Леуметтiк, мораль мселелерi 5 страница
Тiптi ескi замандаы адамдар да жаратушы туралы р алуан топшылау ой жргiзген. Олар о баста бiр нрсенi зiндiк ерекшелiгiне арап, осында жаратушыны асиетi бар деп, кн, ай, от, ааш, асыл тас сияты нрселерге табынан. Немесе р алуан жаратушы бар ой деген оймен бiрнеше сурет салып, соан да табынан, онымен де трмай, детте сау адамны iстей бермейтiн iстерiн де iстеген: алдамшы, ждiгй, басы, балгер, дуана сиятыларды да тiрiнi орынбасары болар деп, сондайлара да табынан.
Сйтiп соыр кiсiдей сандалып жргенде пайамбар деген шыып, «барлыты (не нрсенi) брiн жаратан ие бар, лгеннен кейiн болатын бiр тiршiлiк бар, осы мiрде ылан iсiе арай, ол мiрде лшеусiз ба, иын азап бар; мны бiзге сол жаратушы ие бiлдiрдi де, сiздерге тыруа бйырды маан» деген.
Ол кездегi адамдарды бiратары бан нанса да, бiратары нана алмай, брыны алыптасан деттерiнен шыа алмаан.
Ендi бiзге бiлiп жаратушы ие жо, лгеннен со мiр жо дейтiн ойды тбiнде осы барлы адам неден бар болды деген ойлауды жемiсi екендiгi тмендегi сзден млiм болады.
Ескi заманны бiлiмдiлерi р нрсенi тп негiзi неден жаралды дей отырып, яни жаралысты тексере келiп, тамам нрсенi тп негiзi трт трлi нрседен деп бiлген. Олар: от, су, топыра, ауа. Одан кейiн замандар те келе лденеше жргiзiлген зерттеулер арылы тп негiздi таба-таба, байымдай жрiп, жаыны заманда барлы нрсенi тп негiзi 80 шамалы нрсе екенiн аарды. Cйтiп бiлгiрлер р дененi кзге крiнбейтiн раулардан осылып, раланын таба бiлдi. «Адам лген со дененi барша раулары шiрiп, бытырып, шашырап, райсысы з атомдарына осылып, са блшектенiп кетедi де, жан деген бiржолата жоалады. Сондытан лген нрседе айта тiрiлу жо» дейдi.\
Жаын кезде шыан бiр кiтаптарда Европаны осы кездегi бiлiмдiлерi атомды электр уатымен лденеше блiп, сол саты атын электрон ойсын дейдi. Осы бiр майда блшектi аты арабша да болса керек едi. Жаында бiр оыан кiтабымда мны «иатул камара байбаз» дептi. Маынасы «электр таланы-ау» деймiн. Мндай боланда, атомдар да блiнетiн боланы ой. Ал осы кездегi бiлiмдiлер жоарыда аталан 80 шамалы са негiздi брiнi тп негiзi бiр ана нр деп жр дейдi. Олай болса, барлы лемнi тп негiзi нр боланы да. Нр жары ой. Кн жерден бiр миллион ш жз есе лкен. Жер мен кннi арасы 140 миллион шаырым. Нр кннен, оттан шыса да, жан-жаына клтеленiп шыады. Нр секундына 280 шаырым жредi. Кннi нры жерге 8 минут 18 секундта келiп жетедi. Кннен алыс кейбiр планета жлдызыны нры жерге ш жылда жететiнi бар. Тiптi онан алыстаы аспан денесiнi нры жерге бiр мы жылдай уаытта зер жететiнi бар. Нрды жзiн орысша Юпитер, азаша Мштари деген планетаны [...] трт жолдасыны Юпитер айналанда 12 жыла жаын мезгiлде бiр айналып шыатыны бар.
Бл нрды жайын жазандаы масатым мынау: нр здiгiнен пайда болмаан, бiр нрседен шыатын нрсе, оны да немi озалыста болып тратыны есте болсын. Жне брiмiзге барлы лемнi шы-иыры жо зор екенi белгiлi. Осы лкен лемге араанда, бiзге бiлiнбегендерiнi есеп-исабын лшеуге келмейтiнi оушыны ойында болсын. Жоарыда айтылан барлыты барлыы здiгiнен жаралып жатыр, оны былай деп жаратан ие жо дейтiн болжам лдеашаннан айтылып келе жатса да, сiресе XVII-XVIII-XIX асырларды ая шенiне дейiн Европаа кбiрек жайылды. Оларды длелдiлерiнi негiзi жоарыда азыра айтылып едi. Солай бола трса да, таы да бiз бiлген длелдердi кштiрек дегендерiн айта атап тейiн.
