XIX . волюнтаризмі: А. Шопенгауэр, Ф.Ницше

Волюнтаризм – болмысты тпнегізі деп, ерік, ырыты санайтын баыт.

Шопенгауэр Артур (22.2. 1788, Гданьск – 21.9.1860, Майндаы Франкфурт) – неміс философы, идеалистік баытты кілі. Негізгі шыармасы “Ерік жне тсінік ретіндегі лем”. Шопенгауэр диалектика мен тарихилыа, сіресе, Гегельді панлогизміне арсы шыып, И.Канта бет брып, кантшылдыты платонизммен жне волюнтаризммен штастырды. Шопенгауэр философиясыны негізгі арауы, жан-жаты бастама принципі – ерік. Ол шін ерік – абсолютті бастама, бкіл дниедегі бар заттар мен былыстарды тп-тамыры, айнар кзі мен тп негізі. Шопенгауэр шынайы философия материалистерді іліміндегі объектіден немесе идеалистерді іліміндегі субъектіден басталмайды, сананы алашы сатысы тсініктен басталуа тиіс дейді. Шопенгауэр ілімінде “дйекті негіз заы” объектіні формасы болады жне ол болмыс заы (кеістік пен уаыт), себептілік заы (материалды дние), логиканын негіз заы (ылыми таным) жне мотивация заы (адамны рекетке ынталануы) болып трт трде крініс табады. Шопенгауэр философиясы з заманында ескерілмей тек 20 асырды орта кезінде таралып, иррационализмні дамуына сер етті.

Фридрих Уилелм Ницше (нем. Friedrich Wilhelm Nietzsche; 1844ж. 15 азан — 1900ж. 25 тамыз) — ХІХ асырдаы йгілі неміс философы жне филологы, иррационалды волюнтаризмні Артур Шопенгауэрден кейінгі бірегей кілі. Басты философиялы идеялары "стемдік еркі", "Бірегей", "Мгілік айталаным", "Дионистік рух жне Аполлонды рух", "ндылы атаулыны айта таразылау", "Перспективизм", "дайды лімі", "Tschandala", "Тіршілікті лытау", "даралыты туекелшілдігі", "Аырласан адам", "Дегдарлы жне лды мораль" атарлы ымдармен байланысты. Ф.Ницше бойынша адам, бір жаынан тек жндік ана, ("жер бетіндегі бір трлі ауыру тр"), ал екінші жаынан аланда рі баалаушы, рі тудырушы, рі жаратушы. Оны шыармалары дінді, этиканы, эстетиканы, азіргі мдениет пен философияны, нер мен ылым салаларын жалпы беттік сынау мен айта таразылауа негізделген. Ницше шыармаларыны тілі ткір жне кркем, адамды еліктірер згеше шеберлікке ие. Ол бейне ежелгі заманы Гераклит секілді наыл сздер мен парадоксті тіркестерді олданып^[1] , трлі деби тсілдерді еркін пайдаланып, жанды да, жігерлі фиософиялы туындылар жазды. Оны азіргі заман мдениетіне ыпалы ерекше болды, сіресе XX асырдаы экзистенциализм , постмодернизм, постструктурализм (Деконструкция), Герменевтика аымдары Ф.Ницшені здеріні тікелей стазы деп біледі жне кейінгі кптеген философиялы, психологиялы, мдени, деби, саяси теория жасаушылар арасында Ф.Ницшені ыпалына шырамаандары кемде-кем. Ф.Ницше идеялары кейінгі неміс фашизміне тікелей атысы жо, йткенмен оларды Ницше идеяларын з масаттарына брмалап пайдалананы байалады.

 

№76. XIX асырдаы орыс философиясыны негізгі баыттары: Cлавянофилдік жне батысшылды

Орыс философиясыны ерекшелігі мен дстрі. Славянофилдер мен еуропашылдытар. Орыс философиясы алыптасуыны бастапы кезеі XI-ХVІІ асырлар, зіні пайда болан кезінен ол лемдік философиямен байланыстылыымен сипатталады, біра сонымен атар оны тлтумалылыын да теріске шыаруа болмайды. Ол Киев Русінде пайда болады жне 988 жылы Русьті шоынуынан басталан христиандандыру дерісімен байланысты болды. зіні пайда болуында ол, бір жаынан, славянды пта табынушылы дниетанымыны біратар белгілері мен бейнелерін абылдаса, екінші жаынан, христиандыты абылдау нтижесінде Византиямен байланыс орнатып, сол арылы антик философия-с Кезеі арастыран мселесі кілдері кптеген идеяларын бойына сіірді.

