Актив – міндеттеме меншікті капитал
детте ксіпорынны бухгалтерлік балансы есеп беретін уаыта арай негізделіп, айды, тосанны, жылды басына жасалады. Балансты актив блімі за мерзімді активтер жне аымдаы активтер деп аталатын екі тауардан трады. за мерзімді активтерді атарына ксіпорынны материалды емес активтері, негізгі ралдары, за мерзімді аржы салымы (инвестициялары), за мерзімді дебиторлы борыштары жатызылады. Ал аымдаы активтер тауарында йымны материалды ндылытары, тауарлары, дайын німдері, аяталмаан ндірісі, ыса мерзімді дебиторлы борыштары, ыса мерзімді аржы салымы, алдаы активтері арастырылады. Бухгалтерлік балансты пассив блімі ш тараудан трады. Оны бірі меншікті капитал деп аталып, онда ксіпорынны жарылы оры, резевтік оры, блінбеген пайдасы немесе жабылмаан зияны крсетіледі. Пассив бліміні екінші жне шінші тараулары тиісінше за мерзімді жне ыса мерзімді міндеттемелер деп аталады. за мерзімді атарына ксіпорынны за уаыта алынан несиелері мен арыздары жатызылса, ыса мерзімді міндеттемелертарауында йымны алдаы кезедеріні табыстары, бюджетке арызы, бюджеттен тыс мекемелерге арызы, жабдытаушы-мердігерлерге арызы, жмысшыар мен ызметкерлерге ебек аы бойынша арызы, зейнетаы орларына арызы жне баса да кредиторлы борыштары крсетіледі.
| Бухгалтерлік шоттарды мні жне рылымын ашып крсетііз. Активті жне пассивті шоттара сипаттама берііз |
Шот – бл апарат жинатаушы. Кейіннен ол жинаталады жне ртрлі жина крсеткіштер мен есептемелерді жасау шін пайдаланылады. Сырты трі бойынша шот екі бліктен тратын кесте бейнелі. Шотты сол жа блігі дебет, ал о жа блігі кредит деп аталады.
рбір шота айды басындаы жне соындаы алдыты (сальдоны) жне дебеті мен кредиті бойынша ай шін айналымны болуы тн.
Шаруашылы операцияларын шоттарда крсету шін жатты растау ажет, алашы жаттарды райсысыны зады кші болуы тиіс.
2. Бухгалтерлік шотты сызба трінде екі жаты кесте ретінде крсетуге болады, сол жаын "Дебет" (Дт), ал о жаын "Кредит" (Кт) деп атайды. Бл ымдар тарихи трде Италияда дниеге келген (латын тілінен debet - ол бересі, credit — ол сенеді деген маыналар береді), біра есепті дамуымен олар здеріні бастапы маыналарын жоалтандытан, оларды олданылуы шартты болып табылады. "Дебет" жне "Кредит" ымдары шаруашылы рекеттерін жргізу барысында р трлі бухгалтерлік есепшоттарыны зара байланыстылыын крсету шін пайдаланылады.
Бухгалтерлік есепшоттарында алдытарды белгілеу шін "Сальдо (алды)" (шот алдыы) ымы олданылады.
Бухгалтерлік шотты нысаны мынадай:
Шот
(шоттыатауы)
дебет кредит
Осы сызбаны пайдалана отырып, шоттарда рекеттерді жазу шін оларда тек ана рекеттерді нмірі мен сомасын ана крсетеміз.
Шоттар шаруашылы ралдары мен оларды рылу кздеріні жадайы, яни алдыы, кірістелуі мен шыысталуы туралы сипаттама беруге болатындай етіп рылады.
Барлы шоттарды рылуы бірдей, біра шоттарда дебет пен кредитті маыналары мен жазаларды мазмны р трлі болып келеді. Ол шоттарды нені есепке алатындыына байланысты: шаруашылы рал-дары немесе оларды рылу кздері.
Бухгалтерлік шоттарды рылымы мен мазмны. Активті жне пассивті шоттар. Баланса атысы бойынша бухгалтерлік есепті барлы шоттары активті жне пассивті болып блінеді. Сйтіп, шоттардаы жазбаларды екі сызбасын крсетуге болады.
Активтік шоттар - бл шаруашылы ралдарыны рамы, орналастырылуы жне ралдарды пайдаланылуы (ралдар мен шыындар) крсетілетін шоттар.
Пассивтік шоттар — бл шаруашылы ралдарыны рылу кздері мен аражаттарды масатты баытталуы крсетілетін шоттар (рылу кздері мен табыстар). Активті шоттардаы жазбалар сызбасы мынадай:
Активтікшот
Шот_______________________
(шотты атауы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
| 1.Б – бастапы алды Шаруашылы рекеттеріні нтижесінде кбеюі (+) | Шаруашылы рекеттеріні нтижесінде азаюы (-) |
| 2. Дебет бойынша айналым (барлы шаруашылы рекеттеріні сомасы) | 3. Кредит бойынша айналым (барлы шаруашылы рекеттеріні сомасы) |
| С – соы алды |
Активтік шоттарды дебетінде алдыы мен шаруашылы ралдарыны кбеюі (немесе шыындар), ал кредитіде - есепке алынатын объектілерді азаюы керсетіледі. Бухгалтерлік есепшоттарында жазылан рекеттер сомасы айналым деп аталады. Шотты дебеті бойынша сомасы тиісінше дебеттік айналым, ал кредиті бойынша сомасы кредиттік айналым деп аталады. Шаруашылы рекеттерін жргізуді соы алдыы мынадай формуламен аныталады:
С = Б + Д. айн.-К. айн.,
Мндаы:
Д. айн.- дебет бойынша айналым;
К. айн.- кредит бойынша айналым.
Активтік шоттаы алды тек ана дебеттік немесе нлге те болуы ммкін.
