Натуралды жне тауарлы шаруашылы сипаттамасы
| Натуралды шаруашылы | Тауарлы шаруашылы |
| 1. Экономикалы атынастар тйы жйелі трде болады. | 1.Экономикалы атынастар ашы жйелі трде болады. |
| 2. Ебек блінісі дамыан негізінде олмен жасалатын ебекті трі. | 2. Ебек блінісі мен тауар айырбасы мамандарылан ебек. |
| 3. ндіріс пен ттынуды арасында тікелей экономикалы байланыста болады. ндірілген нім айырбаса атыспай-а тікелей ттынылады. | 3. ндіріс пен ттынуды арасындаы жанама экономикалы байланыс. ндірілген нім нарыта айырбаса сатуа тсіп, кейін ттынылады. |
Бл оамды ндірісті екі тріне ысаша тмендегідей сипаттама беруге болады.
Натуралды шаруашылы - оамды ндірісті йымдастыруды ертедегі трі болып табылады. Алашы ауымдаы адамны ебек рал сайманыны арапайымдылыы оан німді тек зіні ттынысы шін жасауа ммкіншілік береді. Яни натуралды дегеніміз – адамдар німді айырбаса нарыа шыаруа мтылмастан, тек здеріні жеке бас ажеттіліктерін теу шін ндірілетін шаруашылыты айтамыз. Оларды негізгі белгілері мыналар:
- ндіргіш кштер мен оларды йымдастыру аса арапайым;
- ндірілетін німдер жиыны асырлар бойы згерместен жылдан- жыла бірдей клемде ндіріледі.
Алайда «ндірдік- ттынды»- приципі бойынша мір сру ммкін емес екендігі кейінірек оамда длелдене бастады, яни мндай саясат елді лемдік рыноктан ошаулануына экономикалы ылымны артта алуына келді, сондытан экономикалы йымдастыруды бл формасын олдану ммкін емес.
Осыдан кейін тауарлы шаруашылы алыптасты. Мны мні мынада: Тауарлы деп- німдер сату шін ндіріліп, ал ндірушілер мен ттынушылар арасындаы байланыс нарыты кмегімен жзеге асырылатын шаруашылы аталады.
Тауарлы шаруашылыты пайда болуыны ажетті шарты:
- наты бір нім шыарушыа ндірушілерді мамандануын білдіретін оамды ебек блінісі, яни тауарлы шаруашылы - ндірілген нім айырбаса (сатуа) тседі.
- жекеменшікті болуы;
- тауар ндірушілерді экономикалы ошаулануы.
Тауарлы ндірісті шыу себебі жеке меншік жне шаруашылы атынастары арылы ндірушілерді бір - бірінен ошаулануы. Ол жеке меншік алашы ауымды оамны ыдырау кезеінде бой ктерді. Белгілері: Тауарлы ндірісті даму сипаты айырбас пен нарыты дамуына байланысты.
· жеке меншікті пайда болуы;
· ттынушылар з ажетін анааттандыра алу абылеттілігі;
· еркін ксіпкерлікпен айналысуа жол ашылды;
· оамды німні басым блігі тек жеке ттыну шін емес, нары арылы сатуа арналды;
· экономикада мемлекеттік жне жеке секторды болуымен сипатталады.
Тауар – сатуа немесе айырбаса тсетін нім. К.Марсты ойынша, тауарды екі асиеті бар:
- адамны сранысын анааттандыру, яни ттыну ны;
- баса зата айырбастау ммкіндігі, яни айырбас ны (з ны).
Ттыну ны – тауарды пайдалылыы, адамны белгілі бір ажеттілігін анааттандыру асиеті.
Айырбас ны (тауарды з ны) – тауарды баса тауарлара айырбасталу абілеттілігі. Тауарды мндай асиеттері оны ндіруге жмсалан ебекті екі жаты сипатына байланысты:
Бірінші жаынан, ебекті наты трі белгілі бір ттыну нын ндірумен сипатталады. Яни, наты ебек арнайы ебек ралдарын пайдаланумен, жмыскерді мамандыымен, одан алды наты нтижесімен крінеді. Сондытан ттыну нын жасайтын ебекті наты ебекдеп атайды. Адамны жмыс кші шыындары трысында барлы ебек біркелкі жне оны наты тріне туелсіз. Мндай ебек абстрактылы ебек. Наты жне абстрактылы ебек – бл тауарды жасайтын бір ебекті екі жаы.
н заы - ндірушілер арасындаы байланыстарды, сондай-а оамды ебекті блу мен ынталандыруды реттеп отыран экономикалы за. Бл заны маынасы: тауар ндіру мен айырбастау оны оамды ажетті шыындарымен (ЕШ) лшенеді.
н заы нарыта баа заы ретінде крінеді, немесе баа – н заыны крінісі. Бааны згеруі н заыны ндіріс салалары арасында ндірістік ресурстарды айта блу ызметін атаратынын крсетеді.
