Оан: ''анализ'', ''синтез'', ''индукция'', ''дедукция'' жатады. 4 страница

40.леуметтік философияны негізгі мселелерін талдаыз.

Бл сала оамды мірді мні жне іргелі задылытарымен, социум болмысыны логикасымен, оам мен тланы зара байланысы жне зара атынастарымен, жалпы леуметтік таныммен атар, оам мен адам туралы философиялы пайымдар принциптері жне логикасы, задылытары, ерекшеліктерімен байланысты болды. Осы сала леуметтік философия деп атала бастады.

леуметтік философияа ерекше анытама берген орыс ойшылы С.Л. Франкты пайымдауына тоталайы.

1929 жылы ол зіні негізгі шыармаларыны бірі — «оамны рухани негіздері» атты кітабын жариялады. Ол бл ебегінде леуметтік философияа мынадай анытама береді: “ леуметтік философия мселесі – бл оам деген не, ол адам мірінде андай маынаа ие болады, оны шынайы мні неде жне ол бізге андай міндет жктейді деген сратара жауап береді”.

С.Л Франкты леуметтік философияа атысты негізгі ойлары мынадай сратара жауап беру тірегінде:

1. оамды мір деген не?

2. Адам мірінде оамды мір андай орын алады жне оны шынайы масаты неде?

3. Адам зіні оамды болмысы формасын ра отырып неге мтылады жне неге жетуі ммкін?

4. Адамны оамды мірі лемдік, арышты болмыста андай орын алады? оамды мір болмысты ай саласына жатады жне оны наыз мні неде?

5. оамды мірді жалпы мір негізін райтын абсолюттік бастаулар мен ндылытара атынасы андай?

Оны айтуынша леуметтік философия – “оамды болмысты жалпы мгі негіздерін” зерттеумен айналысатын философиялы таным. “леуметтік философия оамды шындыты оны наыз, барлыын амтитын рамы мен натылыында круге мтылу болып табылады”. Мнан шыатыны: леуметтік философия адамны оамды міріні барлы “лемдеріні” – тарих, мдениет, дін, саясат, ы, экономика жне т.б. лемдеріні тпкі, онтологиялы негіздерін зерттейтін философиялы ілім саласы.

Бдан леуметтік философияны леуметтік былыстар мен рдістерді тануды теориялы-методологиялы мселелері, задылытары, социум болмысыны логикасы ызытыратыны туралы тжырымдаманы осайы. Жне аырында, С.Л.Франкты анытауынша, леуметтік философияны зерттеу аймаы – оамды мірді мні, оны индивидуалды адам мірімен атынасы жне оамды мірді ндылы ырларыны жалпы мірді фундаментальды ндылытарына атынасы. Осылайша, “леуметтік философияны” кпырлы, кплшемді “тпкілікті формуласын” тауып жне тегі жаынан тарихи, табиаты жаынан философиялы болып табылатын леуметтанумен, мдениеттанумен салыстыранда оны немен айналысатынын біле аламыз.

Бл формуладан шыатыны — леуметтік философия функцияларын тек философиялы жйеде ана емес, бкіл леуметтік-гуманитарлы білім жйесінде де жеткілікті трде айын жеткізуге болатындыы. Е алдымен, леуметтік философия бойынша оулы жне арнайы дебиет авторларымен толы келісе отырып, оны дниетанымды ызмет атаратынын тиянатауа болады, йткені ол “леуметтік лемді” бейнелеп ана оймай, оны саналы бейнесі ретінде “оны жаратады да”. леуметтік философия леуметтік лемні тек картинасы, бейнесі ана емес. Ол сонымен атар, леуметтік идеалдар мен ндылытарды наты шындыпен салыстыра отырып, оны наты мірмен байланысын анытай отырып, осы лемді жаратады да.