Алашы кезеі – XI – XІІ . бл кезеді: Ерте кездегі орыс философиясы немесе орысты ортаасырлы философиясы деген атаулара ие болады. Кезені Ерекшелігі КиевтікРусьті 988 ж. христианды дінді абылдауымен байланысты. Орыс философиясы славян халыны мдениеті мен дниетанымыны ерекшеліктерімен жне Византиялы православиялы философия жне Антикалы философиялы идеялармен байланысты болды. * адамгершілік жне мораль; * христиандыты уаыздау; * мемлекет, ы, * табиат * орысты руханиятты сатау; * азаттты шін крес; * мемлекет рлысы, * таным. Орыс мдениеті мен философиялы дстрінде ІХ асырда Кирилл мен Мефодий

жасаан жазба тілі зіндік рл атарды. Иоанн Дамаскийді «Білім айнары», Иоанн Болгарскийді «Алты кн» Владимир Мономах «Поучение» митрополит Илларион «Ізгілік пен за туралы сзінде» Монах Филарет (ХVІ) «Москва – шінші Рим» Климент Солятич «Пресвитер Фомаа жолдама» Филипп Пустынник «Плач»

Екінші кезеі XVIII . аартушылы дуір философиясы * саяси-леуметтік мселелер * соыс жне бейбітшілік; * таным; * ндылытар; * аартушылы, * деизм, * басыбайлылыа арсылы. Феофан Прокопович, В.Н. Татищев, Дмитрий Кантемир, М.В. Ломоносов «Жер абаттары туралы», «Жылу мен ыстыты себебі туралы толаныстар», А.Н. Радищев «Тобылдаы доса хат», «Еркіндік ордасы» «Ф.В. Ушаковты трмысы», «Петербургтен Москваа саяхат», «Адам, оны лімі мен мгілігі»

шінші кезеі ХІХ . орыс философиясы Декабристер, батысшылдар мен словянофилдер, революцияшыл-демократиялы, либералды философия Декабристер: * табии ы, * ыты рлысты ажеттілігі, * басыбайлылыты жою, * адамны жееке бас бостандыы, * самадержавиені республикамен алмастыру Декабристер: П.Пестель Н. Муравьев, М.Лунин, В. Кюхельбекер, И. Кереевский Тарих философиясы * Тариха, мемлекеттер мен халытар тарихына сер ететін алышарт – география деп санады. * крепостнойлыты, орталы билікті деспоттыыны тереінен тамыр жаюы Ресей территориясыны кедігінен П.Я. Чаадаев Философиялы хаттар“ „Жындыны апологиясы“. деп есептеді. * католиктік Батысты Ресейге лгі ретінде сынды жне Ресейді Батыстан ерекшелігі оны аламды миссиясында жатыр деп есептеген. Славянофильдер * Ресейді з болмысымен дамуын гіттеді. Ресей ешашан Батыса бет брмай, ондаы индивидуализм, рационализм, екіге блінушілік сияты идеяларды ескермеуі ажет дегенді сынды. * оамды дамуды принципі православия, халыты самодержавиясы болуы керек. * Русьті еркіндік пен адамдар арасындаы орта ндылытарды ардатайтын соборлы туралы ой Русьті еркіндік пен адамдар арасындаы орта ндылытарды ардатайтын соборлы туралы ой. * оамны ттастыыны негізі ретінде орта адамгершілік ндылытарды мойындайтын азаматтарды еркіндігі мен ерекше жеке ерекшеліктерін сабатастыратын леуметтік міроамны ттастыыны негізі ретінде орта адамгершілік ндылытарды мойындайтын азаматтарды еркіндігі мен ерекше жеке ерекшеліктерін сабатастыратын леуметтік мір. * Ресейді ерекше рлі христианды шіркеуді аиат ілімі, православияны стануында жатыр. рбір А.С. Хомяков, К.С. жне И.С. Аксаковтар, Ю.В. Самарин, А.Н. Островский. мдениет халы станатын дінмен айындалыды. Батысшылдар * Ресейді дамуын Батыс Еуропаны тарихи жетістіктерін игерумен байланыстырды. * Олар Батысты даму жолы - бл жалпы адамзат ркениетіні жолы деп айындады. Олар шін рухани идеал –католиктік сенім. * Батысшылдар арасынан орысты революцияшыл демократтары шыты. П.Я. Чаадаев, Грановский, К.Д., В.Г. Белинский А.Г. Герцен «Кім жазыты», «Табиатты зерттеу туралы хат», «Табиаттаы адамны орны туралы» Революцияшыл-демократиялы философия * леуметтік-саяси баытылыы болды. * саяси жне экономикалы рлысты терістеп, з ойларын сынды Н.Г.Чернышевский «Философиядаы антропологиялы принцип», Ф.М. Добролюбов, Д.И. Писарев, т.б. Халышылдар ХІХ асырды 60-70 жж. * орыс халыны тлтумалыына сйене отырып, капитализмге сопай социализм орнату идеясы * Орыс социализміні экономикалы жне рухани негізі орыс шаруаларыны ауымы деп есептеді. Н.К.Михайловский, М.А.Бакунин, П.Л.Лавров Діни философия * орысты келешегі

