандыруа болады. німні зіндік н дегейі жмыс орындарын мамандандыру, орташа мамандандырылан жмысшыларды ебегін ке олдану, ндірістік аудандар мен жабдытарды тиімді олдану, жекелеген ндіріспен салыстыранда ебек аыа кететін шыындарды тмендеу есебінен тмендейді.
3.4.1 кесте - ндірісті йымдастыру типтеріні сипатаммасы
| Фактор | Жекелеген | Сериялы | Массалы |
| Номенклатурасы | Шектелмеген | Сериямен шектелген | Бір немесе бірнеше нім |
| Шыару айталаныштыы | айталанбайды | Кезедік айталанады | Траты айталанады |
| олданылатын рал-жабды | мбебап | мбебап, жартылай мамандандырылан | Негізінде мамандандырылан |
| рал-жабдыты орналастыру | Топты | Топты жне баалы | Баалы |
| Технологиялы процесті дайындау | Ірлендірілген діс | Толы, блшектенген | Блшектенген, операциялы |
| Станоктара операцияларды жне блшектерді бекіту | Арнайы бекітілмеген | Станоктара белгілі операциялар мен блшектер бекітілген | рбір станокта бір операция орындалады |
| Жмысшыларды квалификациясы | Жоары | Орташа | Жоары емес |
| зара ауыстырылуы | Толы емесе | Толы | Толы |
| нім бірлігіні зіндік ны | Жоары | Орташа | Тмен |
| ндірісті йымдастыруды негізгі принциптеріні жзеге асырылу дегейі | Процестерді зілмелділік дегейі тмен | ндірісті орташа дегейде | ндірісті аымдылыы жне зілмелділігіні дегейі жоары |
3. ндіріс циклі жне оны кезедері
ндірістік цикл – бл ндіріске шикізат пен материалдарды осу кезінен бастап дайын німні шыуына дейінгі кнтізбелік кезе уаыты.
Процесс цикліні затыы - оны басталу кезінен аяталу кезіне дейінгі уаыт кесіндісі.
ндірістік цикл – бл ндірістік процесті орындау затыы. Технологиялы цикл - бл берілген технологиялы процесті барлы технологиялы операцияларын орындау уаытыны затыы. Операциялы цикл – бл нім партиясын орындау операцияларыны затыы. Операцияны орындау уаыт нормасы – бл бір нім ндіру операциясыны затыы.
ндірістік цикл (Тц) екі кезенен трады:
· ндіріс процесіні жру уаыты;
· ндіріс процесіндегі зілістер уаыты.
Технологиялы цикл немесе жмыс кезеі деп аталатын, ндіріс процесіні жру уаыты келесілерден трады:
ü дайындап-аятайтын операциялар уаыты (Тпз);
ü технологиялы операциялара арналан уаыт (Ттехн);
ü табии технологиялы процестерді жру уаыты (Тест.пр);
ü ндіріс процесіндегі тасымалдау уаыты (Ттранс);
ü техникалы баылауа арналан уаыт (Ттехн.к).
ндіріс процесіндегі зілістер уаыты – бл уаыт ішінде ебек затына ешандай ыпал жасалынбайды жне оны сапалы асиетінде ешандай згерістер болмайды, біра нім дайын деп есептелінбейді жне ндіріс аяталмаан болып табылады. ндіріс процесіндегі зілістер уаыты келесілерден трады:
ü операциялар арасындаы тотап тру уаыты (Тмежопер.пролеж);
ü ауысым арасындаы тотап тру уаыты(Тмежсмен.пролеж).
Осылайша, ндірістік цикл келесідей формуламен аныталады:
Тц = Тпз + Ттехн + Тест.пр + Ттранс + Ттехн.к + Тмежопер.пролеж + Тмежсмен.пролеж
Дайындап-аятайтын операциялар уаыты – бл жмысшыны (бригаданы) ндірістік тапсырманы орындау шін з жмыс орнын жне зін дайындауа жне де оны аятау бойынша барлы рекеттерге кететін уаыты. Оан материал, арнайы аспап жне кмекші рылы, наряд алу жне рал жабдыты жндеу уаыты жатады.
Технологиялы операциялар уаыты - бл жмысшыны зімен немесе оны басаруымен машина жне механизмдер арылы ебек затына тікелей ыпал ету уаыты.
Табии технологиялы процестерді жру уаыты – бл адам жне техниканы ыпалынсыз ебек заттарыны асиеттеріні згеру уаыты (боялан немесе ызып кеткен німді ауа арылы кептіру, сімдіктерді суі мен пісуі, кейбір німдерді ашыту жне т.б.).
