Ытай философиясындаы Даосизм, Легизм мектептері

Айта рлеу философиясындаы ерекшеліктер андай?

айта рлеу дуіріні дниегекзарасыны негізгі ерекшеліктері:

1) нерге кп кіл блінуі. айта рлеу дуіріні кркемдік-эстетикалы сипатта болды.

2) егер Антика дуірі табиат-космос, ал ортаасырларда адамны дайа атынасы орталы мселе болса, айта рлеу дуіріні адамды орталы орына ойды, философиялы ойлауыны негізгі ерекшелігі антропоцентризм, гуманиз болды. айта рлеу дуірініде адамды шыармашылы тла ретінде арады. Орта асырлы рухани тсініктерден арылуа талпыныс нерді, дебиетті глденуіне алып келді, сйтіп гуманистік дниетаным алыптасты.

3) дниені пантеистік трыдан тсіну айта рлеу дуіріні натурфилософиясыны зіндік ерекшелігі болды. Пантеистік кзарас дайды табиатпен теестірді, табиатты, адамды дайлы дрежеге ктерді.

4) Натурфилософиямен атарласа жаа жаратылыстану ылымы дамыды (ірі ылыми жаалытар ашылды, ол ылыми-техникалы прогрессті крсетті).

Пантеизм догматты, діни дниетанымнан табиатты ылыми трыдан тсінуді жаа формасы болды. айта рлеу дуіріні алымдары бірінші орына тжірбиені, зерттеудік эксперименталды дісін ойды. Натурфилософияны дамытандар: Д. Бруно, Б. Телезио, Н. Кузанский, М. Монтень, Н. Коперник, Г. Галилей, Леонардо да Винчи.

айта рлеу дуіріні негізгі сипаты, оны адама баытталуы болды. Ежелгі антикалы философтар дние ортасына кш-уат берген, рух, жігер туызатын Космосты, ортат асырда дайды, айта рлеу дуірінде Адамды ойды. Сондытан, айта рлеуді ерекшелігі - антропоцентризм. Енді зерттеуді орталы мселесі - дай емес, адам болды. Адамны лемдегі орны, оны бостандыы, тадыры Леонардо да Винчи, Микеланджело, Эразм Роттердамский, Николло Макиавелли, Томас Мор, Мишель де Монтень секілді ойшылдарды толандырды. Адам мен оны тадырына, шыармашылы бастамасына траты кіл аудараны шін, оларды «гуманистер» деп атады. Гуманизм айта ркендеу дуірінде дін мен феодализм рсауынан адам баласын босатып, еркіндікке жетелеуді масат еткен леуметтік озалыс.

айта рлеу дуіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынны humanitas адамшылы) белгілі Римні саяси айраткері, Цицерон б.з.д І асырда олданды. Оны ойынша humanitos – адамны трбиесі жне білімі, оны жоары дрежеге жетуіне ммкіндік туызады. Адамны рухани табиатыны жетілуінде негізгі рл грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пндеріне беріледі. Атап айтанда, ренессанс мдениетіні теориялы негізі осы пндер. Оларды studia humanitas (гуманитарлы пндер) деп атады.

Пантеизм- (pan - брі жне tcheos - дай) - дай мен лем бірттас деп танитын, діретті табиатпен балаан философиялы ілім. Осы баытты кілі католик шіркеуіні айраткері, кардинал, Германия легаты, ататы философ Николай Кузанский (1401-1464), шын аты Кребс. Ол «Білместік ылымдары туралы», «Шыу тегі туралы», «Ммкіндікті болмысы туралы», «Жер шарыны айналуы туралы» ебектерін жазды. Ол лем дниесі мен дай бір бтін деп, жаратылыстану ылым зерттеулерін птады, яни рационалды білімді олдады жне адамны бл ызмет саласына дінні араласпауы керек деді. Дниені дай жаратан, біра дние шексіз, материалды жне арама-арсылы арылы озалады.