капитализмде, социализмде де емес лтты дстрде деп тсінді. * Дін –мемлекет тарихымен атар, адам тадырында да маызды рл атарады. Ф.М. Достоевский «ылмыс пен жаза», «Нарыс», «Аайынды Карамазовтар», Л. Н. Толстой * еркіндікті жолы – Жаратушыны бйрыына мойынсыну. * дай лемдегі адамгершілікті тпкі негізі болып табылады. (Достоевский( Либералды философия * Іліміні негізі - дайды абсолютті бастама мен лемдік дамуды масаты ретінде арастыран бірттастану идеясы болды. лемні алашы бейнесін дайлы даналы – София кейпімен тсіндірген. софия – бл лемні жаны. лем жаны Жаратушы мен жаратылысты байланыстырып, дай, лем жне Адамзатты біріктіреді. * дайадам идеясы барлы индивидттер мтылатын мрат болуы тиіс. * соборлы, бірттастану жне адамны абсолютті ндылыы. Соборлы дегеніміз-адамдарды бір-біріне жне дайа деген сйіспеншілігі негізінде бірігуі. * адамны діни жне леуметтік мір сраныстарын христианды дін атаруы тиіс деп есептеді. В. Соловьев (1853-1900 жж.) “мірді рухани негізі”, “Ресей жне Бкіл лемдік шіркеу”, “Табиаттаы слулы”, “Сйіспеншілікті мні”

Тртінші кезеі ХХ философиясы Діни философия * дін мселесі, шіркеуге біріктіру, бл арылы айы-асіреттен арылу (С.Н. Булгаков) * Шіркеу оамны рухани орталыы ретінде адамдарды діни негізде біріктіреді. Бірдайлы пен аскеттік мір салтына жасау арылы, лемді згертуге абілетті рух бостандыына міт ету (Н.А. Бердяев) * дние зара байланыстар мен айшылытардын Діни филсофиясы (ХІХ . аяы –ХХ . басы) кілдері С.Н. Булгаков, П.А.. Флоренский, Н.А. Бердяев : “Бостанды философиясы”, “Шыармашылыты мні”, “зіндік таным”. тратын ттасты бл – дайды жалыздыы мен беріктігіні белгісі (П.А.. Флоренский) Космизм * адам мен арышты берік байланысы * тіршілкті здіксіз эволюциясы * адамны арышты табиаты жне жасырын рухани кщі, * адамны рухани мнні ажалсыздыы; * арыш сансыз кп монадалардан трады, жер бетіндегі ркениет монадаларды зара байланысы, мірі арылы іске асады (Н.В. Бугаев) * ноосфера – адамзат пен табиат арасындаы байланыстан туындаын аыл-парасат сферсы. Ноосфера кеейеді, болмасты баса сфераларын амтып, арыша таралады (В.И. Вернадский) * болмасты жотан бар болмайтынды, материяны мгілігі жне негізі атомдар. Жер бетіндегі ркениеттен де баса ркениеттер бар, йткені космос – жанды. Адамзатты космосты толы игеру, болашата планетааралы ркениеттерді атынасы болатындыына сену (К.Э. Циолковский) * космосты биология - тіршілк сферасы дамуды ішкі себептері, арышты сфера сырты себептері болады. Жер бетіндегі згеріске сер ететін – Кн. (А.Л. Чижевский) Н.В. Бугаев, В.И. Вернадский, К.Э. Циолковский, А.Л. чижевский Маркстік философия * оамды саяси рылымды згертуге байланысты практикалы баыт * диалектикалы материализмді насихаттау * тарихты материалистік тсінігін жаластыру * лемні танылатындыы мен объективті шындыты тіршілік принциптерін стану. Г.Плеханов «Социализм жне саяси крес” В.И. Ленин ылыми-жаратылысты философия * Материалистік – болмысты жаратылыстану ылымдар трысынан арастырды. Атаомдар рылысыны крделігін, кптрлілігін анытады. Сананы материалистік трыдан тсіндірді. * Саяси-леуметтік баыты оам мен табиатты кпфакторлы бірттас былыс деп арады. оам дамуына ыпал ететін географиялы, климатты, экономикалы жне т.б. факторлар, оам объективті задара туелді. Материалистік баыт Сеченов, Менделеев, Тимирязев. Саяси-леуметтік баыт Мечников, Ковалевский Кеестік дуір философиясы * кеестік дстрді мытылыы Н.И. Бухарин, А.Багданов, А.Ф. Лосев, Л. Гумилев, М. Мамардашивили. В. Асмус, Ю.Лотман.