I длел: АЙТА АЙНАЛЫС ЖОЛЫ
Барлы нрсенi тп себебi брыннан бар уатты дене [...]. Бл нрсенi заряд дейдi. аншалы сатаса, аырында тiптi блшектеуге келмейтiн болады. Сол блуге келмейтiн тп негiздердi атын европаша атом дейдi. Арабша мадда немесе сер деп атайды. (Бiздi аза тiлiнде атауы жо боландытан мен бл кiтапта атомды мадда, я атом деп атадым).
Сйтiп сол барша нрсе сол 80 шамалы атомдарды бiр-бiрiне осыланынан дене жасалып, лденеше трге блiнiп, бiрiнен-бiрi ршiп, жаралып жатанын тапан. Мны алашы тапан Юнан (грек) жртыны Пифагорc деген бiлiмдiсi. Кейiнгi бiреулердi айтуына араанда, Пифагорcты Финикия жртынан йрендi дейдi. Ондай болса, алаш табушы Финикияны Сит деген аласынан шыан Мусхус деген адамы болады. Мейлi, кiм брын тапса да, бл атомды басында оны не нрседен жараланын, не iске жарауын бiлу шiн iздестiрудi жемiсi деп бiлу керек. Кейiн гректi Апигорс, Демократис деген бiлiмдiлерi сол атомды длел ылып, барлы лем сол атомнан ршiп-нiп, оны былай етейiншi деп бiлiп жаратан ие жо дейтiн бiр жола негiз салды.
Араб жртыны патсалыы зорайып, кп елдi ол астына аратан Aббас тымы патса болан кезде Юнан бiлiмдiлерiнi жазан кiтаптарын араб тiлiне кшiргенде осы атом туралы сз араб тiлiне аударылып едi. Соан байланысты кейiнiрек мсылман ламаларыны арасында «осы длел брыннан бар ма, соынан жаралды ма» деген дауды енуiне, мiнеки, осы атом ымыны пайда болуы себеп болды.
Соы кезде Европаны Гасти, Дикрит, Ньютон, Ниптон, Юнг сияты ойшылдары брыны Апигорс, Демократистардан алан «жаратушы ие жо» деген жолды айта жаыртып, Европа арасында сол длел пайда болды. Бл ойшылдарды длелдеуiнше, р нрседе бiрiн-бiрi тартатын уат барлыы, оны орысша «притяжение» дейтiнi, ал арабша «тажарлы» деп атайтыны, мны алаш тапан Англияны Исаак Ньютон деген ойшылы екенi айтылады. Бл тйiндi XVII асырда лы ойшыл Карде алманы зiлiп жерге тскенiне арап ойлап тапан крiнедi. Ал бiлiп жаратушы ие жо дегендi ымдыра етiп айтса, лемдегi не нрсенi тп негiзi 80 шамалы атом, солар бiрiне-бiрi тартылыс уаты заымен осылып, дене жасап, бiрiнен-бiрiне тiп, нiп я згерiп жатыр, оны былай етейiн деп, райсысын р блек жаратып басаран ие жо. Сондай-а жан деген з алдына бiр нрсе емес, сол атомдардан жаралан денелердi озалысы згерiстерiнен шыан бiр сипат ана. Не нрсенi сiрiп, ндiретiн сол. Дниеде ешбiр зат жоалмайды, бiра згередi. Бар планета (жер, ай, кн) болсын, басында газ ттiнi сияты бiр жалын болып тран, тiптi кейiн кп уаыт те келе лгi жалын болып тран нрсе сйы болып клкiген. Одан со таы кп уаыт те келе салындаан, атты денеге айналан. Осыларды на мысалы азiргi бiз бiлетiн жер, ай, жлдыз болады. Дaгенмен осы сияты планета атауыны здерi мгi осы бiр алпында алмайды. Блар да бiрталай за уаыт те келе бiрiне-бiрi озалыс барысында сотыысып алып, белгiлi себептермен таы да газа айналады. Онан кейiн сйы зата айналып, онан атты дене болып атаяды. Сйтiп сол ш згерiс кйiне тседi де жредi. Блар айта атайып, атты дене болан кезде бастапысынан я лкен, я кiшi, я брынысынан згеше дене болып алыптасуы ммкiн. Сол сияты лгiндей лы згерiстi айта жаралыста жер де, айуан да, адам да, сiмдiктер де болады. Бiра лгеннен со бiзден сезiм кетiп, бiз сол згерiстерден еш нрсе сезбеймiз. Сол айта жаралыста бiлiм, шаруа, байлы, дене сиятылар бгiнгiден млде баса трде болады. Сонымен бiрге барлы лем бiржола газ болмай, бiр жаы газ болып жатанда, бiр жатаылары атайып, айта жаратылып жатады.
