Философияны гносеологиялы (танымды) ызметін сипаттаыз.

Енді философияны оамды теориялы санада, ылымдар аясында андай ызметтер атаратындыына тоталып тсек, оны басты функциялары былайша крсетіледі. Бл тста, алдымен, функция немесе ызмет ымын тсіндіріп туіміз ажет. Функция – міндеттілік, рекет ету аймаы, зіні ммкіндігіні шегіндегі болмай оймайтын баса салалара ыпалы, зіні атаруы тиісті мазмны болып табылады

болжалды ызметі бойынша философия ылымы лемні, оамны, адамны дамуыны болашатаы кйін анытап, зіндік жобалар мен модельдер рады;

танымды ызметі арылы бкіл дние мен адам жне оны орны хаында мліметтер мен апараттар жиынтыын ттастындырып, ылымиландырып барып сынады.

діснамалы ызметі ылым философиясы саласына сйкес, барлы ылымдара жолбасшылы жасап, жалпы бадарларды, зерттеу дістері мен діснамаларын жинатап бере алады жне ол ылымдар осы бадарлардан айнымай зіндік зерттеу баыттарын тиянатайды. Мселен, герменевтика, феноменология, структурализм сынды философиялы баыттар азіргі тада кптеген ылымдарды жалпы зерттеу діснамаларын райды.

рационалды жйелеу- философия адам тжірибесін теориялы дегейде тжырымдайды, ылыми емес, арапайым баылауларды жне ылыми танымны нтижелерін философиялы дегейде орытып-сараптайды, оларды белгілі бір жйеге келтіреді.

сыни- философиялы ымдар мен категорияларды, задарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы философиялы тлалармен танысу, оларды ілімдерін зерттеу адамны з міріне, ызметіне, оамдаы орнына тереірек ілуге, сыни трыдан талдауа йретеді.

гуманистік-трбиелік- философия адамды дниедегі е басты ндылы деп таниды жне негізінен руханиятты пен адамгершілікті басшылыа алады.

практикалы -неміс философыГегель философияны мір кшінен немі кеш алып жреді деп сынаса да, азіргі философияны, онымен айналысатын философ мамандарды негізгі масат-міндеті оны практикалы сипатын зерттеу болуы болып табылады.Философияны танымды ызметі дниеге кзарспен байланысты. Дниеге кзарас ымы бір араанда тым жалпы болып крінуі ммкін. Дниеге кзарасты нтижесі таныма алып келетін жне дние туралы белгілі малматтар алуа ол жеткізетін адамзат санасыны мнді былысы. Дниеге кзарас – былыс, яни, адамны зін дниеден шартты трде бліп алып арастыруына байланысты оны тану, білу, ол туралы белгілі бір ымдар мен тсініктір жйесін алыптастыру ызметін атаратын аса маызды деріс болып табылады. Дниеден зін ажыратып алан адам, одан ошаулану, блектену немесе оны жоа шыаруды емес, керісінше, лем хаында белгілі бір наты білімдер жйесін растыруа мтылады. Себебі, осы лемде мір сріп жатырандытан, ол дние туралы толыыра білімдер жинатауы ажет екендігі сзсіз.

Кне нді философиясыны негізгі баыттарына анытама бере отырып, "джайнизм"жне"буддизм"баыттарындаы болмыс ымыны айырмашылытарын атап крсетііз.

нді философиясында чарвака баытыны аидалары арапайым адамдарды арасында ке тараана сайды.

Олай болса чарвактар мірді мнін байлы пен лззат алудан крген, олар о дниені мойындамаан.

Дниеге марту, одан лззат алудан ол бізге зардап келеді деп неге ашамыз? Біз мірден лззат алып, зардаптан тылуымыза болады. Ол балыты стап алып етін жеп сйегін латырып, крішті абыымен алып оны тазалап жеген сияты,- деген пікір айтады.

Чарвактар, сіресе, брахман дініне арсы шыып, о дние, жма, тоза ымдары адамдарды орытып, сондай кзарсты тарату арылы зін асырап жрген, аылы мен ебекорлыы жо адамдарды айласы,- деген пікір айтады.