Пассивті шоттаы жазбалар сызбасы:
Шот _____________________________
(шотты атауы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
| Шаруашылы рекеттеріні нтижесінде азаюы (-) | 1.Б – бастапы алды Шаруашылы рекеттеріні нтижесінде кбеюі (+) |
| 3. Дебет бойынша айналым (барлы шаруашылы рекеттеріні сомасы) | 2.Кредит бойынша айналым (барлы шаруашылы рекеттеріні сомасы) |
| С – соы алды (1+2-3) |
Пассивтік шоттарды кредитінде алдыы мен объектілерді кбеюі, ал дебетінде азаюы крсетіледі.Шаруашылы рекеттерін жргізуді соы алдыы келесідей формуламен аныталады:
С = Б + К. айн.- Д. айн.,
Пассивтік шоттардаы алды тек ана кредиттік немесе нлге те болуы ммкін.
Активтік жне пассивтік шоттар бухгалтерлік есепшоттары жйесіні негізін райды.
3. Бухгалтерлік есепті шоттары жинатамалы жне талдамалы болып блінеді. Шаруашылы орларын немесе оларды кздерін жалпылама трде крсетуге арналан шоттар жинатамалы шоттар деп аталады. Осындай шоттармен жргізілетін есеп жинатамалы есеп деп аталынады.
Жинатамалы есепті ерекшелігі – ол тек ашалай бірлікпен жргізіледі жне ксіпорында бар материалды ндылытарды сомасы андай, берешекті сомасы андай екендігін крсетеді. Жинатамалы шоттар бухгалтерлік балансты жасауа ажет. Жинатамалы шоттарды экономикалы жаынан топтастыруды дамыту шін талдамалы шоттар ашылады.
орларды жне оны кздеріні жекелеген трлеріні рамдас бліктерін есепке алуа арналан шоттар – талдамалы шоттар деп аталады, талдамалы шоттарда есеп тек ашалай лшеуштермен ана емес, сондай-а натуралды лшеуштермен де жргізіледі.
Мысалы: «Шикізат пен материалдар» - жинатамалы шотына жатады, ал «Негізгі материалдар», «Кмекші материалдар», «ара металдар», «Тсті металдар», «Орман материалдары» - талдамалы шоттара жатады.
Бухгалтерлік есеп шоттарыны Бас жоспары дегеніміз ксіпорынны аржы-шаруашылы ызметін есепке алуа ажетті, экономикалы негізделген шоттарды жйеленген тізілімі.
Шоттарды Бас жоспары бойынша оны олдану жніндегі нсаулыа сйкес бухгалтерлік есеп туелдігіне, меншік нысанына, ызмет трлеріні ксіпорындарында йымдастыруа тиіс.
Сызба 2 - Бухгалтерлік есеп шоттарыны жіктелінуі
Бухгалтерлік есеп шоттарыны экономикалы мазмны бойынша рылымы жне атаратын ызметі бойынша жіктелуі(негізгі, реттеуші, калькуляциялы, аржылы нтижелік, баланс сыртындаы жне т.б.)
бухгалтерльік есепті жргізу шін пайдаланатын логикалы тізбек трінде ресімделген щоттарды жйесі шоттар жоспары деп аталады.
| Синтетикалы жне аналитикалы шоттар, оларды зара байланыстарын наты мысал негізінде ашып крсетііз |
Шоттар-йымны активтері, капиталы мен міндеттемелеріні есепті кезе басындаы олда бары, кезе ішіндегі озалысы, кезе соындаы алдыы жн. млімет беретін бух/к есеп дісіні элементі. Шот ксіпорынны шар/ ызметін басарып отыру шін шар/ ралдары мен орлану кздерін белгілі бір састытарына арай біріктіріп, оларды орындалан операция серінен згеріске шырауын есептеп отырады. Бух шот ашу дегеніміз-есеп объектісіні бастапы жадайын сипаттайтын соманы жазу дегенді білдіреді.Белгілі бір есептік кезе аралыында шар- аражаттарында болан згерістерді айналым деп атайды. рылысы :Шотты сырты трі «Т» рпіне сас екі бліктен тратын кесте. Сол жа блігі дебет, о жа блігі кредит д.а. рбір шота айды басындаы ж/е соындаы алдыты (сальдоны), дебеті мен кредиті б/ша айналымны болуы тн. Бастапы алды-есепті кезені барысындаы, яни шотты ашылу барысындаы алды. Соы алды-есепті кезе соындаы, яни шотты жабылу бар. алды. Дебеттік айналым-шотты дебет жаына жазылан сандарды осындысы. Кредиттік айналым-шотты кредит жаына жазылан сандарды осындысы. Активті шот-йымны шар- аражаттарыны бар екендігін ж/е ондаы згерістерді аымды есебін жргізуге арналан.Активті шотта Бастапы ж/е соы алдытар дебетке жазылады.
Дт шот аты Кт
Бастапы алды 
Есептік кезе ішінде йым Есептік кезе ішінде йым активтеріні кбеюі (+) активтеріні азаюы (-)
 |
ДтА КтА
 |
Соы алды
Соы алдыы былай есептеледі: С=Б+ДТайн – КТайн. Пассивті шот-бл йымны шар- аражаттарыны алыптасу кздеріні(міндеттеме мен капитал) бар екендігін ж/е онда болан згерістерді аымды есебін жргізуге арналан шот.
Дт шот аты Кт
 |
Бастапы алды
Есептік кезе ішінде йым Есептік кезе ішінде йым міндеттемелері мен менш. міндеттемелері мен менш капиталды азаюы (-) капиталды кбеюі (+)
| |
ДтА КтА
| |
Соы алды
Соы алдыы:С=Б+КТайн – ДТайн. .
Бух. Есеп пайдаланылатын барлы шоттар мліметтерді топтастыру клеміне байланысты 2-ге блінеді:
1) Синтетикалы шот
2) Аналитикалы шот
С.ш. – шаруашылы аражаттарын жалпылама трде крсетуге ж\е ірі топтара топтастыруа арналан шоттар. Б.е. типтік шоттар жоспарында крсетілген барлы шоттар С.Ш. болып табылады. С.Ш. бой\ша жргізілген есеп Синтетикалы есеп деп аталады. Синтетикалы есеп тек ана ашалай лшеммен жргізіледі. йым ызметін жедел трде басару ж\е баылау шін синтетикалы есеп мліметтері жеткіліксіз б.т.Яни, мліметтерді нерлым блшектеп крсететін апараттар ажет болады. Осы масат шін аналитикалы шоттар пайдаланылады.
