Леуметтiк, мораль мселелерi 4 страница

Жыраулар шыармаларында ой-пікірлерін ашы айтып, мірші, хандарды, слтандарды «бас кеспек болса да тіл кеспек жо» аидаттарын станып сынап отыран. Жыраулар здеріні сынында мемлекет мдделерін жеке бас мдделерінен жоары ойан.

Жыраулар поэтикалы сипаттаы толауларды дниеге келтірген. Оларды шыуына себеп болан маызды оиалар – лт – азатты озалыс, саяси жаару, оамны даму жолдары, мір туралы ізденістер. Толауларды таырыптары - мір, ел, адам, туан жер, азатты, адамгершілік мселелері.

Жыраулар – жаратылыс философиясыны сырын ып, мір ттасына дер кезінде жармасып, озбырлармен арбасып, тарихпен сырласып, з халыны мын мндаан даналар. Олар з толауларында ткенді саралап, бгінгіні даралап, болашаты болжаан. Сондытан да оларды суырып салма шешендігі ксемдікке ласып отыран.

Жыраулар шыармашылыында ерекше мн берілген мселе – бар нрсеге ризашылы анаат сезімі.

Асан айы заманыды, арымаыды, тйыныды, иіс мойылды кінді, кіміді, з барыды, атоныды, арияларыды жамандама, ешкімге рыспа, брыныны уыспа, туір кретін кісімен жалан айтып суыспа, ешкімді зінен кем сана ма, достарымен санаспа, кеессіз сз бастама деп йретті.

«Атадан алтау тудым деп, асынып жауап айтпаыз. Аланым асыл ару деп, кн шыарып жатпаыз. Атаны малы кпті деп атты боса тартпаыз»1, дей отырып, Асан айы р нрсені зіні шегі, есебі бар екендігін еске салады. руаытта осындай объективті жадайларды есепке алып отыру, шектен шыпау - дептілікті белгісі.

азтуан жырау (XV .) – сахара эпосін жасаушыларды бірі, ерлік жырларын шыарушы жоры жырауы. Ол мір, атамекен, туан ел жайлы жне скери таырыптардаы сан алуан мол мра алдыран. Оны «Мада жыры», «Туан жермен оштасу» шыармалары кне поэзияны тадаулы нсасы бола отырып, аза халыны мірге кзарасын, ой толамын бейнелеген.

Бар жырау:

«... Ежелгі дшпан ел болмас

Кілінде кір баты бар ...

Ежелгі дшпан ел болмас

Кіліні ттар кірі бар»2

дей отырып, кілді тазалыына ерекше мн берді.

Жырауларды толауларында адамны кілін алдырмау шін, не нрседен бас тарту ажет деген мселе ойылан.

Бар жырау адам аншалыты иыншылыты кріп, жаны иыншылыа ілініп, шаршап, алжырап, кілі – арайып, кзі арауытып трса да мітін збейді деп ой орытады.

Бар з заманыны мн – маынасын тсінді, оны аумалы ткпелі болмысын зады объективті процесс деп санады. Ол ткенге кініп, ескіні асамады, з уаытыны тарихи тынысын алтысыз абылдап, соан сйкес мір срді.

Бар жырау асыа ыдыр келіп, басыа дулет сы онып, хан дрежесіне ктерілгенше сен кім еді деп Абылай хана тура баыштап:

«... Сен ай жерде жріп жетікті?

йсін Тле билерді тйесін баан л еді» деген екен. Бл рине, дана, беделді арияны, азаматты еркіндігіні белгісі еді. Сонымен атар, аза оамындаы жалпы арияларды, жасы лкен адамдарды ерекше оамды роліне мезейді.

Елді бірлігі, халыты тірлігі, заманны тынышты берекесі сияты аса маызды оамды мраттарды сатаушысы, жатаушысы, йытысы да солар болан.

Аын – жыраулар адам, оам міріндегі жне табиаттаы сан трлі сапалы асиеттерді мінез – лытаы лшемді сатап отыру, аиата жетуге мтылу, з масаттарына жету шін андай нрсені болса да длелдей отырып, дрыс мір салтын сатау туралы философиялы ойларды, практикалы аыл – кеестерді авторы болып табылады.

Аын – жыраулар мір, тіршілік, трмыс, оршаан орта, лем, згермелі, былмалы, опасыз, ауыспалы, айырымсыз, алдамшы, айгнымалы, жалан дние туралы ой толаан. Осы сарынмен атар, оан арама арсы жайнаан жастыты базары, жасылыты шыраы бар нрлы мір, жары дние, адамзатты арман мраты жолындаы отын сндірмей, болашаа, келешек кндерге жетелейтін алтындай таза, кмістей жарыраан сенім туралы да оптимизмгі толы ой пірімдер молынан кездесіп отырады.