ытай философиясындаы Даосизм, Легизм мектептері

Легизм –бастаушыларына Цзы-чан (б.д.д. VI .), Щан Ян (б.д.д. 390-338 жж.), Ан Сы (б.д.д. 280-208 жж.) жне осыларды ішіндегі белгілісі Хань Фэй (б.д.д. 280-237 жж.) мемлекетті басару теориясын шыаран. йгілі загерлерді ебегіне сйене отырып, ол «ш сайман» жне «екі тартпа» оуын жасап шыарды. Бл оуды негізінде тезис жатыр. рбір за екі бастаудан трады – «кнут жне пряник» – жаза жне ттытау. «Кнут» – бл «жаза», ал «пряник» – бл «ттытау». Хань Фэй сарай басшылыыны табиатына орытынды жасады жне зіні екі ебегінде за басшылыы жайлы «Ропот жалыздыы» жне «бес паразит». Циньдік император Цинь Шихуан, осы легисті басшылыымен ытайды стті осты. Біра дл осы басшы 460 белгілі конфуциандытарды жерге тірідей кмуге бйры берген жне осы жан заына арама-айшылы жасаан жо. Жан заын шыаран Хань Фэй: йгілі крес кезінде бірі-бірінен алыспау керек: «азіргі уаытты басшыларына брыны халытан, азіргіден баса, дстрлі тсінік, жасылы, з-зін жойды, мірде ана емес, саясатта да жаза олданбаса болмайды – за солай. Адамды сйсінуді басаруа болмайды». Заойлар конфуцианды салта («ли») зады («фа») арсы ойды. Сенген дістерінен бас тартып, олар басаруды екі басына – рмет пен жазалауа, ал арды орыныш, реймен алмастырды. Хань Фэй з дниетанымында даосизмге сйенеді. Дао оларды здеріне Аспанны зі баынатын ділетті за сияты арастырады. Заа брі – аспан, заттар, адам да баынышты. Оан баынбайтын тек Дао мен басарушы. «Аылды басарушы – Даоны жолымен жргендер, зенні аысымен жзген айы сияты», - деп жазды; …Бейімділік тртібі – барлы істегі табыс кілті». Хань Фэй-Цзы пікіріншеадам туаннан эгоист болып жаратылады. атыгез бастау табиатты зінен басталады. Бл табиат задылыы ешашан жасылыа айналмайды, тек оны жазалау арылы ана жасылыты ктуге болады. Осымен байланысты басшы барлы адамдарды зіне ызмет етуге мжбрлеп, рметтеу, жазалауа уестенуге шаырады. Осымен бірге Хань Фэй-цзы аз рметтеп, атты жазалауды сынды. Мемлекетті бірлігі жне оны беріктігі басшылыты задылыпен амтамасыз етуінде. Легистер мемлекетті шаруашылы ызметіне ерекше мн беріп, оны экономикадаы рліні, яни бааны, нарыты траты болуын реттеді. кіметті орталытандырылан уаттылыы шін табии байлыты реттеу шін мемлекеттік монополияны жне пайданы мемлекеттік азынаа беруді сынды.

 

Даосизмні негізін б.д.д. мен V-ІІI . мір срген Лао Цзы (арт стаз) салды. Даосизмні айнар кзі – «Дао-Дэ-цзин» деп аталатын философиялы трактатта крсетілген. «Дао» – «жол, алашы бастама, алашы тпнегіз» деген маынаны білдіреді. Дао-заттарды табии су, нуімен бірге, дниені негізін райды. Бкіл лем Дао заына баынады. Даосизм философиясыны негізгі мселесі – лы Дао туралы, жалпылама За жне Абсолют туралы ілім. Даоны ешкім жасаан жо, біра брі де содан тараан. Дао барлы жерде, рашан, р уаытта, шексіз з стемдігін жргізеді. Оны сезім арылы круге, естуге болмайды. Дао табиатты, оамны, адам мінезі мен ойыны табии, біра крінбейтін заы. Оны бастамасы да, аяы да жо. Сондытан ол атаусыз. Ол уаыт пен кеістіктен туелсіз, солай бола тра, жары дниедегі барлы нрсені негізі мен бастамасы, аты мен трі. Дао сансыз заттарды жасаса да, рекетсіз кйін сатайды; бос уыс сияты, біра мгі, таусылмайды, оларды руаытта реттейді.

лы аспан да Даоны ыпалында. мірді мні де, масаты да, оны танып білу, соны тртібіне еру, сонымен жарасу. Даоны тану дегеніміз табиатты заын ыну жне сол тртіпке йлесе білу. Даолытар з нер-бiлiмдерiн мият орады.

Дао дстрлерi, сонымен атар барлы ытай мдениеті, «згерiстердi кiтаптарына» шыады. Олар содан со те белгiлi екi классикалы шыармалар «Дао-дэ цзин» жне «Чжуан-цзы» атарда айтылан оушыа малiмнен ауызша таратылды. Оларда бден жетiлдiрудi рухани-дене тжiрибе суреттеледi. Басты масат ежелгi жне азiргi даос – бл шiн рухты iздестiруi, бара арбаласты бас тартуы жне майда алулары дние жзi зiне сыйызандай етiп. Даосизм тсінігі бойынша дiн де тiр жо, онда философия да онтология жо, гносеология да, тек ана алып пайдаланан космогенез бар.

Даос дстрi– бл адамгершiлiктiк (рухани жне физикалы) адамды тпкілікті жетiлдiруді жеке жолы (дниелiк жол болжаыш), Дао жне Дэ (табыс) мистикалы жарытанушы мектеп.

Дао – бл оуды негiзгi ымы, ытайлытар оны мндерi бекiтілмейді деп тсiндiредi. Дао (жань Цзы) зiмен-зi бар болатын ммкiн емес мгi, шексiздігін анытайтын кернеу, жасандылы, зорлыты iздерiн алып жрмейдi.

Лао Цзы ытай дстрi шін келесілерді iстемеудi аида еткен:

- «лемді ауладан шыпай тану ммкiн. Тадауды жолы ммкiн терезеге арау болар. Алыста жрсе – аз бiлесi. Даналар сондытан ешайда бармай-а зерттеді: крмей аарды; жмыс iстемей жасады».

«Iстемеудi аида, табии жрiске араласпау бойынша ынылан кш болжаыш бiлдiредi. Сйткенде, оларды пiкiрi бойынша, болмысты толытыын адамды алады.