А.Ш. – экон. мні бой\ша бірдей топтара топтастырылан шоттарды блшектеп крсетуге арналан шоттар. Яни, А.Ш. С.Ш.-ды нерлым блшектеп крсетуге арналан. А.Ш. бой\ша жргізілетін есеп А.Е. деп атаалады.А.Е. есептік лшемдерді 3 трі де пайдаланылады.
Кейбір С.Ш. шін йымда субшоттар пайдаланылады. Субшоттар – синтетикалы ж\е аналитикалы шоттар арасындаы аралы шоттар. Субшоттар белгілі бір С.Ш. клемінде А.Ш.-ды осымша топтастыруа арналан, соан байланысты, бірнеше А.Ш. бір субшотты, ал бірнеше субшоттар бір С.Ш. райды.Мысалы
Шикізаттар мен материалдар - Синт.Шот
(1310)
Цемент(1311) Кірпіш(1312) Ааш(1313) - Субшоттар
 | |||||||||
 | |||||||||
 |  |  | |||||||
М400 М700 ызыл силикат ДСП ДВП – Анал.Шот
Бір синтеткалы шот бой\ша ашылатын субшоттар мен аналитикалы шоттар саны йым ызметіні крделігіне ж\е б.е. міндеттеріне байл.аныталады. С.ш. ж\е а.ш. арасында зара байланыс саталуы ажет. Яни, с.ш. бой\ша Б,айналымдар ж\е С, а.ш. бой\ша Б, айналымдар ж\е С сомаларына те болуы ажет.
| Есеп саясатыны мнін ашып крсетііз. йымда есеп саясатын растыру тртіптеріне тоталыыз |
Р-даы Бухгалтерлік есеп жне аржылы есептілік туралы заа сйкес есеп саяты бл Р- занамалы талаптарына, Бух.есеп стандарттарына , БЕ-ті типтік шоттар жоспарына сйкес йым ызметіні ерекшеліктерін ескере отырып БЕ-ні жргізу жне аржылы есептілікті растыру бойынша абылданан аидалар, шарттар, ережелер мен тжірибесі ескерілген белгілі бір дістерді жиынтыы.
Есеп саясатын растыруды негізгі базасы шаруашылы операцияларын, активтерді, капиталды, міндеттемелерді, табыстар мен шыыстарды крсетуді альтернативті дістері сынылатын аржылы есептілікті халыаралы стандарттары, ар.Ес.лт.стандарттары ( №1, ,№2 )
йымны есеп саясаты БЕ- аидаларына жне сапалы сипаттамаларына сйкес 1 жылдан арты мерзімге растырылады.
йымда абылданан есеп саясаты мынандай жадайларда згертулері ммкін:
1. Мемлекеттік кілетті йымны талабы бойынша.
2. Егер згерту аржылы есептіліктегі апаратты шынайы сынылуына жадай туызатын болса.
3. Р- задылытарына згерістер енгізілген жадайда.
4. Бух.есеп бойынша нормативтік актілерді згеруіне сйкес.
йымны есеп саясатына енгізілген згертулер андай да бір жаттармен яни йым басшысыны бйрыымен, кімімен немесе аулысымен рсімделуі тиіс.
йымда абылданан есеп саясаты сол ймны ызмет етуі барысында олданылуы керек.
Есеп саясаты йымны барлы рылымды блімшелеріне оларды орналасан жерлеріне арамастан олданылады.
Яни йым филиалдарыны баса есеп саясатын жасауына ыы жо. Бас йым есеп саясатында болан згерістер туралы барлы рылымды блімшелеріне хабарлауы тиіс.
Есеп саясатын растыру жауапкершілігі йым басшылыына беріледі. Сондытан есеп саясаты мен оан енгізілген барлы згерістер Р- задылытарында жне йым жарысында крсетілген тртіпке сйкес бекітілуі ажет.
йымны есеп саясатында бекітілуі тиісті тараулара мыналар жатады:
1. БЕ- типтік шоттар жоспары негізінде жасалан жмыс шоттар жоспары.
2. йым ызметіні ерекшелігіні ескере отырып дайындалан алашы есеп жаттарыны нысандары.
3. йым активтері мен міндеттемелерін тгендеу тртіптері.
4. йым активтері мен міндеттемелерін баалау дістері.
5. йымдаы жат айналысын йымдастыру тртібі.
6. Жргізілген бухгалтерлік операцияларды баылау тртібі.
7. Есепті йымдастыруа атысты баса да шешімдер.
| Аудитті пайда болуы жне оны даму тарихына сипаттама берііз |
| Бухгалтерлік есепті типтік жне жмыс шоттар жоспарына сипаттама берііз |
| Екі жаты жазуды мнін наты мысал негізінде ашып крсетііз. Бухгалтерлік жазба тсінігіне анытама берііз, оны трлерін атаыз |
Екі жаты жазу дісі - шар\ операцияларын бух\к есеп шоттарында тіркеу дісі.Мні-рбір шар\ операциясы екі рет те сомамен бір шот дебитінде ж\е баса шот кредитінде жазылады. Екі жаты жазу шар\ операцияларыны нтижесінде бух\к есеп объектілеріндегі болатын зара згерістерді крсетеді. Шар\ операциясын екіжаты крсетуді мні-ол бір шотты дебеті б\ша ж\е екінші шот кредиті б\ша бірдей сомамен жазылуы тиіс. Екіжаты жазу дісіні ажеттілігі к\о- млкін балансты топтау дісінен туындайды. Ксіпорынны бух\к шоттары сол йымны бух\к балансы баптарыны негізінде жасалады. Сондытан бух\к шот аттары баланс баптарыны атына сйкес болуы тиіс. Бух\к шотты бастапы алдыы балансты есепті кезені басындаы сомасы деп аталатын бааналардан алынады да,керісінше шотты соы алдыы балансты есепті кезе соындаы баанаа жазылады. Бух\к балансты актив баптарына сйкес ашылатын шотты, яни мліктерді, ашаны ж\е т.б есептеуге арналан шотты активті шот,ал пассив баптарына сйкес ашылатын шотты,яни ксіпорынны меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналан шотты пассивті шот д\а.Бух\к есеп объектілеріні арасында зара белгілі бір байланыс б\ды. Бан длел ретінде йымны шар\ ралдары мен оны рылу кздеріні ж\е шар\ процестеріні осы ксіпорындаы орындалатын рбір шар\ операциясын екі жаты эк\ былыса алып келетіндігін ж\е оларды згерістеріні міндетті трде балансты екі бабына да бірдей сомада крсетілуін келтіруге б\ды.
