Ебек ыыны тсінігі, пні жне дістері

азіргі азастандык кы салаларыны ішіндегі ебек ыы басты орындарды бірінде, йткені ол оамды ебек атынастарын реттейді.

Ебек ыыны пні деп жымды ебекті йымдастырудаы ндірістік катынастарды жне оан тыыз байланысты арым-атынастарды айтады.

Ебек кыыны пніне жататын оамды арым-атынастарды трлері туралы азіргі олданыста жрген ылыми басылымдардаы, оу ралдарындаы пікірлер алуан трлі, йткені нарыты экономика жадайында мірге прогрессивтік жаа ебек атынастары келеді. Бл оамды арым-атынастарды пайда болуы оларды бір-бірімен байланысы ебекті йымдастырудаы ерекшеліктеріне, оны мазмнына байланысты. азіргі кезде ебек ыыны атынастары брын-ыдай тек жмыскер мен мемлекеттік ксіпорын, мекеме, йым арасындаы атынастар емес, жаа жадайда заа сйкес меншік тріне байланысты занды тлалар мен жеке адамдар арасындаы ебек катынастары.

Жаа жадайда пайда болан барлы ебек ыыны атынастары мынадай топтара жіктеледі:

Бірінші топа брыннан алыптасан мемлекет меншігіне байланысты пайда болан ебек ыы атынастарын жаты-зуа болады. Мндаы ерекшелік, ебек жымдары за жзінде ксіпорынны млкіне меншік иесі бола алмайды, біра бл жадайда енбек жымы ксіпорынды басарудан млде шеттетілді деуге де болмайды, йткені олар ксіпорынды, оны крылымдарын жала немесе жымды меншікке айналдыра алады.

Мемлекеттік ксіпорындардаы ебек атынастарын ыты реттеудегі басты аида ол мемлекет тарапынан басаруды ебек жымыны зін-зі басаруымен жне ксіпорын кімшілігіні жеке-дара басаруымен тыыз бай-ланыстыру.

Екінші топа кооперативтік, акционерлік занды йымдар-ды меншігіне негізделген ебек атынастары кіреді. Бл ебек катынастарыны зіндіігерекшеліктері бар, оны тараптары: бір жаынан - меншік иесіні жымы, оны кілдері (баскарма, басты); екінші жаынан рбір меншік иесі (зі ебеккер болуы ммкін), жалдамалы жмысшы болып саналады, ал ксіпорынды басару - зін-зі толы басаруа негізделген.

Кооперативтерді йымдастыру, оларды шаруашылы жа-дайы азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы шык-ан «ндірістік кооператив туралы» за кші бар Жарлыы негізінде жне кооперативті жалпы жиналысында абылдан-ан жарысы бойынша аныталады. Ебек атынастарыны субъектісі ретінде кооператив здігінен ебекті йымдастырып, жмыс кніні затыын, демалыс беру тртібін, жалаы тлеу жйесін белгілейді.

Акционерлік оамдаы ебек атынастарыны субъектісі болып жеке ебеккер, оны ішінде акция стаушы жне з атынан жалдау шартын жасаушы акционерлік оам болып табылады.

Меншікті р тріне негізделген шаруашылы серіктес-тіктер акционерлік оамдарды моделімен жмыс істейді, бларды рылтайшылары мемлекеттік, кооперативтік, оам-ды ксіпорындар, шетелдік фирмалар мен азаматтар болады, сондытан бл саладаы ебек атынастары нормативтік кыты актілермен, ксіпорын жарысымен жне рылтай жаттарымен аныталады. Ебек атынастарына тсуші та-раптарды кыты жадайы жеке ебек шарттарында (контрактілерінде) арастырылып, толытырылады.

Азаматтарды з меншігінен пайда болан ебек атынастары шінші топтырайды.

Мны екі трге блуге болады: жеке іскерлік жне ебек шаруашылыы тріндегі жымды іскерлік. Біріншісі - жеке адамны з ебегіне негізделген, сондыктан бл жадайда ебек атынастары тумайды, оны азаматты жне салы задары реттейді. Екіншісі — меншік иесі з меншігінен табыс алуды кздеп отбасы мшелеріні ебегін біріктіреді жне жмыс кшін жалдайды.