Екіншіден атаратыны – методологиялы функция. леуметтік философия мны пндік жне теориялы форма ретінде ызмет ете отырып жне леуметтік былыстарды тануда методологиялы бадарлар мен жалпы философиялы принциптерді пайдалануды лгісі бола отырып жзеге асырады. Оларды атарында диалектика принципі мен синергетика принципі жатады. леуметтік философия леуметтік-гуманитарлы білімдерді пндік трыда йымдастыра отырып, оны методологиялы зегі ретінде крінеді.

леуметтік философияны шінші функциясы оны танымды, эвристикалыызметі болып табылады. Ол танымды мдениетті элементі ретінде шындыты тек бейнелеп ана оймай, оамды мірді задылытары мен принциптерін алыптастыра отырып, бір нрсені ашуа абілеті бар, белгілі бір эвристикалы ерекшеліктерімен айрышаланады.

Тртіншіден, леуметтік философия леуметтік болмысты ндылы негіздерін пайымдай отырып, аксиологиялы ызметті атарады. Оны ішінде белгілі бір дрежеде трбиелеуші функция да кіреді: леуметтік функция, біріншіден, танымны, гуманитарлы ойлауды белгілі бір мдениетін трбиелейді; екіншіден, адамдарды жне бтіндей оамны белгілі бір ндылы бадарларын трбиелейді.

Бесіншіден, леуметтік философия кейбір философиялы концепциялардаы леуметтік болжау стсіз жне ылыми негізі жо деп жариялананына арамастан, болжамды ызмет те атарады.

оамды зерттеу тек философия шін ана емес сонымен бірге басада оамды ылымдар шін крделі мселе болып табылады. Коам маналы ым болып табылады. Философия оамды бірттас, яни адам болмысыны леуметтік тсілі, адамдарды бір-бірімен зара рекеттесуіні жемісі, адам шыармашылыыны нтижесі ретінде арастырады. Философия шін оамды ызмет арылы, яни леуметтік трыдан арастыру те маызды.

41.Мдениет философиясыны негізгі концепцияларын сипаттаыз.

рбір адам лтты леуметтік топты тапты ортаны кілі, яни наты мдениетті кілі. В.М.Межуев: «Мдениет дегеніміз – адамны іс - рекеті, оны даму формасы» - деп анытама береді. Адам табии заттар мен былыстарды зіні мддесіне, талап – тілегіне сай згертіп отырады. Мдениет адам мен табиатты зара ттастыы, зара арым – атынасыны тарихи дамып згеруіні лшемі. Адам табиатты бел баласы, біра оны мір сру исыны баса. Ол табиаттан тыс зіне жайлы ортаны, яни зіні болмысына имманентті оамды жасауы керек. О баста мдениет деген сз зіндік лексикалы ым маынасында «натура» /табиат/ деген сзге арсы ілім ретінде алыптасты. Табиаттан тыс, адам олынан шыанны брі де мдениет айаы бола алады. Мдениет лемі – адамны з лемі, йткені ол адамны творчестволы, жасампазды абілеттеріні жемісі. Адамзат тарихы – мдениет тарихы. Адамдар здері мір сріп отыран табии жне леуметтік ортаны згертеді, ол тарихи наты процесс. Ортаны згерту арылы зі де згеріп, дамып отырады. Осы даму процесіні наты маынасы мдениет болып табылады. Мдениет адамны зіндік дамуымен барабар процесс.

Философия мдениетті оам дамуына тн жалпы задылытара сйеніп зерттейді.

Философиялы дебиеттерде мдениет ымын саралауды кпжатылыын, кпмнділігін еске ала отырып, оларды брін бір жйеге келтіруді масат ететін болса, онда екі рдісті анытауа болар еді.

Біріншіден, мдениет дегеніміз табиаттан згеше, одан тыс адам олымен жасалан былыстар.