Екі жаты жазуды ажеттілігі экономикалы былыстарды зара байланыстылыынан туындайды. Бухгалтерлік есеп объектілеріні арасында зара белгілі бір байланыс болады. Бан длел ретінде йымны шаруашылы ралдары мен оны рылу кздеріні жне шаруашылы процестеріні осы ксіпорындаы орындалатын рбір шаруашылы операциясын екі жаты экономикалы былыса алып келетіндігін жне оларды згерістеріні міндетті трде балансты екі бабында да бірдей сомада крсетілуін келтіруге болады. Екі жаты жазу шаруашылы операцияларыны нтижесінде
Бастапы есеп жаттарындаы апаратты бухгалтерлік есепшоттарында тіркеу олмен жазу немесе автоматтандырылан ралдарды пайдалану арылы жзеге асырылады. Есеп жаттарындаы опреацияларды тіркеу шін арнайы нысан кестелері: карточкалар, кітаптар, тізімдемелер (ведомостар) мен журнал-ордерлер жне таы баса тріндегі есептік тіркелімдер олданылады.Бухгалтерлік есеп жмысын жргізуге арналан карточкаларды алы ааздан немесе картоннан дайындайды. Олар негізгі ралдарды, тауарлы-материалды орларды саталу орны бойынша талдамалы есептеуге арналан. рбір карточкаа реттік нмір беріліп жне оларда карточканы ашылан уаыты (кні, айы, жылы) крсетіледі. Бл карточкалар арнайы картотекалы-ж1шіктерде саталан.
Есеп жазбалары тіркелім трлері бойынша хронологиялы, жйелік жне біріктірілген болып блінеді.
Хронологиялы тіркелімдер шаруашылы операцияларын жмыстарды орындалуы мен жаттарды бухгалтерияа тсуіне арай жазу шін аолданылады. Мндай тіркелімдер жаттарды тгел саталуы мен бухгалтерлік жазбаларды жоалып кетпеуін баылауды амтамасыз етеді. Хронологиялы тіркелімге тіркеу журналын (регистрациялы), шаруашылы операцияларды есептеу кітабын жне таы да басаладрыд жатызуа болады.
Жйелік тіркелімдер шаруашылы операцияларын мазмны бойынша топтан жне брыайлыын анытау шін олданады. Бларды бухгалтерлік шоттарды жргізу тіркелімдері деп те атауа болады. Жйелік тіркелімге бас кітапты жатызуа болады. Пайдалануы барысында рбір синтетикалы шот шін оны ішінен жеке бет ашылады.
Біріктірілген тіркелімдерде хронологиялы жне жйелік жазбалар біріктіріліп олданылады. Мысалы: бухгалтерлік есепте кеінен олданылатын журнал-ордерлердегі жазбалар синтетикалы шоттар бойынша хронологиялы ретпен жргізіледі.
| Шаруашылы операцияларыны серінен баланста болатын типтік згерістерді наты мысал негізінде крсетііз. |
Кез келген ксіпорында кнделікті жмыс істеліп, ызмет атарылып отыратындыы белгілі. Осы операцияларды орындалуы йымны бухгалтерлік балансыны баптарына тікелей сер етеді. Натыра айтатын болса, йымдаы рбір орындалатын операцияа сйкес баланс баптарындаы сомалар згеріске шырап отырады. Біра бухгалтерлік балансты актив пен пассив баптарыны тедігі рдайым саталады. Сонымен атар ксіпорындарда рбір орындалан операциялардан кейін жаадан баланс жасалмайтындыы белгілі жне ол ммкін де емес. Осыан байланысты бухгалтерлік есепте баланс баптарыны сомасына сер ететін шаруашылы операцияларыны трт трге бліп арастырады. I тип:балансты актив жаында ана згерістер тудырады.Яни активті 1бабы жргізілген шаруашылы операциясыны сомасына азаяды,ал екінші бабы дл сол сомаа кбейеді.Нтижесінде баланс валютасы згермейді(-А;+А) IIтип:балансты пассив жаында ана згерістер тудырады.Яни жргізілген шаруашылы операцияларыны соммасында бір бап азаяды,екінші бабы кбейеді.Нтижесінде баланс валютаc згермейді. (+П;-П) 3-тип: балансты актив жіне пассив баптарыны бір мезгілде кбеюін крсетеді.Нтижесінде баланс валютасы жргізілген шар опер- сомасына кбейеді (+А;+П) 4-тип: балансты актив ж пассив баптарыны бір мезгілде бірдей соммаа азаюын крсетеді.Нтижесінде юбаланс валютасы жргізілген шар оп сомасына азаяды (-А;-П)
Бухгалтерлік балансты трлері.
1)Кіріспе-йымны жаадан рылан уаытында жасалан бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста йымны ызметін бастар алдындаы жарылы капиталы крсетіледі.
2)Жойылу-йым з ызметін тотатып, таратылар кезде жойылу балансы жасалады. Бухгалтерлік есеп жне аудит мамандары жойылу балансын екі трге бледі, бірінші – йымны жабылуына байланысты, екінші – йымны жабыланын орытындылау
3)Блу-ірі йымды бірнеше са бірліктерге блу барысында немесе осы йымны рылымды блімшелерін баса йыма беру барысында растырылады
4)Біріктіру-Біріктіру балансы бірнеше йымдарды бірігуі барысында растырылады.
5)Шоырландыру-Шоырландырылан баланс бір зады тланы балансындай растырылан йымны жне оны барлы еншілес йымдарыны жеке баланстары.
6)Баланс-Нетто-бл валютаында реттеуші баптарды сомалары осылмайтын баланс
7)Баланс-Брутто-бл валютасында реттеуші шоттар осылан баланс
8)алдыты баланс- шоттарда соы алды сомасын есептеу арылы растырылады
9)Айналым балансы- йым мліктері мен оларды орлану кздеріні алдытары мен атар оларды озалысы жніндегі апаратты амтиды.