нді философиясында Дниені негізін екі бастамадан – пракрити (материя) жне пурушадан (жан) шыарма болан аымды да кездестіруге болады.

“Білгі келсе, пракрити мен пуруша, - екеуіні де бастауы жо; біл, сананы згеруі пракритиден шыады; себеп пен іс-рекет айнар кзі – пракритиде. Пуруша пракритиді тудыран гундарынан лззат алады², - дейді.

нді халыны, крші ытай елі сияты 4-5 мыжылды ркениеттік тарихы бар ел. Олай болса, оны зіне тн ерекшеліктері біршама.

нді еліні ажап ерекшелігі – оны леуметтік йымдастырылуында. Ондаы адамдар лкен жабы леуметтік топтардан трады. Оны – варна, я болмаса каста дейді.

Негізінен аланда, Индия оамында 4 каста тарихи пайда болды. Олар:

Брахмандар (атар) – айналысатын істері – ой ебегі, негізінен діни ызметкерлер, ел басарушылар.

Кшатрилер (ызылдар) – айналысатын істері – жауынгерлік істер.

Вайшьилер (сарылар) – ебек етеін адамдар, негізінен егін егу, мал бау, олнермен айналысу т.с.с.

Шудралар (аралар) – е ауыр, кір жмыстармен айналысатындар.

Джайнизм философиясы.

Джайнизм (Джина – жеіс) философиясыны негізін алаан Махавира деген ойшыл болан.

Джайнизм ²жеіс² деген сзден шыан. Адам кімді жеу керек? Басаларды ма, лде бкіл Дниені ме? - Жо, бл Дниедегі шынайы жеіс – ол адамны зін-зі жеуі.Джайнизм философиясында 9 ым бар. Олар – тірі (джива), лі (аджива), ізгі, кн, жанны бзылуы (ашрава), самвара – жанны тазалануы, туелділік, карманы бзу – нирджара, жанны денеден тылуы – босау.

Джайнизм философиясыны негізгі ымдарыны бірі – святвада (свят – белгілі бір жадайда). рбір затты шексіз ртрлі асиеттері мен белгілері бар. Уаытты шеберінде оларды брі згеріп отырады. Сондытан, бірде-бір затты толыынан танып-білу ммкін емес. Зат жніндегі бізді тжырымдарымыз щектелген болу керек.

Джайнизмні “ш маржаны², - ол – дрыс сенім, дрыс білім, дрыс жріс-трыс.

Адам зін-зі жеуі шін бірнеше аидаларды стауы керек. Олар:

Апариграха – дниедегі заттара ызыпау, байланбау, самарау арау;

Сатья - рашанда ол андай иын болса да шындыты айту;

Астея - рламау, лейін деп жатса да ешнрсені рсатсыз алмау, срап ана алу;

Ахимса – ешнрсеге збірлік жасамау, йткені барлы тіршілікті жаны бар.

Тарихта мыдаан жылдар тсе де, джайнизмні адам алдына ойан талабына лі де болса азіргі ркениет жеткен жо.

Уаытында нді еліні ХХ. лы азаматы Махатма Ганди ахимса аидасына сйене отырып, з халын бейбіт жолмен аылшындарды бодандыынан алып шыан болатын.

Сонымен, джайнизм философиясыны гуманистік моральды ндылытары - лы нді халыны рухани амаржаны, ол бгінгі таа шейін оамды сананы ажырамас блігі. нді елінде пайда болып, Дниежзілік шінші дінге айналан философия ілімі- ол буддизм.

Буддизмні негізін алаан нді еліні шакья тайпасынан шыан Гаутама Сидхарта (563-483 б..д.)Будда жніндегі аыздара араанда, ол лкен глдеген баты ішінде туып-сіп трбиеленіпті. йленіп, балалы болыпты. Біра, кндерді бір кнінде алаа келіп, халыты шексіз зардабын кріп, 29 жасында ттті мірден бас тартып, ел аралап кетеді. 6 жыл ел кезіп зіні тнін инап, ел кезген брахмандармен схбаттасып, Дниені тере мнін іздейді.

Біра, одан ешнрсе шыпааннан кейін, ол адамны зардап шегуіні себебі неде жне одан алай тылу керектігі жнінде ойланады.