II длел: ЖАРАТЫЛЫС ЖОЛЫ
Мым барлыты брiн бар ылып тран жаратылыс жолы. Ол сондытан соны брiн згертiп жатан тп негiзiнде, зiнен не шыып, зiнде не болып жатанын да сезбейдi дейдi. Сондай-а бiлiп жаратушы ие бар деген бекер сз. Ол жаратылыс жолымен жараландарды зiнен блек нрсе емес, осыдан блiнбейтiн за. Осы лемдегi барлыты брi де сол замен ерiксiз жаралып жатыр. Ол за сiп-нуге, жоарылауа мтылып, е жасысын жайлап алады. Сондытан бл лемдегi планета жлдыздарыны жаралысы, жрiсi, адамны, айуандарды, сiмдiктегi р нрсенi дене бiтiмi, жаралыс реттерi толы жарасымды, масатты жолмен жаратылан.
Бл айтыландар – философ Ламетри сзi.
III длел: ТЫМДАСТЫ ЖОЛЫ
«Жоарыда айтыландар: бар нрсе здiгiнен жаралып жатан со жаратушы деген жо, рлытаы хайуандар, ааштар, стар, адамдар, сiмдiктер – брi теiзден туан. Теiз жердi орап аландытан су хайуандары, сiмдiктерi рлыа шыан. Жер жзiнде сетiн жандыларды брi о баста су хайуаны болан. Неге десе, ырда не трлi жандылар болса, теiзде де соан сас жандылар бар. Теiзде жылан, ит сиятылар болумен бiрге, с сияты жандылар да бар. Сондытан бларды з алдына блек-блек тым етiп жаратан ие жо» дейдi философ Майе.
IV длел: ДЕНЕ СЕЗIМI
Бiз р нрсенi денедегi сезiмiмiз арылы бiлемiз. Мым барлыты брi жаратылыс жолымен ерiксiз бар болып жатанын крiп отырмыз. Бiз оны жаратып жатан дайды ешбiр дене сезiмiмiзбен сезгемiз жо. Егер шын бiлiп жаратушы ие болса, бл жаратылыс себептерiнi еш керегi жо болар едi. Егер бiр жаратушы тiлдi дырет бар болан со, бл себептердi керегi не? Сондытан бiлiп жаратушы жо.
Бл айтыландар – Фошна сзi.
V длел: Р ТРЛIЛIК
«р трлi дниеге араса, мысалы, тас, ааш, баса сiмдiктер, хайуандар, адамдар, су, от сияты бiр-бiрiне самайды. Бл ненi крсетедi? Бл нрселер алай болса солай, кез келген себебiне арай жаралып жатыр. Оны былай болсын-ау дейтiн наты жаратушы жо екенi, мiне, осыдан млiм» дейдi лы ойшыл Демокрит. (Бл айса пайамбардан 300 жыл брыны грек философы).
Жоарыда айтанымыздай, мiне, осындай бiлiп жаратушы жо деген сздер XIX асырды ая шенiне дейiн Европа iшiне кбiрек жайылды. Онан кейiн бл кзарас нашарлады. Оны себебi – магнитизм, спиритизм, телепатия дегендердi шыаны болды. Мны мнiсiн мынадай ымдарынан крелiк:
Магнитизм – бiр адамны жанына жанны уатымен сер берiп, ерiксiз йытатып, сонан ткен бiр iстi немесе келесiде болатын бiр iстi срап, айыптан хабар айтызады, таы баса iстер iстейдi.
Спиритизм – ткен адамдарды жанын шаырып алып, кейде айыптан хабар алызады, кейде ааз да жазызады.
Телепатия – тiптi алыстаы тiрi адам жаны мен з жанын хабарластырып, оан ойлаанын iстете алады.