10)орытынды баланс – бл ндірістік ызмет бойынша белгілі бір уаыта атысты есептік жат.
11)Провизорлы баланс – бл бастапы баланс.Ол алдын ала жыл соыны растырылады,детте 9айлы баланс
| Кассадаы олма-ол аша аражаттарыны есебін йымдастыру тртіптеріне тоталыыз |
олма-ол ашаларды абылдау, сатау, беру шін йымда касса болады. Касса- олма-ол ашаларды ж/е зге де ндылытарды абылдауа, беруге ж/е уаытша сатауа арналан арнайы жабдыталан блме. Кассалы операцияларды жргізу кассирге жктеледі. Ол кассадаы барлы ндылытарды саталуына толы жауапкершілік алады. Кассалы операцияларды жргізу кезінде алашы жат ретінде кіріс ж/е шыыс ордерлері олд/ды. Кіріс кассалы ордер кассаа А-ын абылдау кезінде толтырылады. Ондаы барлы реквизиттер толтырылып олдар мен йым мрі басыланнан кейін жат зады кшке ие болады, осы жатты бір блігі квитанция А ткізген тлаа беріледі. Шыыс кассалы ордері йым кассасынан А беру кезінде олданылатын алашы жат. Кассада А-н беру кезінде міндетті трде йым басшысыны рсаты беріледі. А-ын ашушы адамны жеке басын куаландыратын жат крсетуін талап етеді. Кіріс ж/е шыыс кассалы ордерлеріне ешандай тзетулер енгізуге болмайды. Осы алашы жаттаы мліметтер арнайы тіркеу журналдарында тіркеледі. Кассадаы операциялар б/ша айналымдарды есептеу шін кассалы кітап пайдаланылады. Кассадаы операциялар есебін жргізу шін 1010 шоты олд/ды ж/е мына жазбалар пайд/ды:
1) сатылан тауарлар шін А кассаа тсті
ДТ 1010, КТ 1210
2) банкетгі е.а шотынан олма-ол ашалар кассаа алынды Дт 1010, Кт 1030
3) йымны жарылы капиталына олма-ол аша трінде лес осылды- Дт 1010, Кт 5030
4) кассадан жалаы берілді- Дт 3350, Кт 1010
5) іс-сапар шыындары шін ызметкерлерге аванс берілді- Дт 1250, Кт 1010.
Сонымен кассалы операциялар есебін жргізу шін 1010 активті синтетикалы шоты пайдаланылады.ДтА бойынша кассаа аша аражаттар соммасы келіп тскенін, ал КтА б-а кассадан аша берілген аша аражаттары крсетіледі.
| Банктегі аымды шоттаы аша аражаттарыны есебін йымдастыру тртіптеріне тоталыыз |
Зады тлалар банктен мынадай шоттар аша алады:
· аымды,
· депозиттік,
· валюталы.
Р-ы барлы зады тлалар з есеп айырысуларын банктен ашылан аымды шот арылы жргізуге міндетті. Банктік шоттар арылы е.а жргізу кезінде олма- олсыз аша арылы е.а-ларды жргізуді 1 формасы пайд/ды:
- тлем тапсырмасы,
- тлем талап тапсырмасы,
- инкассалы кім,
- аккредитив,
- чек.
Аымдаы банктік шоттаы А-ны есебін жргізу шін 1030, жина шоттарындаы А-ны есебін жргізу шін 1050, зге де А-ны есебін жргізу шін 1060 пайд/ды. Аталан шоттарды барлыы активті. Е.а шоты б/ша А-ын аудару кезінде сатушы мен сатып алушы арасында бекітілген келісімшартта крсетілген есеп айырысу жаттарыны біреуі пайдаланылады ж/е есеп айырысу шотында аша аражаттары жеткілікті болан жадайда ана е.а жргізіледі. Е.а б/ша жргізілген операцияларды тізімі крсетілген кшірме йыма беріліп отырады. 1030 шоты б/ша жргізілген шаруашылы операцияларына жасалатын бухгалтерлік жазбалар:
1) йым кассасындаы арты аша аражаттарын е.а шотына ткізді- Дт 1030, Кт 1010
2) е.а шотындаы аша аражаттарыны белгілі бір салада жина шоттарын ашуа аударылды- Дт 1050, Кт 1030
3) бюджетке салытар аударылды- Дт 3110,3130, 3160 Кт 1030
4) банткен алынан несие есеп айырысу шотына аударылды Дт 1030, Кт 3010.
Банктік ашылан шоттар мынадай жадайларда жабылуы ммкін:
1) йым басшысыны тініші негізінде
2) йым таратылан тініш негізінде
3) 3 ай бойы шотта озалыста болмаан жадайда.
| орлар, оларды трлеріне сипаттама берііз. орларды тгендеу тртіптеріне тоталыыз |
орлар бл- 1)арапайым ызмет барысында сатуа арналан, 2) сату шін ндіру процесіндегі, 3) ндірістік процесте пайдалануа арналан шикізат пен материал нысанындаы активтер. йымдаы орларды озалысын яни кіріс ж/е шыыс оепрацияларын йымдастыру арнайы есептеу карточкаларында жіктеледі. Карточкалар номенклатуралы номер б/ша орларды р тріне жеке ашылады. Осы карточкалар бухгалтериядан материалды жауапты тлаа олхат арылы беріледі. Осы карточкаа жазбаларды ойма мегерушісі кіріс/ шыыс жаттары негізінде жазады. Бухгалтерия белгіленген мерзімде карточкалардаы жазбаларды тексереді ж/е онда крсетліген алдытарды БЕ мліметтерімен салыстырады.оларды абылдау н/е сату кезінде оймадаы олрады абылдау, тапсыру реестрі толтыруы ажет. Ай соында оймадаы орлар алдыы карточкалардан «орлар алдыы кітабына» кшіріледі. Сондытан оймадаы есеп натуралды трде, ал бухгалтерияда олар ашалай лшем трінде крсетіледі. Кез келген йымда орларды белгілі бір кезе б/ша тгендеп отыруа кіл блінеді. орларды тгендеу оларды з орындарында ж/е барлы озалыс кезедерінде саталуын тексеру ж/е наты мліметтерді есептік мліметтермен салыстыру болып табылады. Сол арылы оларды ндірісте олданылуына баылау жасалынады, арты н/е кем орларды дер кезінде анытауа толы жеткізіледі. Тгендеу жауапты тланы атысуымен міндетті трде айта есептеу, лшеу, санау жолдарымен жргізіледі. Тгендеу нтижесі б/ша тгендеу актісі ж/е салыстыру ведомосі толтырылады. Тгендеу кезінде йыма орлар кеп тссе оларды материалды жауапты тла тгендеу комиссиясыны атысуымен абылдайды ж/е тгендеу жргізілген кннен кейінгі тізімге кіріске алады.