Жмыс кшін жалдау ісін жзеге асыран кезде пайда бо-латын ебек атынастары тртінші топа жатады. Олар ебек-кер меншік иесі болмаанда, ксіпорынды басаруа, тскен тсімді блісуге атысан жадайда пайда болады. Жмыс кшін жалдаудыреті, жадайы мемлекеттарапынан баылауа алынады жне занды негізде бекітіледі.

рбір ы саласыны зіне тиісті оамды арым-аты-настарын ыкты негізде реттейтін дістері болады. Ебек ыы атынастарын реттеуші тсілдер жиынтыын дістер дейді.

азіргі ебек ыыны дістерін р трлі негіздер бойынша бірнеше топтара блуге болады. Кытык маыздылыы бойынша олар жалпы, салалы, жергілікті жне жекеше сер ететін дістер болып блінеді.

Іс-рекетіне байланысты ебек ыыны дістері «бйры беру» жне «ынталандыру» болып блінеді де, блар «кімшілік» жне «экономикалык» дістерге жатады.

Ебек атынастарын айындайтын ы дістері оларды жзеге асырудаы масата жету негізі бойынша да мынандай топтара блінеді: ндіріс нтижесіне жетуді, жеке ебек шар-тындаы міндеттемелерді орындауды, материалды жне баса ресурстарды немдеуді, т.б. кздеген «ынталандыру» діс-терінен трады.

орыта келгенде, ебек атынастарын реттеуші дістерді ерекшеліктері мынада:

1) ебек ыы атынастарын реттеуде келісім дістерін басым олдану;

2) жекеше жне жымды ебекті реттеуге негізделген дістерді олдану;

3) ебекте «ынталандыру» мен «міндеттеу» дістерін тиімді иылыстырып олдану;

4) ебек атынастары пайда боланда, жзеге асырыланда «келісім» жне ебекті басаруда «міндеттеу» аидаларына сйену;

Ебек атынастарын реттеуді басты дісі — леуметтік — ріптестік діс, оны мынадай трлері бар. 1) ксіпорын дегейінде - жымды шарт; 2) салалы, жергілікті жер дегейінде — салалы, жергілікті тарифтік жне баса леуметтік-экономикалы келісім; 3) мемлекет дегейінде — Бас келісімдер.

олданыста жрген задармен, баса да нормативтік актілермен атар ызметкерлерді меншік иесімен арадаы ебек катынастарын реттейтін кайнар кз - жымдык шарт. Бл жмыс беруші мен ебеккерлерді араатынасынан туа-тын екі жаты жазбаша келісім. азіргі жадайда жымдык шартты масаты — мемлекеттарапынан берілген кепілдіктерді кбейту, йткені онда ебекті йымдастыру мен акы тлеу жйесі; жмыс жне демалыс уакытыны затыы; жмыс-пен амтамасыз етіп, айта оыту, йелдер мен жастар ебепн орау т.б. секілді ебеккер мен жмыс берушіні мдделерін реттейтін ережелер белгіленеді.

жымды ы жасауды нтижесі деп жыл сайын жаса-латын Кдзастан Республикасы кіметі, Кдзастан ксіподак-тарыны федерациясы жне жмыс берушілерді республи-калы бірлестіктері арасындаы Бас келісімді атауа болады.

жымды келісімдермен бірге жмыс беруші мен ксіп-одатар жергілікті ішкі жадайларды ерекшеліктерін ескере отырып, ебек тртібіні ережелерін, ауысым, демалыс беру кестелерін жне баса да ыты келісімдер жасайды. Ал Бас келісімдер ебекаыны, зейнетаы, стипендия, леуметтік, арнайы жрдемаыларды е аз млшерлерін, жмыспен ам-тамасыз ету шараларын, ебек дауларына, ереуілдерге жол бер-меу жолдарын белгілеп, реттейді.

Ебектік жеке ытар ебек шарттарымен (кон-трактілермен) белгіленеді. Жеке ебек шартын жасаанда «за-мен тыйым салынбайтын іс-рекеттерді барлыын да жасауа болады» — деген аида жзеге асырылады.

Ебек ыыньщ жйесі деп ыты нормаларды маз-мнды негізде реттеліп, блінуін айтады.

