Лемдік аша жйесі
Сырты сауда жне баса сырты экономикалы операцияларды басым кпшілігі сату, сатып алу принципі бойынша аша кмегімен іске асады. Алайда анша егеменді мемлекет болса сонша лтты аша бірліктері бар. р елді халыаралы экономикалы атынаста пайдаланатын аша бірлігіні жалпы атауы - валюта.
Халыаралы тауар жне ндіріс факторлары айырбасы валюта айналымдылыы арасында іске асады. Валютаны айналымдылыы сырты экономикалы операцияларда лтты валютаны еркін алмастыруа ммкіндік беретін валюталы - аржылы режим.
Айналым еркіндігі дрежесі трысынан еркін айналатын, айналмайтын жне ішінара айналатын валюта болып блінеді.
лтты валюталарды айналымдылыы жадайында резервтік валютаны бліп крсетуге болады. Бл елді орталы банктері халыаралы есеп айырысу шін жинатап, сатайтын шет елдік валюта. азіргі кезде лемде халыаралы резервтік валюта мртебесіне АШ-ты доллары, швейцариялы франк, жапонды иена, европалы валюта бірлігі – “евро” ие.
Валютаны айналмалылыымен “валюталы курс” ымы байланысты. Бл шетелдік валюта бірлігімен берілетін лтты валюта бірлігіні баасы.
Валюта курсыны трлері.
- Белгілеу тртібі бойынша (жзбелі, айындалан, аралас);
- Есептесу тсілі бойынша (паритетті, наты);
- Мерзіміне арай (аымды – кассалы, мерзімдік- форвардты).
- Валюта курсыны алыптасу процесі валюталы баа кесімі деп аталады. Шет елдік валютаны тікелей баа кесімі – лтты валютадаы шет елдік валюта бірлігіні баасыны крінісі. Жанама баа кесімі шет елдік валютаны белгілі бір санындаы лттыќ валюта бірлігіні баасы. Валюталы катировка дістері валюта жадайына да, оны курсына да сер етпейді. Себебі валюта курсыны мні згермейді, тек оны крінісіні баса формасы олданылады. Валюталы курс за мерзімде рекет ететін рылымды факторларды ыпалымен жне валюта курсыны ыса мерзімді ауытуымен пайда болатын коньюктуралы факторлармен згеруі ммкін.
- Шет елдік валютаны сататын – сатып алатын ресми орталыты валюталы нарыќ деп атайды. Валюталы нарыќ, кез келген басалар сияты сраныс пен сыныс сияты ымдармен сипатталады. Валюталы курсты белгілеу мен тзету тртібі валюталы курсты режиміне сйкес болады.
- Ауытымалы валюталы курста ел з валютасыны курсын ресми трде белгілемейді. кімет оан аша бірлігіні айырбасы барысында тікелей алыптасуына ммкіндік береді. Расында, мндай курс кез келген тауара рынок баасы сияты згереді. Еркін ауытымалы валюталы курстар шет ел валютасына сраныс жне сыныс ыпалымен аныталады. Б 9.8 суретінде тепе-тедік валюталы курс Е дегейінде орнатылан. Ттынушыларды шет ел валютасына сранысы артан жадайда сраныс исыы оа (D1) жылжиды. Мндай жадай валюта нарыында АВ клемінде доллар жетіспеушілігін крсетеді. Еркін бсеке валюталы курсты Е1 дегейіне дейін артуына сер етеді, бл тењгені нсыздануына, долларды ымбаттауына кеп соады.
Тепе-тедік валюта курсыны алыптасуы
Айындалан (фиксирование) валюталы курс - лтты валюталар арасындаы ресми белгіленген араатынас.
Валюталы курсты айындалан дегейіні оны тепе-тедік мнінен ауытуы боланда ОБ валюталы нарыќта интервенцияны йымдастырады, яни валюталы курсты жарияланан дегейін стап тру шін шет елдік валютаны сатады не сатып алады.
Валюталы курсты згеруі сырты экономикалы байланыстара белгілі бір ыпалын тигізеді. Ол елді тлем балансында крініс табады. Тлем балансы – белгілі бір уаыт аралыында сол елді резиденттері (й шаруашылытары, фирмалар мен кімет) мен сырты лем арасындаы экономикалы келісімдерді жйеленген есебі. Осы елді шет мемлекеттерден алатын барлы табыстары мен ол зі іске асыратын барлы тлемдерді арасындаы балансты крсетеді.
Капитал озалысыны есебі тлем балансыны аымдаы есебін теестіріп отыруы тиіс. Біра автоматты теестіру тек валюталы курсты еркін ауытуы жадайында ана іске асады.
Айындалан валюталы курс жадайында орталы банктер ресми валюталы резервтен шет ел валютасын сатып алып не сата отырып, валюталы курса сер етеді. Тлем балансыны тапшылыы валюталы резервтердіњ ысару есебінен аржыландырылуы ммкін, ал тлем балансыны белсенді сальдосы оны суімен атар жреді.
| Тлем балансыны рылымы І. Аымды операциялар есебі 1. Тауар экспорты 2. Тауар импорты Сырты сауда балансыны сальдосы (сауда балансы) 3. ызмет крсету экспорты 4. ызмет крсету импорты 5. Инвестициядан алынан таза табыс 6. Таза трансферттер Аымды операциялар бойынша баланс сальдосы ІІ. Капитал озалысыны есебі 7. Капиталды йылуы 8. Капиталды аыны Капитал озалысыны баланс сальдосы Аымды операциялар балансыны жне капитал озалысы балансыны сальдосы ІІІ. Ресми резервтер згерісі |
Ашы экономикада макроэкономикалы реттеуді маызды проблемасы – ішкі жне сырты тепе-тедікке ол жеткізу болып табылады.
Сырты тепе-тедік валюталы курсты белгілі бір режимінде тлем балансыны нольдік сальдосын стап труды білдіреді.
Экономикалы теория сырты тепе-тедікке жетуді екі моделін жасады: біреуі – айындалан айырбас курсты экономика шін, екіншісі – ауытымалы айырбас курсты экономика шін.
Валютаны айындалан курсы режимінде мемлекет тлем балансын стап тру шін монетарлы саясатты (аша-несие) олдануы керек.
Валютаны ауытымалы курсы жадайында фискальды саясат аша саясатына араанда тлем балансы шін маызды мнге ие болады.