| Негізгі ралдарды мнін ашып крсетііз, оларды жіктелінуіне жне баалануына сипаттама берііз |
Н - німдерді шыаруда (ызмет крсетуде), баса тлалара жала беруге не кімшілік масаттара арналатын жне бір жылдан арты уаыта пайдаланылатын материалды активтер.
Б.Е.те Н – бл бір жылдан арты уаыта пайдаланылатын, зіні бастапы нын дайын болан німге, орындалан жмыса не крсетілген ызметке амортизация есептеу жолымен біртіндеп ткізетін материалды активтер.
Пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын барлы ндіріс ралдары баасына арамастан негізгі ралдара жатызылмайды. Сонымен бірге йым оймасындаы дайын нім болып саналатын Н.. да сол йымны Н..на жатызылмайды.
Н.. мынадай белгілері бойынша жіктеледі:
1) ндіріске атысуына арай:
· ндірістік Н.. - ндірісте ызмет ететін, німді ндіру барысында пайд.н Н..
· ндірістік емес Н.. - ндірістік процесске тікелей атыспайтын, біра йым ызметіне мдени трмысты ызмет крсетуді амтамсыз ететін Н..
2) кімні меншігінде екендігінде байланысты:
· меншікті Н.. – йым иелігіндегі жне оны балансында крініс тапан Н..
· жала алынан Н.. – бл алдын-ала белгіленген мерзімге келісімшарт б/ша баса йымнан алынан Н.. оларды есебіжала берушіні балансында есептеледі.
3) пайдалану сипатына арай
· жмыс істеп тран Н..
· жмыс істемей Н.. – бл р трлі жадайлара байланысты ндіріс процессінде пайд.н ралдар.
4) затты рамына байланысты:
· мліктік Н.. – санауа жне лшеуге болатын Н..
· мліктік емес Н.. – пайдаланылатын жер, орман алаптары жне су ресурстарына жмсалатын крделі шыындар.
Н.. есебін йымдастыруда оларды баалауды маыздылыы жоары. Трлері:
· бастапы н – Н.. салуа, сатып алуа, тасымалдауа, орнатуа кеткен шыындар, сонымен бірге сатып алу кезінде тленген салы сомаларынан, рылысты салу кезінде алынан несие шін тленген пайыз сомаларынан жне осы Н.. пайдалану шін жадайына келтірумен тікелей байланысты барлы шыындарды жиынтыынан трады.
· аымды н – Н.. белгілі бір уаыттаы нарыты баасы.
· балансты н – Н.. бастапы нынан жинаталан тозу сомасын алып тастаандаы н.
· сату ны – бл келісімге дайын бір-біріне туелсіз жатарды Н.. сатуына ммкіндік беретін н.
· жойылу ны – тиімді ызмет ету мерзімі аяталан Н.. істен шыару кезінде пайдалануа жарамды кейбір бліктерді ны. Бл нды Н.. кіріске алу кезінде йымда рылан комиссия анытайды.
· амортизациялы ны – Н.. бастапы ны мен жойылу нынын арасындаы айырмашылы.
| Негізгі ралдарды тозуы жне амортизация есептеу дістеріне наты мысалдар негізінде сипаттама берііз |
Н ндіріс процессіне атысуына, табии кштерді сер етуіне байланысты біртіндеп тозады. Тозуды екі трі бар:
· табии тозу
· моральды тозу
Н бойынша міндетті трде амортизация есептеледі. Амортизация – тозуды нды крінісі. Амортизациялы аударымдар рбр есептік кезені шыысы ретінде танылады. Тотап тран Н бойынша амортизация есептелмейді.
Мынадай Н б/ша амортизация есептелмейді:
· жер
· кітапхана орлары
· мражай ндылытары
· ескерткіштер
· нер туындылары
Н б/ша амортизация есептеуді дістері:
· нды бірдей етіп блу дісі
· ндірістік діс
· жеделдетіп аудару дісі:
а) кумулятивті
б) алдыты азайту дісі
нды бірдей етіп блу дісі – Н ны, оны ызмет ету мерзімі ішінде ндіріс шыындарына бірдей сома бойынша жатызылатын діс. Бл діс б/ша амортизация сомасы келесі діс аныталады:
(бастапы н – жойылу ны)/пайдалану мерзімі
Кейбір жадайда осы діс бойынша амортизация сомасы амортизация нормасы арылы аныталады. Амортизация нормасы былай аныталады:100%/пайдалану мерзімі
ндірістік діс– амортизация сомасын орындалан жмысты клеміне пропорционалды трде есептеу дісі. Бл діс бойынша амортизация сомасын есептеу кезінде пайдалану мерзімі ескерілмейді, яни Н ндірістік уаттылыы арылы есептеледі:
(бастапы н – жойылу ны)/орындалатын жмыс клемі
Жеделдетіп аудару дісі – бл діс моральды жаынан тез тозатын Н б/ша амортизация есептеу шін пайд.ды. бл діс бойынша амортизациялы аударымдар сомасы Н пайд. алашы жылдарында нерлым кп болды.