Кндерді бір кнінде ол алып аашты тбіне келіп отырып аырында аиата жетеді – ол Буддаа – яни ааран, даналы дегейге ктерілген улиеге айналады. Сол кннен бастап ол зіні ашан ілімін кеінен халыа тарата бастайды.

Будданы ашан “Трт аиаты²:

Бл Дниедегі мір зардапа толы. Оны кбін ешбір адам аттап те алмайды, йткені, адам бл дниеге жылап келеді, жылап кетеді; адам ауырып зардап шегеді; ке-шешесінен, аайын туанынан, сйген жарынан, жолдас-жоралардан айырылып айырады. Мны сыртында мірден тілегеніне жете алмай иналады. “Адам болу те иын. тпелі пндені мірі иын².

Зардапты жеу шін оны шыан айнар кзін, себебін білу керек. Оны себептері мірге деген штарлы, мірде болуа деген ікрлік, лззата тоймаушылы. “марлытан кшті от жо; жеккруден арты пле жо; денеден арты баытсызды жо; тыныш мірден арты баыт жо². “Ол мені аяына басты, ол мені рды, ол мені жеді, ол мені жалааш алдырды², - мндай ойларды ішінде сатаан адамны жеккруі тоталмайды. “Адамдар дамыл таппай, орып ашан ояндай, жаалай жгіріп жр².

Буддизм.

нді елінде пайда болып, Дниежзілік шінші дінге айналан философия ілімі- ол буддизм.

Буддизмні негізін алаан нді еліні шакья тайпасынан шыан Гаутама Сидхарта (563-483 б..д.)

Будда жніндегі аыздара араанда, ол лкен глдеген баты ішінде туып-сіп трбиеленіпті. йленіп, балалы болыпты. Біра, кндерді бір кнінде алаа келіп, халыты шексіз зардабын кріп, 29 жасында ттті мірден бас тартып, ел аралап кетеді. 6 жыл ел кезіп зіні тнін инап, ел кезген брахмандармен схбаттасып, Дниені тере мнін іздейді.

Конфуцийді леуметтік - адамгершілік іліміндегі жне даосизм философиясындаы негізгі ымдара сипаттама бере отырып, салыстырыыз.

Кон-фу-цзы (551-479 б..д.) - ытай халыны лы ойшысы, саяси айраткері, трбиешісі, осы уаыта дейін зіні ыпалын тигізіп келе жатан философиялы аымны негізін алаушы. Негізігі ебегі “Лунь-уй² (гімелер мен пікірлер).

Кон-фу-цзы философиясында ойылан онтологиялы (болмыс) мселелерге келер болса, ойшы зіні болмыса, дниеге деген жалпы кзарасында сол кездегі алыптасан ой-рісіні шеберінде болан. Аспандаы дао задылытарына табынып, тадыра сенген. Мысалы, Лунь-уй кітабында ол кісі былай дейді: “Аспан жнінде не айтуа болады? Жылды трт маусымыны ауысуы, болмысты дниеге келуі. Баса не айтуа болады Егер кімде-кім тадырды мойындамаса, оны наыз ерге жатызуа болмайды, - дейді лы ойшыл.

Кон-фу-цзы ебектерінен біз “бес тратылыты² (у-чан) табамыз. Олар адамгершілік, адамды сю (жень), ділеттілік (и), деттілік (ли), даналы, аыл-оймен тоулы (чжи), сенімділік (сань). Осы бес тратылы арылы адам дао жолына шыа алады.

Кон-фу-цзы моральды “алтын ережесін² алаш крсеткен деген пікір дебиетте бар. Оушы бл кісіге: “Бір сйлеммен сізді моральды ілміізді бізге жеткізе аласыз ба , - деген сра ойыпты. Оан ол “зіе тілемейтінді басаа да жасама²,- деген екен.

Кон-фу-цзы зіні моральды ілімінде “адамдарды заралытыына² “алтын ортаылыа², ке-шеше мен аа-апаны сыйлауа, адамдарды сюге шаырады. Ол кісі жасылыты жасылы болып айта оралуына сенген.