 

23.Адамны алыптасуындаы ылым мен білімні ролі туралы Абай нанбаевты кзарастарын баяндаыз.

Абай з шыармаларында леуметтік мобильдік, адам статусы мселелеріне тоталып, адамны оамдаы орнын: «Биік мансап-биік жартас...» дей келіп, оны билік, байлы, білі дегейі т.б. айындайтынын тсіндірді. Оны пікірінше адам: «Барында баймын деп матанады. Жоында «маан да баяыда мал бітіп еді» деп матанады. Кедей болан со таы айыршылыа тседі.» Адамны оамды баспалдапен биікке рлеуі мен кері озалуын крсетіп, оны индивитті леуметтік жадайыны згеруімен байланыстырады. за оамында байды малы жтта ырылып, кедейленуі жиі орын аланы рас жне ебегімен кедейлерді орта шаруа, одан кейін байларды атарына осыландары да жо емес еді. Сйтіп, оларды оамды баспалдата орнын ауыстыруы леуметтік зады процесс болды.

Данышпан Абай аза халыны леуметтік дамуын ебекпен байланыстырады. Ебекті тере леуметтікмнін тсіндіреді. ламаны шыармаларында ебек оамды прогресті негізі, материалды ндылытарды шыару кзі, халыты трмыс дегейін тзетуді басты ралы ретінде баяндалады. Сол кезде жрт араснда ебекке атысты алыптасан немрайлылы, еріншектік жалаулы сияты келесіз былыстарды леуметтік мнін ашып, оларды оулы сияты келесіз былыстарды леуметтік мнін ашып, оларды оамны ала басуына кедергі болып отыранын, халыты негізгі блігіні материалды жадайыны тмендігін айта келіп, халыты аянбай жмыс істеуге шаырды.Кедейлікті мотивін ебексіздіктен іздеген Абай «Ебек жо, арекет жо аза кедей, тама адып айтеді тентіремей?» деп ынжыла жазды. Ебек етуші адама шаруашылы жргізгенде «жинаылы керек, рбір жинаылы кеніш болады» деп, ебекті тымды жргізуге насихаттайды, йткені тымды ебек ету леуметтік прогреске жеткізуді жолы, кедейліктен шыуды бірден-бір басты ралы еді. Кедейлікпен кресе алмаан, одан шыа алмаан кісі кер келеді. Ебекті сипаты мен мазмнына ерекше мн берген Абай:

Тбінде баянды ебек егін салан,

Жасынан оу оып, білім алан,-

деп, егін салу мен білім алуды баянды ебек екенін орытады. Баянды ебекті ол материалды игіліктерді ндіруді жне адамны мтажын анааттандыруды маызды кзі деп тсінді.

аза оамында халыты брі бірдей ебекке тартылмай, оны белгілі бір блігі жмыссыз болды. Абай оны жаымсы з салдарын ашып крсетті.

Жмысы жоты азаты жаманшылыа деп ескертті.

«арны аш кісіні кілінде аыл, бойында ар, ылыма марлы айдан трсын? Ашап-ішуге малды тапшылыы да, аайынны араздыына да р трлі блеге, рлы,зорлы, улы, смды секілді нрселрге йірлендіруге себеп болатын нрсе». лы ойшыл жмыссыздыты материалды жошылыа кеп сотыратынын баяндай отырып, оны адам мінез-лын згертетінін айтып, адамды хайуандырып жіберетінін айтты. Адамны брінде жаманшылыа арсы тра алатын кш уат, жэігер такбылада бермейді.Сондытан да Абай «Жаманшылыа бір ілігіп кеткен со, бойын жиып алып кетерлік айрат азата кем болады» деп жазды. Жмыссыздыты ел ішінде тотату жолдары мен атар, сырт елдерге барып жмыса орналасу арылы жоюа болатынына мітпен арады. Ол «малды тзден, бтен жатан тзу жолмен іздеп, рістерлік кн болар ма екен?» деп армандады. Абайды бл пікірі бгінгі оамдажмыссыздыты салдарынан алыптасан келесіз леуметтік жадайларды:ылмысты ршуін, айыршылыты ,нашаорлы пен маскнемдікті, жезкшелікті, т.б. мнін сол кезде-а кріп трандай айтыланы аны.