андай бір оамда болсын, ашаны ажеттілігі тауар ндірісі мен тауар айналымынан туындайды. Кптеген тауарлар массасынан белгілі бір немесе бірнеше тауарлар айырбас кезінде делдалды ызмет атару масатымен блініп шыады. Мндай тауарлар лу абыршаы, а терісі, мал мен алтын, таы баса да кптеген баса тауарлар болуы ммкін. Біра уаыт те келе бл нны жалпыа орта формасыны пайда болуына келді. Кез келген баса тауарлара тікелей айырбастауа абылеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Сонымен, бл ызметі барлы жерде дерлік немі кміс пен алтын атаратын болды. Аша айналыс рамында шаа формасы ретінде крініс алады.
Монетаны отаны ретіндегі Лидия мемлекеті болып есептеледі. Онда монета алашы рет б.д.д. VII-ші асырда шыан. Ал монета термині Юнон–Монета храмы атымен байланысты шыан, себебі Ертедегі Римде алашы монета сарайы сонда болан.
Аша дамуыны зі айырбаста асыл металдардан жасалан шааны болуымен тоталан жо. Бл дамуды келесі адамы – ааз ашаны, содан кейін несиелік ашаны пайда болуы. ааз аша ХІІ асырда тыш рет ытайда басылып шыты. ааз ашаны ке клемде таралуы ХІІІ асырдан басталады. 1761 жылдан бастап Швециядаы ірі банк зіні «банкнот» деп аталатын ааз ашаларын шыара бастады.
Тауар айырбасыны дамуына байланысты «аша» теориясы дниеге келді. оамны рылуыны бастапы сатысында айырбас кездейсоты сипатта болды, яни бір тауар екінші тауара еркін айырбасталды. Осылай бірте- бірте айырбас млшері алыптасты. Екі тауарды айыртастауда бір тауарды ны екінші тауарды нына теестірілді.
ндіріспен ебек блінісі дамыан сайын рынок кптеген тауарлара тола басталды. Сол себепті, бір тауарды нын кптеген тауарды нымен салыстыруа ммкіндік туды. Айырбасты за тарихи дамуыны нтижесінде арнайы тауар пайда болды: ол ашалы тауар. Аша- бл жалпы эквивалент рлін атаратын ерекше тауар. Бірнеше жз жылдар брын кптеген халыта ашаны рлін мйізді ірі ара мал атарды. Біртіндеп жалпы эквивалент рлін алтын атарды. Оан оны мынадай асиеттері сер етті:
1. Сапалы, біртектілік.
2. Санды блінуі.
3. олайлылыы. Алтынны аз млшеріне кп жмыс кш кетеді.
4. Саталуы.
деттегі тауар ретінде алтын- ттыну нына жне на ие.Алтыннан ттыну ны нерксіпте шекейлі заттар, алтын жалату шін олданылады жне т.б. Алтынны ны- ебек н теориясына сйкес айтылды ндіруге кеткен оамды ажетті ебекпен аныталады. Алтын ныны ашалы материал ретіндегі ерекшелігін тікелей жалпы айырбастау формасына ие болуынан крінеді.
Ашаны осы заманы концепциясы (XVII-XVIII) асырларда пайда болан теориялардан туындайды: яни
· металды
· номиналды
· санды теорияларна байланысты болады.
Ашаны металды теориясы- капиталды орлану кезеінде пайда болды, яни ашаны рлін алтын мен кміске теестірді жне азына ретінде, лемдік аша ретінде таныды. Оны негізгі кілдері «меркантелистер» мектебіні кілі. Томас Мэн мемлекетті монетаны бзуына арсы шыты. Ашаны леуметтік атынастар емес, зат ретінде арастырды.
«Ашаны номиналды теориясыны - негізгі ерекшелігі мынадай деді- аша тауар німі емес, олар шартты белгі ана болып табылады жне баалылыын мемлекет бекітеді. Сондытан белгісіні алтынмен ешандай байланысы жо». Бл теорияны негізін алаушы аылшын экономисті Кейнс жне американ экономисті Пол Самуэльсон. Ашаны санды теориясыны-негізін алаушылыр аылшын экономисті Дж. Локк пен Д. Рикардо. Олар ашаны нды негізін орады. Яни аша бірлігіні ны мен тауар бааларыны дегейі айналыстаы ашаны млшерімен байланысты аныталады деді.
Е алаш- ааз аша XII асырда- а ытайда, Ресейде Екатерина II- кезінде 1769 жылы пайда болды.
андай бір оамда болмасын, ашаны ажеттілігі тауар ндірісі мен тауар айналымынан туындайды. Аша бл жылпылама эквиваленттік рл атаратын ерекше тауар. Кез келген тауар зіні нын ашамен крсетеді. Ашаа бірнеше асиеттер тн:
- Біртектілігі жне сапалылыы (жасанды аша жасау те иына соады).
- Пайдалануа те ыайлы
- Млтіксіз саталынуы
- Оны андай да бір болсын пропорцияда бліне алатын ерекшелігі.