Екіншіден, мдениет дегеніміз - ндірісте, ылымда, нерде адам ол деткізген жетістіктер. Мысалы, осы маынада технологиялы, мдениет, кркем, нер мдениеті, адамгершілік мдениеті деп атап жрміз. Бл мдениетті нормативтік сипаты. рине, бл екі рдіс те біржатылыты крсетеді, ымны мні ашылмайды.

Мдениетті зіндік концептуалды мні оны адамны зін оршаан ортаны жетілдіріп, кркейтуге тырысан саналы рухыны, ізденістеріні крсеткіші екендігін еске алса, жоарыда келтірілген В.М.Межуев анытамасыны дрыстыы длелденеді.

Адамны оамды прогресс жолындаы рбір адамы оны мдениет жолындаы адамы болып табылады.

Адамны рухани мдениеті оны айналасындаы адамдармен арым – атынасында крініс табатын адір – асиетінде, адамшылыында, яттылыында, трбиелілігінде, интеллигенттігінде, арапайымдылыында. Осы моральдік сана ымы, осы адамгершілік асиеттер адамны руханилыыны негізін райды. Ал баса - нер, дебиет, ылым, білім дегендер трбиелеу жне ебектену нтижесінде ып алуа болатын материалдар болып табылады.

Адам наыз гуманды бастаулардан нр алатын оамда ана алыптасуы ммкін. Рухани мдениет жне ркениет бір – біріне руаытта сай бола бермеуі де объективті былыс.

ылыми – техникалы жетістіктерді адама ізгілік келуімен атар, баытсызды келуі де мірде орын алып отыран жадай. Хиросима жне Нагасаки, Семейдегі ядролы полигон техникалы прогресті жемісі. Біра оны адама арсы олданан адамгершіліктен ада адамны іс - рекеті. Гуманизмнен, адамны рухани мдениетінен тыс шынайы прогресс болуы ммкін емес. Адамды нерге, рухани байлыа баулып отыру адамды гуманизм рухында, гуманистік масат жолындаы кесапаттарды жеіп отыратын іскерлік рухында трбиелейді.

ылымны жоары масаты – адамдара білім беру. Мдениет пен нерді жоары масаты – тланы жан жаты дамуы.

Бізді тпелі оамымызда таным жне мір шін, болаша тадырымыз шін е маызды зекті мселе – мдениет жне ркениет мселесі, оларды зара арым – атынасы жне бірлігі мселесі.

Адамдарды р уаытта болаша тадыр ойландырады. Сондытан да осы мселе зіні міршедігімен алдыы атара шыып отыр.

42.Диалектиканы негізгі задарын баяндаыз.

лем де, адам да, табиат та, оам да дайы згерісте, дамуда. Даму дегеніміз-мгі, ажетті озалыс, згеріс. Философияны бір блігі болып табылатын диалектика лемні дамуыны теориялы негіздерін анытайды. Диалектика дегеніміз-болмыс пен бкіл лем дамуыны жалпы байланыстары туралы ілім. Онда даму процесі зерттеледі. Диалектика-дамуды философиялы теориясы. Сонымен атар, ол-лемді бірттас жне арынды бтіндік деп абылдайтын ойлау тсілі. Диалектика лем лгісін згеріп тратын трлер, жадайлар жне дуірлерді бір-бірімен ауысуыны мгі процесі деп арастырады. Ф.Энгельсті анытамасы бойынша‚ диалектика дегеніміз - лемдегі байланыстар, табиатты, оам мен ойлауды озалысы мен дамуыны жалпы задары туралы ылым. Философия объективті жне субъективті диалектика ымдарын олданады. Ойлау жне таным процестері шін бл те маызды ымдар. Объективті диалектика дегеніміз-лемні, табиатты, объективті дниені дамуы, згеруі. Ал оны адам санасында бейнеленуінен субъективтік диалектика туындайды. лем, дниені дамуымен, згеруімен атар оны бейнелейтін, тсіндіретін ымдар да дамып, згеріп отырады