Абай аза оамын дамытуды халыа білім беру, оларды ылыма тарту деп есептеді. ылымды ол леуметтік жадайларды жасартуды ана бірден-бір ралы, деп арай отырып, ылымды игеру бкіл прогреске жететін жол деп тсіндірді

лы ойшылды пікірінше, ылымды біз жанымыздан шыара алмаймыз, жаралып, жасаалып ойылан нрселерді сезбеппіз, кзбен кріп, аылмен білеміз.

Абай тжырымны «Отыз сегізінші сзінде» тередете келіп, ылымны, білімні пайда болып, алыптасуын жне леуметтік рлін былай пайымдайды: «Адамны ылымы, білімі, хаиата, растыа мар болып, р нрсені тбін, хикметін білмекке ынты бірлн табылады».

Абай ылымда абстрактілі ойлаумен атар наты фактілерге сйенуді маыздылыын атап крсетеді жне ылымда олданылатын баылау дісіні рлін мезгейді. ылымда р нрсені лшеуі бар, оны лшеуін білу-бір лкен керек іс деп, ылым тануды маызды принципін негіздейді жне жолын байатады.

ылымны бірден-бір масаты-оамды апаратпен амтамасыз ету: «Ол хабарларды намдысы намды алпымен, намсызы намсыз алпымен, рнешік з суретіменен кілге тседі. Апаратты «кп жинааны бар адам» сынап, орындысын, орынсызын-брінде баанаы нрселерінен есеп болып, арап табады. лай етіп харекетке тскен адамды аылды дейміз»

Абай ылыми зерттеулер ксіби дегейде жргізілгенде ана жасы нтиже береді деп тсінді. Абай статистикалы мліметтерді ылым шін маыздылыын жасы білгендіктен, оны сана мліметтері атты ызытыран. 1878 жылы рылан Семей облысты сана комитетіне міріні соына дейін мше болан. Статистикалы мліметтер оамда жріп жатан процестер туралы аны, діл, ылыми деректер беретін боландытан, Абай оыр-Ккше еліне болысты управителі сайланып, зі басарып отыран болысты жй кйін баяндайтын статистикалы мліметтерді з олымен жазып, облысты басармаа жіберіп отыран: «1876 жылды аяында болыс та 4163 еркек, 3393 йел. ыстайтын жерлер саны-1004,оны 469-ы тастан, кірпіштен аланан ытауларда, 535-і киіз йде ыстайды. Болыста 900 тйе, 4500 жылы, 1350 ірі ара мал, 30150 ой-ешкі»,- деп жаза келіп, одан анша тл алынды, ыста лгені, тама шін пайдалананы, т.б.крсетеді де, болыстаы егін шаруашылыыны жайын баяндайды: «19 шаыра егін шаруашылыымен шылданады. Абай елді леуметтік-экономикалы хал-жайын:мал, егін шаруашылыын, елді лі де жартылай кшпелі, жартылай отырышы кйде алып отыранын тере сезінді. Мндай жадайда ркениетті елдер дрежесіне осыла алмайтынын білді.Ол ылым мен білімні маызды функциясы адамда тлалы асиеттерді алыптастыру деп санады.оамны болашаы саналаты н жастара баыттап жазан ледері мен ара сздерінде оларды жаымсыз жйттерден сатандырып, жасылыа мтылу керек екендігін тсіндіріп, тланы алыптастыратын асиеттерді белгілеп берді. «ылым таппай матанба» деген леінде Абай:

Бес нрседен ашы бол,

Бес нрсеге асы бол,

Адам болам десеіз...

сек, тірік,матанша,

Еріншек, бекер мал шашпа-

Бес дшпаны білсеіз

Талап, ебек, тере ой,

анаат, раым, ойлап ой-

Бес асыл іс, кнсеіз,-

деп, адамды тла етерлік леуметтік асиеттерді саралап крсетеді. Ол тла мселесін леуметтендіру процесін штастырады. леуметтендіруді негізгі агенттеріне Абай баланы ата-анасы аайын-туыстарын, білім мен ылым орындарын, дін мекемелерін, т.б. жатызады. Осы агенттер арылы леуметтендіру процесі жзеге асады, соны нтижесінде тла алыптасады.

Абай дінге оамны маызды институты ретінде арады. М. уезовты пікірінше, Абай шін дін аамны жеке басыны моральды жетілуіні ралы болан. Абай дін мселесін зіні ледерінде, ара сздерінде ала тартып, оны леуметтік мнін, мазмнын ашады. Дінге беріле сенеді. «Алланы сзі де рас, зі де рас» деп, дайды барлыына жртты мойындатуды жн санайды. Абай осы олылыты орнын толтыру масатында «Оыз сегізінші сзін» жазып, намаз ибраттарына жеке-жеке тоталып, райсы мн-маынасын тырды. Дін немі аралы, ділеттілік пен имандылыты уаыздаушы деп тсінді.