Кумулятивті діс б/ша амортизация сомасын есептеу шін е алдымен кумулятивті санды анытау керек. Бл сан Н ызмет ету мерзіміндегі жылдар санын бір біріне осу арылы аныталады немесе келесі формула бойынша аныталады:
S=N(N+1)/2
S – кумулятивті сан, N – пайдалану мерзімі
Кумулятивті сан аны.н кейін, есептік коэф.ті анытау керек: есептік коэф. блімінде кумулятивті сан, ал алымында Н пайдалану мерзімі кері тртіппен крсетіледі. Н пайдаланан жылдар шін есептік коэф.т р трлі болады. Кумулятивті діс б/ша амортизация сомасын есептеу шін формула:
(бастапы н – жойылу ны)/есептік коэффициент
алдыты азайту дісі – екі еселенген амортизация нормасын пайдалану арылы есептеледі, яни нды бірдей етіп блу дісі негізінде пайд.н амортизация сомасын екі еселейміз: (100%/5 жыл)*2=40%
Бл дісті пайдалану кезінде Н жойылу ны, оны пайдалануды е соы жылында ана ескеріледі, ал алан жылдарда Н алды нына амортизация есептеліп отырады.
| Ебекаы тлеу бойынша міндеттемелер есебін йымдастыру тртіптеріне тоталыыз |
Міндеттеме-брыны оиалар негізінде пайда болан йымны азіргі арызы.Міндеттемені теу йым ресурстарыны азаюына келеді.Міндеттемелер 2 блінеді:
1)ысы м (1 жыла дейін)
2)за м (1 ж кп)
Ебекаы-ызметкерді крсеткен ызметтері шін йымны айырбас ретінде тлейтін тлемдері.Ебекаы тлеу б\ша міндеттемелер мынадай баптардан трады.
ü Ебекаы
ü Сыйаы
ü Ебек демалысына тленетін тлем
ü Жмыса уаытша жарамсыз болан жадайда
ü Ашалай емес тлемдер
Ебекаымен есеп айырысуды йымдастыру 3 кезенен трады.
1 кезе.Жмыс уаытын алашы рсімдеу жне ебекаы есептеу
2 кезе.Есептелінген ебекаыдан ст\н сталымдарды крсету жне рбір ызметтерге тленетін аыны анытау
3 кезе.Ебекаы тлеу,оан салытар мен міндетті тлемдерді аудару
Ебекаы б\ша аналитикалы есебі бух-да кадр блімінен бйры келген кннен басталады,яни рбір ызметкерге арнайы кортотека ашылады.Р ебекаы тріндегі кірістерді е жоары млшері есептелмеген 01.01.13 е тменгі млшері 18660 тг
Есептелген ебекаыдан Р занамасына сйкес сталымдар жасалады.Олар;
· Міндетті зейнетаы аударымдары 10%
· Жеке табыс салыы 10%
· Сотты шешімі б\ша стінен аллимент
· ызмет\ зіні келісімі б\ша стінен сталымдар( несие,арыз)
Зейнетаы орына жасалатын аударымды есептеу жне оны аудару шін 3220 шоты п\ды. Міндетті зейнетаы ауд\ы есептлаген жадайда:Дт 3350 Кт3220;Міндетті зейнетаы аудару зейнетаы орына аударан жадайда Дт 3220 Кт 1030;
Жеке табыс салыы-ол девидент трінде табыс алса 5% ,млшерде белгіленген ЖТС есептеу шін есептелінген ебекаыдан мынандай шегерімдер жасалады:зейнетаы аударымдары ,е тменгі ебекаы млшері,ерікті зейнатаы аударымдары.аз\н трын й рылыс банкісінен несие алынан жадайда есептелген % соммасы б.т.ЖТС- есептеген жадайда:Дт 3350 Кт3120;йымны есептелінген ебекаы орынан Р салы кодексі б\ша рбір ызметтер ебекаы есептелген леуметтік салы ау\ды.Оны жмыс беруші тлейді леуметтік салыты млшері 11% леуметтік салытар есептеу шін леуметтік аударымдарды есептеу шін
(есептелінген жалаы - міндетті зейнетаы аударымдары)*5%
леуметтік салы=есептелінген ебекаы-міндетті зайымды аударымдар)*11%-леуметтік аударым соммасы
Есебі 3150 шотта крсетеді.Дт 8110,8310,7110,7210 Кт 3150
Есептелінген леуметтік салы бюджетке а\ды.Дт 3150 Кт 1030
леуметтік салы йымны ебекаы орынан ау\ды.Кейбір жадайларда,яни сатылы шешімі б\ша сонымен бірге даусыз трде ндіріп шу туралы кімшілікті абылдаан аулымдарына сйкес берілетін атару жаттары б\ша есептелінген ебекаыдан сталымдар жасалады.Бл жадайда ай сайыны сталымдарды жалпы млшері есептелінген ебекаыны 50% аспауы ажет.Атару паратары б\ша есептелінген ебекаыдан сталымдар жадайда келесідей бух жазба ж\ды.Дт 3150 Кт3390
Бухгалтерлік есепте ебекаы тлеуді 2 нысаны бар:
1-нысаны – мерзімдік;
2-нысаны – кесімді;
Мерзімдік нысан кезінде ебекаы тлеу жмыспен телген уаыттаы тарифтік ставкалар немесе ызметаылар бойынша жргізіледі. Ебекаы тлеуді мерзімдік нысаны мынадай жадайларда олданылады:
1. Жмысшы нім шыаруды артуаны тікелей сер ете алмайды;
2. Ксімді баалауа ажетті шыарылымны крсеткіштері толы емес;
3. Жмыс уаытын пайдалануа ата баылау йымдастырылан, наты жмыспен теген уаытына ата есеп жргізіледі;
4. Жмысшыларды дрыс тарифтендірген кезде, яни жмысшыны біліктілігі орындалатын жмысты разрядына сйкес келу;
5. ызметкерлерге ебекаы тлеу шін;
Мерзімді ебекаы жай жне мерзімді – сыйаылар болып блінеді.
Жай мерзімдік ебекаы тек жмыспен телген уаытпен жне ызметкерлерді тарифтік ставкасымен немесе ызметаысымен аныталады. Практикада осы табыстарды есептеуді 3 трлі дісі олданылады:
- Саатты;
- Кндік аы;
- Айлы аы;
Мерзімдік – сыйаылы ебекаы кезінде тек наты жмыспен телген уаыт ана ескеріліп оймай, сондай – а ебекті соы нтижесі ескеріледі (белгілі бір крсеткішьерге ол жеткізгені шін сыйаы кзделеді).