Лао-Цзы философиясыны негізгі ымы – Дао- ытай тіліндегі кп сздер сияты зіні бойына р-трлі мана сіірген ым.

Дао- бір жаынан, Дниені айнар кзі, алашы негіз ретінде тсіндірілсе, екінші жаынан ол - аспан задылытары, бкіл Дниедегі заттар мен былыстар оан баынышты.

Дниені негізінде жатан Даоны біз мгілікті, згермейді, бітімсіз, танылмайды,- дейміз. Оан аншалыты мият араанмен ол крінбейді, зер ойып тыдаса - естілмейді, оан ат ояйы десек, алай атарымызды білмейміз - оны аты жо. Ол – ешнрсе, бейболмыс. Дао- бкіл мірге келетінні тере апасы.

Ал біз мір сріп жатан натылы Дниеге, бізді оршап жатан сан-алуан заттара келер болса, оларды р-айсысыны аты бар. Оларды брі де озалыста, згерісте, олар- уаытпен шеберленген- бл Дниеге келіп, аяында Даоа айналып мгілікке кетеді.

Дао тудыран болмысты, заттар лемін Лао-Цзы “Де² деген сзбен береді. Дао заттарды тудырса Де - оларды асырайды. Денелік заттарды бітімін райды, инь мен янны кштері арылы зат алыптасады. Сондытан бл Дниеде Даоны рметтейді, Дені баалайды.

Адам жерге баынады, жер - аспана, аспан - Даоа, Дао - з-зіне.

Дао - мгілік жне аты жо-ты. Солай бола тра оны ешбір бл Дниедегі нрсе зіне баындыра алмайды.Даосизмде дниені айшылыы, арама-арсылыты бір-біріне айналып жатаны айын крсетіліп, адам зіні жріс-трысында, іс-рекетінде оны алай ескеру керектігі айтылады. “Слуды слулыы білінген кезде, трсіздік те пайда болады. Жасылыты жасылыы білінген уаытта жаманды-та пайда болады... Сондытан болмыс пен бейболмыс бірін-бірі тудырады, зын мен ысаны бір-бірімен салыстырап ана білеміз, биік пен аласа бір-бірімен майысады, р-трлі дыбыстар бір-біріне осылып гармонияны (harmonіa- грек сзі,-йлесімді) тудырады. “арама-арсылыа айналу- даоны озалысы². “Мінді мінсіздікті сатайды²- бл бос сз бе? Ол- адамны жетілуіні жолын крсететін аида. Сондытан иындытан ту шін жеілден бастау керек. лы нрсе кішіден басталады, кп нрсе аздан трады, баыта жету шін баытсыздытан ту керек… кім кп жинаса, соншалыты кп жоалтады. Кім лшемді сатаса- стсіздікке шырамайды. Кім з шегін білсе - ауіптен тылады. Егер жеілдікті іздесе, иындытар з-зінен пайда болады².

Орта асырлы христиан философиясыны "болмыс" ымына баса назар аударып, зіндік ерекшеліктеріне тоталып тііз (А. Аврелий, Фома Аквинский).

Христианды философияны негізгі мселесі - олболмысты тану болып есептеледі. Е.Жильсон оны былайша тжырымдайды: «егер екі философ болмысты тсінуде екі жата болса, онда барлы жаынан да олар бір-біріне арама-арсы.

Бл философия «болмыс» (esse) жне «дниедегі бар», мір сріп жатанды (ens) бір-бірінен айырады. Болмыс категориясы тек ана мгі, абсолютті, діретті мір сріп жатан Кдаймен теелсе, наты бл дниеде мір сріп жатан заттар - жаратылан, тпелі, оларды болмыса тек атысы ана бар, яни уаытша келген.