Осындай адам тааларлы, брын сыры беймлiм метафизика – жаратылыс жолынан жоары уат барлыы аныталан со, брыны дене сезiмiне ана нанып, онымен бiлiнбеген нрсенi жо деп жргендердi ойын шатастырып, баса ойа тсiрдi. Олар анытап бiлдiк деседi. Сонда да блара жанны тп негiзi бiлiнбегенмен, сау сияты дене лгеннен со да сол жанны з алдына бiреу болып, бл дниеде жрдемшi екенiн бiлдiк дейдi.
27. ылыми танымны эмперикалы дегейіні дістерін сипаттаыз: баылау, сипаттау, лшеу, салыстыру, эксперимент.
діс – бл белгілі бір орытындыа жетуге кмектесетін рекеттерді жиынтыы. Эмпирикалы ылымны негізін салушыларды бірі - Ф.Бэкон танымны дісін циркульмен салыстыран. рбір адамны ойлау абілетіні дегейі р трлі, сол себепті барлы адамдарды жетістікке жетуге деген ммкіндіктерін теестіру шін белгілі бір рал керек. ылыми діс осындай рал болып табылады. Сондай – а, діс адамдарды ммкіндіктерін теестіріп ана оймай, оларды іс - рекетін біркелкі жасап, ылыми зерттеулерді сас нтижесін алуа ыпал етеді.
азіргі заманы ылым белгілі методологияа, яни олданылатын дістерді жиынтыына негізделген. Осыан оса рбір ылым саласы тек ана арнаулы объектіге ана емес, сол объектіге сйкес арнаулы діске де ие болады.
ылыми танымны дістері жалпы дегейлеріне, ылыми зерттелу дерісіне, олданылу ауымыны кедігіне арай бірнеше топа блінеді. Сондай-а олар: жеке, жалпы ылыми жне жалпылама (философиялы) дістерге блінеді. Жеке дістер наты зерттеулерді тар шеберінде олданылады жне зерттелетін объектілерді сапалы ерекшеліктерімен тыыз байланыста болады. Пндік бадарына арай зерттелу дерісіне: физикалы, биологиялы, леуметтік дістері олданылады. Мысалы, химиядаы валенттілікті табу, социологиядаы анкета жргізу дістері сияты. Зерттелетін объекті мен оны зерттеу арасындаы туелділікті ескере отырып, зерттеуші объект пен дісті сйкестілігін адаалау керек. Жалпы ылыми дістер ылыми зерттеулер аясында ке олданылады. ылыми таным эмпириялы жне теориялы дегейлерге блінеді. Жалпы ылыми дістерді кейбірі тек эмпириялы дегейде (баылау, эксперимент, лшеу), басалары тек теориялы дегейде (идеалдау, формалау), таы біратары эмпириялы жне теориялы дегейде (модельдеу) олданылады.
Танымны эмпириялы дегейіні дістері
Эмпириялы танымны бастау алатын дісі — баылау. Ол айналадаы наызды объектілері туралы біратар алашы апараттар алуа ммкіндік береді. Баылау белсенді танымды деріске жатады жне нрсе мен сырты дние былыстарыны сезімдік (кбінесе кру) бейнеленуі болып табылады. Бл дісті олданан кезде танушы адам белгілі бір тану масатына сйенеді. детте, ойша рекет бадарламасын жоспарлайды жне алынан айатара, демек, реалдылы туралы білімдерге сйкес келетін тсінік береді. Баылау дерісінде зерттеуші салыстыружне лшеу операцияларын олданады. Зерттеуші объектіні белгілі бір белгісі бойынша салыстырады, сонан кейін оны лшейді. лшеу барысында субъективтілікті мейлінше азайтады. Ал лшеу кезінде лшеу ралдарын олдану зерттеушіні физикалы дерістерді тіркеуді; сезім органдары сияты сенімсіз ралдарынан бас тартызады. Эмпириялы танымны бдан да крделі дісі тжірибе болып табылады. Тжірибе деп объектіні зіне сай асиеттерін айындау зерттеушіні оан жасанды жадайлар жасау жолымен сер етуін айтамыз. Мндай жадайда зерттеуші алдын ала объектіні белгісіз (жасырын) сипаттарын ашу шін, оны ту жадайларын згерте отырып, табии деріс барысына енеді.
28.Танымны теориялы дегейіні дістерін сипаттаыз:анализ, синтез, индукция, дедукция, аналогия, абстрактілеу,идеалдау, тарихилы,логикалы, модельдеу.