Демек, Абай и слам дініні трбиелік рлін жоары баалаан.оамдаы келесіз былыстармен, леуметтік ділеттсіздік пен крескен Абайа:

1)мірді лтірме, ор ылма сила;

2)рлама, тонама, ебегіні пайдасын ркімге тигіз;

3)Арамдытан сатан, йелден аула бол:;

4)тірік айтпа, шыныты айтуа орыпа, біра аиатпен айт;

5)Жанынан сек шыарма, біреуді айтанын біреуге айтпа;

6)Ант ішпе;

7)Бос сзге уаыт блме, орынды сйле, йпесе ндеме

8)Матан ума, кндеме,жаыныны жасылыына уан;

9)Журегіді ашудан тазарт, дшпаныды жек крме;

10)Сенімсіздіктен тыл, хаиатты уа тырыс-деген будда нормалары з дние танымындай болды. Бл парыздар ойшылды шыармаларынан айын аарылды.Абайды зі жазан Ережені мазмны 74 баптан трады. Бл-ы леуметтануына елеулі лес осан елеулі жат.

Абай саяси жне ыты кзарасында бюрократты кріністерге талдау жасап, бюрократияны алыптастыратын мотивтерді негізіне надандыты,білімсіздікті, рккіректікті жне менмендікті алып, бларды келесіз былыса сотыратынын жасырмады.

леуметтік ортаны, жалпы оамды лама Абай адамды жан-жаты етіп алыптастыратын негізгі социум жне басты фактор ретінде арастырады. Сонндытан ол «Адам баласын заман сіреді, кімде-кім жаман болса, замндасыны брі виноват» деген ой тйіндейді. Бл жерде Абай адамны оам мен арым атынасын, байланысын тере сараптай келіп, оны оамды раушы элемент жне белгілі бір рлі атарушы етіп крсетеді. Бл кзарсын жалызды туралы ой-пікірмен тередете тседі. Оны тжырымы бойынша, «Дниеде жалыз алан адам –адамны лгені».Ірі социум саналатын оамды ортасыз адамны тыныс –тіршілігі болмайтыны аны. Адамсыз оам, оамсыз адам мір срмейді.

Абай ілімінде оам мен адамны даму процесі ш сатыа блінеді. Біріншісі-тменгі саты, онда белгілі бір леуметтік тртіп, мірлік бадарлар жо. Бл «жарым адамны» ауыр, за баытсыз мірі, ол адамды А бай жануара теейді.Екінші кезеде-оам белгілі бір тртіпке ие болады, оны ныайтады, материалд ы молшылыа ол жетеді, аыл-ой рухани болмыс ретінде жалпы адамзатты негізі танылады. Бл дегейде Абай жеке адамды «адам» деп атайды. шінші дегейде адам таза рухани жолмен кемелдікке жетуі тиіс. Бл шынайы ілімге жне мгілік анааттандыруа апарар жол, оан «толы адам» жетеді. Алайда, бл дегейде жалпы оам тгел ол жеткізе бермейді, оан тек жекелеген адамдар ол жеткізе алады, сондытан да ол алдаы масат болып ала береді. оамды прогресті озаушы кші тла болып табылады. аза ойшылы шін прогрес –оамны ала жылжуы, оны жоары сатысы леуметтік тртіп пен жоары парасатты тланы оса амтиды.Тменгі саты-бей-берекеттік жне жарым адам. Ортаы сатысы –тланы материалды молшылыымен рухани тепе-тедігіні йлесуі.

азаты классикалы аарту ісінде проблемлар мынадай бліктерге блінеді:

-адам оны леуметтік мні;

-білім, білім беру, ылым;

-леуметтік-мдени ндылытар жйесі;

-оамны леу еттік ммкіндіктеріні крінісі ретіндегі жеке адамны леуметтік-экономикалы жне саяси ызметі, адам тыныс тіршілігіні механизмдері,тсілдері мен дістері

леуметтік ндылытарды басты оына білім мен ебекті оя отырып, Абай оларды леуметтік баыттылыын атап теді.Абай ке байта лы далада рашаш леуметтік мірді йымдастыруды уаыт пен кеістікте лкен траты мні бар екенін жне жеке адамдарды материлды жне руани ырларындаы жалпыа орта байланыстарына негізделген ірі ауымды нысаны боланын крсете білді.