Кесімді ебекаы шыаран німін ескеруге болатын жмыскерлерге ана (токарьлар, тігіншілер, тас алаушылар) олданылады.Бл нысанда ебекаы тлеуді 5 жйесі бар:
1. Тікелей кесімді жйе;
2. Кесімді- сыйаыла жйе;
3. Ілгерішіл – кесімді жйе;
4. Жанама – кесімді жйе;
5. Аккорды жйе;
| Аудитті мазмнына, оны атаратын ызметтері мен трлеріні жіктелуіне сипаттама берііз |
Нары экономикасына кшу ксіпорын ызметінде жаа ылыми саланы дамуына ммкіндік туызды.Аудит сзі лат.тілінен аударанда “ол естиді” деген маына береді. Бастапыда ол “бір нрсені тыдаушы” дегенді білдірді, содан барып аудитор сзі ,яни аудармасында “ол тыдаушы” деген маына береді. Бухгалтер аудитор маманы бастапыда акционерлік оамдарда пaйда болан,себебі акционерлер ,кредиторлар жне салы органдары ксіпорындарды аржы жадайы туралы объективті баа беретін мамандарды іздеген. Аудитті дамуына е басты себеп болан 1862 жылы лыбританияда абылданан аудит туралы за болып табылады. Бл зада жылына 1 рет міндетті трде йымдарды немесе компанияны аржы жадайы тексерілуі тиіс деп крсетілген. Нары экономикасы кезінде акционерлерді, кредиторларды, салы органдарыны , йымны аржылы есептіліктерін зерттеу немесе оан аудиторлы тексеру жргізу нтижесінде, сенім туызу нтижесінде бухгалтер аудиторларды пайда болуына келіп соады. Олар йымдарды бухгалтерлік есебін зерттеу мен аржылы есептілікті талдау жне оны дрыстыы жнінде мамандырылан орытынды беру болды. Сйтіп туелсіз аудиторлар жне аудиторлы фирмалар ксіпорынны аржы жадайыны дрыстыы туралы кепілдік. Сондытан аржылы есептілік мліметтерін пайдаланушылар здеріне серіктестер тауып немесе ондай серіктестермен жмыс істеуше болама жопа сондай сратара тура жауап беруі керек . Аудит ызметі е бірінші нары экономикасы дамыан мемлекеттерде пайда болып, яни Англияда міндетті аудит жргізу негізінде алашы за абылданан со 5 жылдан кейін ондай за Францияда пайда болды. Ксіби бухгалтерлік йымдар кптеген мемлекеттерде пайда бола бастады, оны ішінде лыбританияда 1880 жылы “Алалы бух.институты” , 1887 жылы Америка рама Штатында “Мамандандырылан бух.институты” , Францияда “Эксперттер бухг.палатасы” рылды. Аудиторлы ызмет дамуы ірі транслтты аудиторлы фирмалар рылуына септігін тигізіп жне оларды филиалдары мен кілділіктері одаан мемлекеттерінде з істерін жзеге асыруда. азіргі кезде дниежзінде бухг. сферасында йгілі, ірі аудиторлы фирмалар жмыс істейді. Олар “ЭРНСТ ЭНД ЯНГ” оны кілдігі 178 мемлекетте, “Прайст Отерхауст” 110 мемлекетте кілідгі бар, сонымен атар “Делойт энд Туш” кптеген мемлекеттерде ызмет атаруда. Р 1ші аудиторлы фирма 15 апан 1990ж аза СССР министрлер советіні аулысы бойынша Республиканы аржы министрлігі жанында аудиторлы орталы, азастан аудит рылды. 1992жылдан бастап бл жеке з алдына ірі акционерлік компания болып рылып,азастандаы барлы ксіпорындара аудиторлы ызмет крсетеді. Р-да аудиторлы ызметті дамуына абылданан аудит туралы заны рлі те жоары. 18 азан 1993 жылы жоары кеесті малдауымен бірінші аудиторлы ызмет туралы за абылданды. Бл за аудиторлы ызметті жзеге асыруына байланысты барлы атынастарды реттейді. азіргі кезде Рда дниежзіне белгілі трт фирма здеріні жмыстарын жзеге асырып жне офистері Алматы, Астанада з ызметтерін жзеге асыруда. Оларды бас директорлары мен орынбасарлары Р азаматтары. Рдаы бл фирма клиенттері ірі халыаралы бірлескен компаниялар мен банктер. Мысалы, Янгты клиенті Филип Морис пен Тенгиз Шеврон.Прайст Отерхауст ірі 6 мнай компаниясы, КПМЖ – жекешелендіру процесін жргізуге кмектесетін фирма.Делойт энд Туш бл ірі лтты жне коммерциялы банктерге ызмет крсететін фирма.
| Аудиторлар мен аудиттелінетін субъектілерді ытарын, міндеттерін жне жауапкершіліктерін ашып крсетііз |
Аудиторлар:
1) аудиттелетiн субъектiнi аудит жргiзуге арналан шартты талаптарын орындау шiн ажеттi бухгалтерлiк жне зге де аржы-шаруашылы жаттамасын алуа жне тексеруге;
2) аудиттелетiн субъектiнi лауазымды адамдарынан аудит барысында туындаан мселелер бойынша ауызша жне жазбаша нысандарда тсiндiрме алуа;
3) ксiби йымдарды шешiмiне сот тртiбiмен шаымдануа ылы.
2. Аудиторлар:
1) азастан Республикасыны аудиторлы ызмет туралы занамасын, аудит стандарттарын, деп кодексiн сатауа;
2) ш жылда кемiнде бiр рет ксiби йымдарда бiлiктiлiгiн арттыру курсынан туге;
3) бухгалтерлiк есеп жргiзу мен аржылы есептiлiк жасауда аныталан елеулi кемшiлiктер туралы апаратты аудиттелетiн субъектiге беруге;
4) "аудитор" бiлiктiлiк кулiгiн аланнан кейiн ш ай iшiнде ксiби йыма кiруге жне зiнi кiргенi туралы Бiлiктiлiк комиссиясына хабарлауа мiндеттi.