Диалектика жйесіне оны негізгі задары кіреді. За ымыны маызды екі маынасы бар. Біріншіден, за дегеніміз-заттар мен былыстар арасындаы жалпы, траты жне ажетті байланыстарды білдіретін ым. Мысалы, лемдік тартылу заы, табии срыпталу заы. Бларды брі объективті материалды лемні задары. Екіншіден, за дегеніміз-лемні байланыстарын бейнелейтін білім жйесі. Бл-ылым задары. Диалектиканы негізгі ш заы бар. Олар даму процесіні маызды задылытарын тсіндіреді. арама-арсылытарды бірлігі мен кресі туралы за материалды лемні дамуыны негізін тсіндіреді. Даму процесі ішкі де, сырты да арама-арсылытарды атыысы арылы іске асады. Диалектика сырты арама-арсылытарды бірегейлікті екіге блінуіні нтижесі, тптеп келгенде ішкі арама-арсылытар туындысы деп арайды. Бл заны лкен дниетанымды жне трбиелік мні бар, йткені ол дамуды белгілі бір сатысын, тарихты ешбір жетістігін, адам ол жеткізген биікті е соы деп арастырмауа йретеді жне шексіз шыармашылыа бадар береді. оам міріндегі айшылытар те крделі жне жан-жаты. Санды жне сапалы згерістерді зара ту заы дамуды наты тетігін крсетеді. Диалектика кез келген затты оны асиеттері, саны жне сапасы жаынан сипаттайды. асиет дегеніміз - затты баса заттармен байланысындаы сипаты. Сапа - бл асиеттерді бірлігі. Сапалы айындылы зат пен былысты траты етеді, бір-біріне ажыратып, дниені шексіз саналуандылыын айындайды. Сапа дегеніміз-затты барынша зінділігі. Сан затты біркелкі бліктерге блінуін айындайтын ым. Бір-біріне самайтын нрселерді айырмашылыында сапалы, ол бір-біріне сайтын нрселерді айырмашылыында санды сипат бар. Кез келген затты негізгі бір сапасы бар. Мысалы, стаан-е алдымен ішуге арналан рал. рбір зат сапалы, траты жне санды, трасыз асиеттерді айшылыты бірлігі. Бл бірлік белгілі бір интервала дейін саталады. Оны шама арылы анытаймыз. Шама-нрсені немесе былысты сапалы жне санды айындылыыны табии бірлігін білдіретін философиялы категория. Зат пен былыс з дамуыны белгілі бір дегейінде жаа сапаа ктеріледі. Сан згерістеріні нтижесінде ескі сапаны жааа айналып, затты немесе былысты тпкілікті, сапалы згеруін, секіріс деп атаймыз. Кез келген сапалы згерісті тек секіріс арылы дамуы маызды бетбрыс. йткені секіріс кезінде зат зіні сапалы асиетін жоалтып, баса асиеттерді жиынтыына айналады. Сан мен сапалы згерістерді зара байланысын химия жасы длелдейді. Мысалы, кдімгі ауаны молекуласына ауаны бір ана атомы осылса, онда озон пайда болады. Озон - баса сапалы былыс. Сондытан да болар, Ф. Энгельс химияны млшерлік, санды згерістерді нтижесінде заттарды сапалы асиеттері згеріп отыратындыы туралы ылым - деп анытады. Терістеуді терістеу заы даму процесіні трі мен жалпы баытын крсетеді. Мнда ерекше танымды рольді терістеу ымы атарады. Терістеуді - терістеу заыны аясында аса маызды задылыты-сабатастыты тсіндіруге болады. Терістеу‚ сабатасты-жалпы дамуды, соны ішінде ылыми, кркемдік дамуды да объективті задылыы. Сабатасты жо жерде ілгері рлеу, даму болмайды. Адамзат баласы тарихи дамуды р сатысында дебиет пен кркемнерді, ылыми жетістіктерді айта жасамайды. ткен заманда істелген жмыспен, пайда болан деби туындымен таныс болмаса, онда біз дниені тануды брыннан белгілі діс, жолдарын айта арастырып, уаыт ткізер едік. Сабатастыты арасында мндай жадайды бастан кешірмейміз. Жоарыда атап ткен диалектиканы негізгі принциптері мен задары оны негізгі идеяларын орытындылауа ммкіндік береді. Біріншіден, былыстарды бір-бірімен тыыз байланыстылыы идеясын лем мен жаратылыстану тарихы толы длелдейді. Екіншіден, лемні мір сруі мен дамуыны негізгі шарты - оны ішкі айшылытары идеясы. шіншіден, лемдегі былыстарды дайы згеріп отыратындыы туралы идея.