Техникалы ызмет крсету уаытын райтын, ндіріс процесіндегі тасымалдау уаыты мен техникалы баылауа арналан уаыт келесілерден трады:
ü німді деу сапасын баылау;
ü жабды жне машина жмысыны кестесін баылау;
ü материалдар мен дайындамаларды келу, делген німді абылдау жне тазалау.
Операциялар (ауысымдар) арасындаы зілістер келесілерге блінеді:
ü партиялы зілістер – блшектерді партиямен деген кезде пайда болады.
ü кту зілістері – технологиялы процессті аралас операцияларыны затыыны келісімсіздігіне байланысты пайда болады.
ü жинатаудаы зіліс – бір жинаа кіретін кейбір блшектерді аяталмауына байланысты пайда болады.
ü ауысым арасындаы зілістер – жмыс кестесімен (ауысым саны жне затыымен) жне жмыс ауысымдары арасындаы демалыстар мен мереке кндері, таматану зілістерімен аныталады.
4. ндіріс уаттылыы жне ндірістік уаттылыты есептеу дістемесі
уаттылы – бл белгілі кезедегі жйені максималды ммкіндігі. ндірістік уаттылы ндірісті шыару млшерін кнтізбелік кезеде (апта, ай немесе жыл) анытайды.
Ксіпорынны (цех, учаскені) ндірістік уаттылыы - бл белгіленген мамандыына, ндірісті кооперациясына жне жмыс тртібіне сйкес, белгілі кезеде (бір жылда, тулікте, ауысымда) максималды нім шыаруа оан бекітілген ебек ралдарыны (машина, рал-жабды жне ндірістік аудандарды технологиялы жиынтыы) ммкіндігі.
ндірістік уаттылы кбінесе, жоспарланан нім шыару клеміне сйкес натуралды (натуралды-шартты) бірлікте, ал кей жадайда нды маынада, станок-саат ретінде есептелінеді.
Ксіпорынны ндірістік уаттылыын есептеу шін келесідей бастапы мліметтер олданылады:
1. рал-жабдыты саны, рамы мен техникалы жадайы жне ндірістік аудандар туралы мліметтер. Есепке ксіби-техникалы оыту шін мамандандырылан учаскелер мен тжірибелік-эксперитментальды рал-жабдытар жне резервтегі рал-жабдытардан баса, негізгі ндірісті барлы олда бар рал-жабдытары (оны ішінде жндеуге, аауа жне модернизацияа байланысты рекетсіздер санына жататындар) кіреді.
2. рал-жабды німділігіні техникалы млшері жне шыарылатын німні ебек сыйымдылыы. Жаадан салынан ксіпорындар шін рал-жабдыты німділігі негізінде жатты млшерлері, ал жмыс істейтін ксіпорындар шін – німділікті техникалы негізделген (жатты млшерден тмен емес) крсеткіштері алынады.
3. Ксіпорынны жмыс тртібі жне рал-жабдыты жмыс уаытыны оры. Есептеу кезінде максималды ммкін жабды жмысыны жоспарлы жылды уаыт оры алынады.
здіксіз жмыс істейтін агрегаттар (домналы жне мартенды пештер, химиялы агрегаттар жне т.с.с) шін жоспарлы уаыт оры (Тнепр) келесі формуламен есептелінеді:
Тнепр = (365 - tк.р – tп.тех) х 24 ч
Мнда tк.р – крделі жне жоспарлы алдын-ала жндеу жргізу шін норматив бойынша ажетті уаыт;
tп.тех – жабдытар мен агрегаттарды технологиялы тотап труы шін ажетті уаыт;
зілмелі жмыс істейтін жабды шін жоспарлы уаыт оры (Тпрер) келесі формуламен аныталады.
Тпрер = [(365 – tв – tк.р.) х Kсм х tсм] х [(100 - Ппр) / 100]
мнда tв – жылдаы демалыстар мен мерекелік кндер саны;
tк.р – крделі жне жоспарлы алдын-ала жндеу кндеріні саны, егер жмыс уаытында жргізілетін болса;
Kсм – туліктегі жабдыты ауысым жмысыны саны (ксіпорындар шін екі немесе ш ауысымды жмыс тртібі олданылуы тиіс);
tсм – ауысым затылыы;
Ппр – жоспарлы аымды тотап труларды лесі.
4. Шыарылатын німні номенклатурасы жне оны бадарламадаы санды атынасы. Есептеуде шыарылатын німні жоспарлы номенклатурасы мен ассортименті (ебек сыйымдылыы) олданылады. Орташа жылды уаттылыты есептеу кезіде нім номенклатурасыны згеру (азаю немесе кбею) есебінен уаттылыты кбейту (азайту) клемі толы лшемде есептелінеді.