 

24.ХІХ асырдаы аза Аартушылыы классиктеріні ылыми таным дамуына осан лесін крсетіз.

(Интернетте тура таырып бойынша млімет жо. Сол шін кітапты оя салдым.Айып етпеніздер!!!:) )

 

 

25.ХІХ асырды соы ХХасырды бірінші жартысындаы аза зиялыларыны леуметтік-философиялы,оамды-саяси жне этикалы-гуманистік мселелерді шешуге кзарасын ашыыз.

 

26.Шкрім дайбердиевті философия мен жаратылыстануды араатынасы туралы концепциясыны мнін ашыыз?

Шкрім дайбердиев (1858-1931) «ш аны», «Мсылманды шарты». Оны «ш аны» ебегінде ар-ждан мселесі арастырылады.

Шкрім біріншіден - онтологиялы жолындаы гносеологиялы, таныммен, екіншіден, дін жолындаы теологиялы дниетанымды екінші аны деп крсетеді. Ал шінші аныы Абайда кеінен сз болан мораль философиясындаы жан марына барып штасатын ждан туралы крделі проблеманы ктереді.

«Адамдаы: ынсап, ділет, мейірім - шеуі осылып ждан деген ым шыады. Мны орысша «совесть» деп атайды. Бан нана алмаан адамны жрегін ешбір ылым, нер, ешбір за тазарта алмайды. жданы сол жанны

ш аны

Адам аиатты бас кзiмен крмейдi, аыл кзiмен кредi. Бiлiп жаратушы – тiрi, лiмнен со бiр трлi тiршiлiк бар. Екi мiрге де керектiсi – ждан. ждан дегенiмiз – нысап, дiлет, мейiрiм.

Осы дниедегi кiшкентай, кзге iлiнбейтiн жандардан бастап, адамдара шейiн брi зi hм нсiлдерiнi жасылыын блiп, сiп-нуге ам ылады. Мны «барлы таласы» дейдi. Бл – жаратылысты берiк жолы. Сондытан барша адам шамасына арай жасылы, баыт iздейдi.

Тiршiлiк туралы адам арасында кптен берi айтылып келе жатан екi трлi жол бар. Бiрi – дене лсе де, жан лмейдi, жоалмайды; лгеннен кейiн де осы кнгi тiршiлiкке млде самайтын бiр трлi тiршiлiк мiр бар; сондытан адамдар жалыз ана дние тiршiлiгiн ойламай, сол соы дние мiрiнде де жасы, баытты болуды амын ойлай бiлуi керек дейдi. Мны аырет дейдi, лгеннен соы мiр жолы дейдi

Ендi бiр жол – бл лемдегi барлы нрсенi брi здiгiнен жаралып жатыр, оны былай деп жаратан ие жо hм лгеннен со да тiрiлетiн жан жо дейдi.

Менi ойымша, осы екi жолды айсысы аны екенiн табу – аылы сау адама атты мiндет.

Сол жйеден барша адамды баыта жеткiзудi ойласа, бiлiп жаратушы ие бар, лгеннен со бiр трлi мiр бар дегеннi шын-тiрiгiн бiлу керек. Егер шын болса, соны амын ойлап, адамдарды тпкiлiктi баыта жеткiзу шiн, мбада тiрiк болса, оан да уреленбей-а жалыз осы дниенi амын ылу шiн, оны тексеру шiн ртрлi дiндер жинап, ртрлi ылым жинап, ртрлi бiлiмдiлердi ол туралы жазан кiтап, айтан сздерiнен хабары болу керек. те-мте атты бiр керек шарты – зiнi стаан дiнiн оыан, ынан алпынан асырып алмай, «пленшеке, жасы кiсi айтыпты» деп сенiп алмай, бiржола сол ыма байланып алмай, з аылына бден айын бола алатынын шындыа сйенiп трып, сол екi жолдаыларды жазан кiтап, айтан сздерiн сынау керек. йтпесе адам дет-рып, аылдан шыа алмай, арандаулы ат сияты болады. Жне зiнi мынау жн дегенiн халы алдына салан дрыс. Неге десе, айбiр iс болса да, бден сыналып, тазаран со шынды ашылады. Ал екi жолды айдан шыанын тексерсе, адамдарды iздеуi жне барша лемдегi нрселер айдан пайда болан, кiм жаратан деген ойдан шыан. Неге десе, адамны аылы оны ойламай тра алмайды. Жне адам баласы жаалы бiр нрсе кре алса, оны кiм жасады екен, рi не шiн керек демей тра алмайды. Сондытан жаратушыны iздеген ркiм р трлi ой жргiзедi.