43.Сана ымын тсіндірііз жне сана мен тілді байланысын крсетііз.

Болмысты екінші таажайып трі – ол сана, рух, жалпы аланда, адамны психикасы. Гносеологиялы (танымды) трыдан араанда, сана – Дниені бейнелеуді е биік, тек адама ана тн идеалды формасы. Оны біз болаша “таныма” арналан тарауда клемді трде талдаймыз.

Сана – материя емес, оны ола стап сындырып, я болмаса, ауыза салып дмін байап, мрына жаындатып иісін анытауа т.с.с. болмайды. Болмысты трыдан ке трде араанда, сана – адамны ішкі жан-дниесі, адам белсенділігіні психикалы дегейі. Ал оны натылай келсек, ол, рине, адамны ой толаулары. Біра, ол онымен бітпейді. Ойлау, рационалды таным – сананы зегі боланмен, оан адамны сезім толындары да кіреді: адам уанады, ренжиді, ашуланады, шаттанады, сйеді, жек креді т.с.с. Егер де біз ке трде адамны психикасын алатын болса, оан санамен атар бейсаналы та кіреді. З.Фрейдті уаытында ашан бл жаалыыны азіргі мірдегі маызы те зор. Сонымен атар, санаа те емес адамны ыры да (воля) бар. Кейбір жадайларда адам санаа сыймайтын, оан арсы нрселерді жасауы ммкін. Ф.Ницше уаытында айтандай “наыз адам” толынмен бірге емес, оан арсы жзиді.

Адам Дниені саналы трде бейнелеп ана оймай, сонымен атар, з ішкі жан-дниесіне сараптау жасайды – міне, осы стте оны рухы оянады. Рух категориясы бізді жаында ткен тарихымызда дінмен байланыстырылып, ал “кеес тоталитаризмі” соыа арсы боланнан кейін, философиялы дебиетте те аз олданды. Негізінен аланда, руха ылымдаы жетістіктер, оамды сана формалары жатызылды. Тек бгінгі тада ана бл категорияны маызы суде ( рух жнінде клемді трде араыз: “Мырзалы С.К. Модернизация общества: взаимосвязь политики и морали., Костанай, 1988, стр.220-264).

Жалпы аланда, рух дегеніміз – адамны зіндік сана-сезімі, з-зіне “сырттай арап” баа беруі, з міріні мн-манасы мен атар, жалпы Дние жнінде ойлауы-толауы, тебіренісі жатады. Бл тек дамыан адама ана тн нрсе. айсыбір жануарды алса, ол з-зін блдыр сезінеді, зін жаалай ортадан блек алып, оан арсы ойып арай алмайды. Оан абілетті – адам ана.

Жеке адамны рухымен атар, белгілі бір халыты рухы жнінде де айтуа болады. Мысалы, аза халыны руханияты, демек, оны зіне тн дниесезімі, ндылытары. Оны дебиетте “объективті рух” деген категория арылы береді.