Натылы дниеге келген заттарды «мір сруі» (existentia) мен мн-маынасы (essentia) бар. Олар бір-бірімен осылып, сонымен атар блініп жатады. Бл дниеде мір сру, яни болмыса атысты болу дегеніміз - жаратыландыты белгісі. Екінші жаынан, мн-маынаа ие болу дегеніміз - натылы, белгілі зат болумен те, олай болса, ол рашанда шектелген, тпелі, ол - жалпы болмыс емес, тек ана натылы болмыс. Жак Маритенні айтуына араанда, рбір болмыс мір сру мен мнділіктен трады. «Мнділік бл зат не деген срака жауап берсе, мысалы, тас, «мір сруді» оятын сраы тіпті басаша: Ол бар ма, яни дл азір мір сріп жатыр ма, лде жо па? Олай болса, бл дуние кездейсо оны шеберінде рбір затты болуы да, болмауы да ммкін. Натылы дние туелді, з-зіне жеткіліксіз, тек ана дай толыанды кемеліне келген болмыспен те», - деп орытады зіні ойын Ж.Маритен. Фома Аквинский (1221-1274 жж.) Италия елінде бай асйектерді жан-ясында дниеге келген. Неаполь университетінде оыан 1256-59 жж. Париж университетіні теология кафедрасын басаран. міріні соында ел аралап Европа университеттерінде лекциялар оиды. “1323ж. улие доктор атаы беріліп, шіркеуді бесінші ламасы болып есептелген. Фома Аквинскийді болмысты іліміні айнар кзі Аристотельді “потенция² жне “акт² деген ымдарына кетеді. Потенция (ммкіндік) дегеніміз ол болуы да болмауыда ммкін, шайалан, траталынбаан, згеруге ашы, аяталынбаан, кемеліне келмеген. “Таза потенциалды²- ол материя, болмысты е лсіз трі. Ол тек згертіледі, сырты серлер абылдайды. Актуальдыты (шынды) алатын болса - ол іске асанды, мірге кіргендік, аяталанды, кемеліне келгендік. Актуальды - ол форма (бітім) - сол арылы заттар зіні болмысты дрежесіне ктеріледі. Абсолютті актуальды - дай, айсыбір бітімні айнар-кзі. Олай болса, дай - болмысты зі де, ал Дние - болмыса ие ана. Тек дайда болмыс пен мн-мана бір-біріне сйкес келеді, сондытан, ол таза акт (шынды), зіне-зі жеткілікті болмыс. Ал Дниедегі жаратыландарды брі мір сруге баытталан ана. Дниедегі заттар бл Дниеде болуы да, болмауы да ммкін, ол ажетті емес. Оларды мір сруімен мн-маынасы толыынан бір-біріне сйкес келмегеннен кейін, оны бкіл жаратылан дниеге таратып, ол болуы да, болмауы да ммкін еді, онда бл Дние ммкіндік пен кездейсотытан пайда болды,- деген пікір айтады. Фома Аквинскийді бл лы ойларын талай асырлар ткеннен кейін ХХ асырда алымдар растады. азіргі Дние жніндегі тсініктер бойынша Дние - зіні ішінде орасан зор потенцияны (ммкіндікті) сатайды, соны кішкентай ана блігі кездейсоты арылы іске асады (актуальділікке айналады) потенция-шындыты толыны, ай-толын дниеге айналады - ол кездейсопен байланысты. Толы болмыс тек дайда ана болса, жаратылан дние болмыстыа атысады. Сондытан болмыса келген заттарды зіні мн-маынасын ашудаы, шындыа айналдырудаы ммкіндігі зор - олай болса Фома Аквинскийді философиясы - оптимистік философия. йткені, біз бл Дниеге келуіміз де, келмеуіміз де ммкін еді. Біра біз баасы жо ымбатты сыйа - мірге ие болып кз алдымыздаы болмыстаы таажайып былыстара шаттанып караймыз, зімізді ішкі ммкіндіктерімізді табии дарындарымызды мірге ткізуге, іске асыруа тырысамыз.

Адам аыл-ой иесі болып жаратыланнан кейін, ол р затты ішкі масатын, не шін жаратыланын біле алады. Сондытан адамны іс-рекетіні алдында не істейтінін тсіну жатыр. Жердегі заттар мен адамдар жаратылан Дниеге жатаннан кейін (жаратушы біреу ана, ол - дай) олар р трлі сатылы дегейде болады, ал аыл-ойа келер болса, оны ртрлі ндылытарыны ішінен зіне керектерін тадап алуына ммкіншілігі бар. Аыл-ойды осы еріктігінде злымдыты тп-тамыры жатыр, - дейді Фома Аквинский.