Барлы ы салалары кыты нормаларды— жалпы жне ерекше деп аталатын екі блімге бледі.

Ебек ыыны тсінігі, дістері мен айнар кздері, ебек атынастары, ебек ыыны каидаттары (прин-циптері), ебек ыыны субъектілері, жымды шарттар жалпы блімде зерттеледі.

Ерекше блімде жмыспен амту; жеке ебек шарты; жмыс уаыты мен демалыс уаыты, жалаы, ебек тртібі; матери-алды жауапкершілік, енбекті орау, ебек даулары арас-тырылады. Жалпы жне ерекше блім зара тыыз байланыс-ты, осы екі белімні жиынтыы ебек ыын райды. Жал-пы белімні ережелері мен институттары Ерекше болімдегі накты нормаларды олдананда негізгі басшылыка алынады.

Ебек ыы кы саласыны жеке саласы болуымен бірге ол баса ы салаларымен тыыз байланысты. Сонымен бірге ебек ыы зіні аткаратын рлі, мні, ыты реттеу дісіні ерекшелігіне байланысты баса ы салала-рынан ошауланып, ажыратылады.

Ебек кыы азаматты, кімшілік жне леуметтік ам-сыздандыру кыктарымен тыыз байланысты.

 

 

Меншік ыы

 

Субъектіні за жаттары арылы танылатын жне оралатын зіне тиесілі млікті з алауынша иелену, пайдалану жне оан билік ету ыы. Меншік ыы мміле жасалан кезде болан барлы жктемелерімен баса адама беріледі. Меншік иесіні з млкін иелену ыы, пайдалану ыы жне оан билік ету ыы болады. Меншік ыыны мерзімі шексіз. Млікке меншік ыы Азаматты кодексте кзделген негіздер бойынша ана ытиярсыз тотатылуы ммкін.

Меншік ыы:

1. Млікті меншіктенуге атысты оамды атынастарды реттейтін ыты нормалар жйесі;

2. Занамалы трыдан жан-жаты амтамасыз етіліп, меншігіне бекітілген млікті меншіктенушіні з алауы мен мддесіне орай иелену, пайдалану жне оан билік ету ммкіндігі, сондай-а з шаруашылыыны стемдік аясына згелерді араласуына жол бермеу ммкіндігі.

Бл ммкіндіктер заа айшы келмейтін жне згелерді зады ытары мен мдделерін таптамайтын кез келген рекет арылы жзеге асады. Бл трыда меншік ыы ш трлі бліктен трады:

1. Иелену хаысы – меншіктенушіні млікке деген шаруашылы стемдігі. Яни млікті иесіне за жзінде бекітілуі;

2. Пайдалану хаысы – млікті іске асырып, пайдаа жарату;

3. Билік ету хаысы – ыты рекеттер жасау арылы млікті тадырын белгілеу.

Азаматтарды меншік ыы жеке меншік ыы трлеріні бірі болып табылады. азастан Республикасыны азаматтары зады трде алан андай да болсын млкін жеке меншігінде стай алады. Азаматтарды меншік ыы азаматтар меншігіні экономикалы санатын крсетеді. Біз меншікті иемденуді алып оамды атынастар ретінде арастырып отырандытан, азаматтарды меншіктері жеке дара иемдену трысынан аланда оамды атынастар болып табылады. Сонымен, азаматтарды меншіктері экономикалы санат ретінде жеке дара иемденуді барлы формаларын амтиды. Азаматты занама млікті азаматтар меншігіне айналдыру, оларды бл млікті иемдену, пайдалану, оан билік ету жне сол млікті орау жніндегі атынастарды реттейді. атынастарды бл трін реттейтін нормалар жиынтыы азаматтарды меншік ыын райды, басаша айтанда бл- объективтік маынадаы меншік ыы. Субъективтік маынадаы меншік ыы дегеніміз, ол- азаматты зіне тиесілі млікті з алауы бойынша иемдену, пайдалану жне билеу жніндегі, занамамен танылан жне оралан ыы. Тиісінше, атаыра формада аланда, азаматтарды меншік ыы дегеніміз- материалды игіліктерді жеке дара иемдену трысынан аландаы ы нормаларымен реттелген оамды атынастар.