Сонымен атар, рухты жетістіктері ылыми, кркем шыармалар арылы мір сруі ммкін. Оны “объективизацияланан рух” дейміз. Мысалы, айсыбір лы суретшіні туындысын абылдаанда, бізді рухани міріміз лкен тебіреністе болып, сан-алуан сезімдер мен ойлар жан-дниемізге келеді. рбір адам зіні рухани болмысына байланысты “Венера” мсініне р-трлі арайды. Біреуі оны “діретті тедесі жо семдік” ретінде абылдаса, тайыз надан адам оан “нпсілік” трыдан арауы ммкін. Симфония, я болмаса, баса саз формаларын абылдаанда да соан сас тебіреністе боламыз, т.с.с.

Дегенмен де, рухты “негізгі йі” – натылы мір сріп жатан тірі адамны ішінде. Оан аыл-ой, парасат, борыш, ар-ждан мен ятты аяныш, адалды, махаббат пен сйіспеншілік, ізгілік пен аиат, семдік, міт пен сенім, еріктік пен ділеттілік т.с.с. жздеген категориялар жатады. Мысалы, Н.А.Бердяевті айтуына араанда, “рух дегеніміз аиат, ізгілік, семдік, еріктік пен мн-мана…Рух дегеніміз – адам ішіндегі оны дайлыы” (араыз: Н.А.Бердяев. Философия свободного духа., М.,Мысль, 1994). Расында да, “Сені осы дайы бар ма?”,- деп ашына айтанымызда – адам руханиятыны тайыздыын крсетпейміз бе? Олай болса, адам руханиятыны зегі неде?,- деген сра пайда болады. Бл талай ойшылдарды тебіренткен сра болатын.

Орысты лы ойшылы Ф.М.Достоевский “Дниені сатап алатын семдік ана”,- дейді. рине, кбісінде, семдікке мтылан адам злымдыа бармайтыны ха. Сонымен атар, біз мірде “салын лебі” бар – адамды адамнан алшатататын - семдікті кріп жрген жопыз ба?

Рухты білім, ылыммен де тееуге болмайды. Ядролы физиканы жетістіктерін пайдалану жолында адамзат атомды электр стансаларынан баса неше-трлі жан тршігерлік ару-жара жасаан жо па ? азаты лы ойшылы Шкрімні ХХ . басында-а ар-жданны баылауынан шыан ылымны адам тршігерлік салдарлара келуі жніндегі идеяларын еске алса-та боланы.

Сондытан, Шкрім рухты зегін ар-жданнан крген болатын. Бл пікірді стаан философия тарихындаы И.Кант, Абай, С.Л.Франк сияты ойшылдарды келтіруге болады. ХХ . экзистенциализмні крнекті кілі В.Франкл “ар-ждан – адамны ішкі дайы”,- деген болатын.

Біршама зиялылар рухты зегін махаббат, сйіспеншіліктен креді. Орта асырдаы Августинні айтанындай, “сй, содан кейін не істесе де болады”. Тек ана сю арылы баса адамны жан-дниесін атара ашуа ммкіндік аламыз. Наыз махаббат сйген адамны лі де болса ашылмаан жатарын сырта шыарып, оны глдетіп, шыармашылы жола итереді. Дниені тану – тек ана табиатты задылытарын ашу ана емес, сонымен бірге оны шын жрегімен сюге те. Бл танымны онтологиялы тере іргетасы. Тек ана сю арылы, зіді осы Дние деген мхитты бір рамдас тамшысы ретінде сезінгенде ана зерттелетін затты ішкі сырын ашуа ммкіндік аласыз.

Оырман з дниесезіміні ерекшеліктеріне байланысты з руханиятыны зегін табар деген ойдамыз. Ал, алам иесіне келер болса, рухты зегі ретінде ар-жданды арайды. Бгінгі айшылыа толы адамзат мселелерін шешу тек саясатты олында емес, - ол р адамны рухани-адамгершілік жетілуімен байланысты, - деген ойдамыз. “Мндай илы заманда тек ар-жданын басымы ойан адамзат з мірін сатап алады”, - дер едік.