Ксіпорынны ндірістік уаттылыы негізгі (бастапы) ндірістік бірліктерді (цехтар, учаскелер) уаттылыы бойынша аныталады: Цехтарды, учаскелерді ндірістік уаттылыы негізгі технологиялы жабдыты (агрегаттар, ондырылар, жабдытар тобы жне т.б.) уаттылыы бойынша аныталады.
Бір типті зата-мамандандырылан (тоыма станоктары, иіретін машиналар жне т.с.с.) жабдыпен жабдыталан цехты, учаскені ндірістік уаттылыы (Мr) келесі формула бойынша аныталады:
Mr = Пч х Фпл х Н
мнда ПЧ – жабдыты саатты німділігі;
Фпл – жабды бірлігіні жмыс уаытыны жоспарлы жылды оры;
Н – осы жабды тріні орташа жылды паркі;
Кезеділік жмыс істейтін агрегаттарды (химиялы агрегаттарды жне т.с.с.) ндірістік уаттылыы (Мr) келесі формуламен есептелінеді:
Mr = Вм х (Фпл / tц.п) х КВГ
Мнда Вм – шикі материалдар массасы;
ФПЛ - жабды бірлігіні жмыс уаытыны жоспарлы жылды оры;
Tц.п – шикізатты айта деу цикліні затыы;
КВГ – шикі материалдардан шыатын дайын німні коэффициенті.
Массалы жне ірі сериялы ндіріс цехтарыны ндірістік уаттылыы (Мr) конвейер жмысыны тактісі немесе ыраы жне жоспарлы уаыт орыны есебінен аныталады.
Mr = Фпл / tед х Н
мнда ФПЛ - жабды бірлігіні жмыс уаытыны жоспарлы жылды оры;
tед – нім бірлігіне жмсалан уаыт шыыны;
Н – бір типті жабдыты орташа жылды саны;
Бас цехты ндірістік уаттылыы (Мц) келесі формуламен есептелінеді:
Мц = М1 а1 + М2 а2 + … + Mn an
Мнда М1 , М2, … Мn – бір типті жабды трлеріні жылды ндірістік уаттылыы;
а1, а2, …,an – осы жабды трлеріні бірліктер саны.
Ттас ксіпорын бойынша ндірістік уаттылы бас учаскелер мен цехтар бойынша жктілікті алдын-ала теестіру негізінді анытау, яни жабдытарды оны топтары жне кезедері бойынша олдану дегейіне байланысты келістіру.
Ксіпорынны ндірістік уаттылыын олдану дегейі уаттылыты олдану коэффициентімен (Ки и) сипатталады, ол келесі формула негізінде аныталынады.
Ки и = Оф / Мср.r
мнда Оф – наты шыарылан нім клемі;
Мср.r – орташа жылды ндірістік уаттылы.
ндірістік уаттылы кіріс, шыыс, жобалы жне орташа жылды уаттылыа блінеді.
Кіріс уаттылыы - бл аымды жылды 1 атарындаы немесе наты кніндегі ксіпорынны (цехты, учаскені) ндірістік уаттылыы.
Шыыс уаттылыы (Мк) – бл жоспарлы кезені соындаы ксіпорынны (цехты, учаскені) ндірістік уаттылыы, ол келесі формула негізінде есептелінеді:
Мк = Мн + Мс + Мр + Мn + Миз – Мв
Мнда Мн – кезе басындаы ндірістік уаттылы;
Мс – рылыс нтижесінде уаттылыты енгізу;
Мр – ксіпорынды реконструкциялау себебінен уаттылыты суі;
Мn – техникалы жаырту немесе баса да шаралар нтижесінде уаттылыты артуы;
Миз – нім номенклатурасыны (ебек сыйымдылыыны) згеру есебінен уаттылыты артуы (азаюы);
Мв – жабдыты істен шыып алу себебінен уаттылыты азаюы.
Ксіпорындар (цехтар, учаскелер) бойынша іске енгізілген, біра игерілмеген уаттылы, ндірістік уаттылы ретінде жобалы уаттылы алынады.
Орташа жылды уаттылы (Мгод) – бл ксіпорынны орташа есепті кезедегі немесе бір жылдаы уаттылыы, ол балансты діс негізінде аныталынады:
Мгод = Мн + (Мвв х Чвв) / 12 - (Мв х Чв) / 12
мнда Мн – кезе басындаы ндірістік уаттылы;
Мвв – бір жыл ішінде іске енгізілген уаттылы;
Чвв – іске енгізілген уаттылыты эксплуатациялы айлар саны;
Мв – жыл ішінде есептен шыан уаттылы;
Чв – уаттылыты есептен шыан кезеінен бастап жыл соына дейінгі айлар саны.