Славяншылды, словянофилдер — 19 -ды 40 — 50 - жылдарындаы Ресейдегі оамды аым. Славяншылды оамды ой-пікір ретінде Ресейді зіндік тарихи даму жолы, лтты ерекшеліктері бар екендігін длелдеп, орау масатын кздеді. Оларды арсыластары батысшылдар болса жалпыадамзатты ттасты кзарасы трысынан жалпыа орта тарихи даму рдісі бар, сондытан Ресейді де батыс жріп ткен жолды басып туі тиіс деп білді. Бл зара арсы кзарастар оларды арасындаы негізгі арама-айшылы боланымен, бл ымырасыздыты тере философиялы тамыры, саяси мні болды. Славяншылды пен батысшылды арасындаы тартыс бірімен-бірі ымыраа келмейтін жеке-жеке екі дниетанымды кзарас айшылыы болды. Славяншылды дінді тарихи даму мен оамды ттастыты негізі деп білген діни ілім болса, батысшылдар тарихи жне филос. ылымдардаы секуляризмге табан тіреген дінсіз кзарас еді. Славяншылды з бастауын 19 -ды 30 — 40-жылдарындаы И.В. Киреевскийді, А.С. Хомяковты, Ю.Ф. Самаринні ебектерінен алып, [[Мскеу]дегі] орыс асйектері арасындаы талас-тартыстарда алыптасты. Бл пікірталастара А.И. Герцен, Ш.Аксаков, А.И. Кошеловтар да атысып, осы таырыпа з шыармаларын арнады. Славяншылды философиясыны негізгі сипаттары, біріншіден, аиатты тану ммкіндігі тек сезім арылы, аыл немесе сенімді жеке аланда жзеге аспайды, оларды ттастыына жеткенде ана ммкін. Аиат ілімге жеке адам емес, шіркеулік топты санасы ана жетеді. Екіншіден, Славяншылды адамны ерік-жігеріне назар аударып, адамдарды ар-ятын трбиелеуге ден ойып, мемл. ыты реттеуді жоа шыарды. шіншіден, тарихи дамуды, трмысты, мораль мен ой-пікірді анытайтын тек діни сенім деп білді. Сондытан аиат дін жне шіркеу ымы оларды негізгі кзарасы болды. Олар тек христиан дниетанымы мен проваслав шіркеуі ана адамзатты тарып, шындыа бастай ал ады деп білді.

Батысшылды баыты Ресейді дамуын еуропалы лгі бойынша насихаттайтын баыт- бл батысшылды.Бл баытты кілдері атарына А.И.Герцен,Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин , Т.Н.Грановский сияты ойшылдар жатады, олармен В.Г.Белинский,И.С.Тургеневтер тыыз атынас орнатты.Батысшылдар Ресейді «Еуропаланды ру» идеясын насихаттады жне орады.Оларды пікірінше , ел Батыс Еуропада бадар стай отырып, тарихи ыса уаытты ішінде зкономикалы жне мдени артта алушылыын жойып, еуропалы жне лемдік ркениетті толыанды мшесі болуы тиіс. Славянофильдік болса орысты ерекше философиялы- идеологиялы аымы болып табылады.Славянофильдер Ресейді лемдегі ерекше мессианды идеясын негіздеді.Бл баыттан діни орыс философиясы сіп шыты.Славянофильдікті негізін алаушылар:А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, К.С.Аксаков, Ю.Ф.Самариндер болды.

Славянофильдерді айтуынша «соборшылдыты» православиелік «шіркеулік ораудаылар» яни православиелік «шіркеулік ораудаылар» ана православиелік ауым мшелері ана игере алады, ал «бтендер мен дінсіздер» оны абылдай алмайды.Жоарыда аталандай славянофильдерді бастапы тезисі Православиені шешуші ролін бекіту болып табылады.Оларды пікірінше, дл осы орыс жерін жаратан «орыс рухын» алыптастырады.