Фотоэффект. Эйнштейн формуласы
Откамен только в агент
30. Электр кернеуі. Вольтметр
Ток кзінде пйда болатын электр рісіні рекетінен зарядталан блшектерді реттелген озалысы, яни электр тогы пайда болады. Токты тудыратын электр рісіні жмысын токты жмысы деп атап, оны А рпімен белгілейді.Тізбекті бліктері шін бл жмыс р трлі боланменбсол бліктерден тетін зарядтарды шамасына тура пропорционал.
Тізбекті берілген блігіндегі заряд бірлігіні орын ауыстыруы шін токты атаран жмысын анытайтын физикалы шаманы осы блікті электр кернеуі деп аталады.
Тізбекті берілген блігінде заряд орын ауыстыранда, электр рісіні атаран жмысыны осы заряда атынасы кернеу деп аталады.
U=A/q
SI жйесінде кернеуді лшем бірлігі тарихта бірінші болып ток кзін ойлап тапан итальянды алым А. Вольтаны рметіне вольт (В) деп аталады.
1B=1Дж/1Кл
ткізгішті штарындаы токты лшеуге арналан ралды вольтметрдеп атайды.
31. Электр кедергісі. Ом заы
Меншікті кедергі
Тізбекті блігіндегі ток кші- осы блікті штарындаы кернеуге тура пропорционал ткізгішті кедергісіне кері пропорционал:
I=U/R
SI жйесінде кедергіні Оммен рнектейді. Ом заына сйкес R=U/I.
Бл рнектен кедергіні бірлігін анытайды:
1Ом=1В/1А.
Кедергіні 1 Ом бірлігіне штарындаы кернеу 1В боланда, бойымен 1А ток тетін ткізгішті кедергісі абылданан.
Кптеген тжірибелерді негізінде траты температурада ткізгішті кедергісі оны l зындыына тура пропорционал, S клдене имасыны ауданына кері пропорционал жне оны жасалан материалына туелді болатыны таайынталды.
ткізгішті материалын сипаттайтын шаманы меншікті кедергі деп атайды. Меншікті кедергіні p рпімен белгілейді:
Р=RS/l.
SI жйесінде меншікті кедергіні лшем бірлігі 1Ом*м.
32. ткізгіштерді жалау тсілдері
1) Егер бірінші ткізгішті соы екінші ткізгішті басымен, екіншіні соы шіншіні басымен жаланса, ондай мндай осуды тізбектей жалау деп атайды.
Тізбекті рбір блігіне Ом заын олданамыз. Демек, U=IR. U=U1+U2.
Тізбектей жаланан бірнеше ткізгіштен тратын тізбекті кедергісі жеке ткізгіштер кедергілеріні осындысына те.
ткізгіштерді тізбектей жалаанда ток кштері бірдей, ал тізбектегі жалпы кернеу оны жеке бліктеріндегі кернеулерді осындысына те болады, ал жалпы кедергі рбр ткізгішті кедергілеріні осындысынан трады:
I=I1=I2=…=In;
U=U1+U2+…Un;
R=R1+R2+…Rn;
2) Егер ткізгіштерді басын бір ана А нктесінде, ал штарын екінші бір В нктесінде жаласа, онда мндай жалауды ткізгіштерді паралель жалау деп аталады. Тізбекті паралель жалаанда, екі паралель арнаа тарматалан су аыны трізді ток ткізгіштер бойымен тарматалады.
U/R=U/R1+U/R2 н/е 1/R=1/R1+1/R2.
ткізгіштерді паралель жалаанда, тізбекті барлы бліктеріндегікернеу бірдей, ал жалпы ток кші рбір ткізгіштегі ток кшеріні осындысына те. Жалпы кедергі кемиді:
U=U1=U2=…=Un; I=I1+I2+…+In; 1/R=1/R1+1/R2+…+1/Rn.
Тізбекті паралель жалаанда, ткізгіштерді саны артан сайын тізбектегі жалпы кедергі кемиді, оны себебі, паралель жаланан ткізгіштерді клдене имасыны жалпы ауданы артады, яни ткізгіштерді клдене имасыны ауданы артан сайын оны кедергісі кеми тседі.
33. Токты жмысы мен уаты. Джоуль – Ленц заы.
Электр тогыны жмысы ток кші, кернеу жне жмыс істеуге кеткен уаытты кбейтіндісіне те. SI жйесінде жмыс джоульмен (Дж) лшенеді: 1Дж=1A*1B*1c;
Уаыт бірлігі ішінде жасалан токты жмысы электр тогыны уаты болып табылады. Электр техникасында уат Р рпімен белгіленеді. Олай болса уат:
Р=A/t=I*U.
Токты уатын табу шін ткізгіштегі ток кшін жне кернеуді лшеп, оларды кбейтіндісін табу керек. Сонымен атар токты уаты шін мына рнектер дрыс: РU2/RжнеP=I2R.
SI жйесінде уат бірлігіне ватт алынан. Токты уатын лшеуге арналан аспапты ваттметрдеп атайды. Токты жмысын лшеуге арналан рал электр санауыш деп аталады.
ткізгіш бойымен ток жрген кезде ткізгіште блінетін жылу млшері ток кшіні квадратына, ткізгіш кедергісіне жне токты жру уаытына тура пропорционал: Q=I2Rt.
34. Металдардаы электр тогы. Элоктролит ерітінділеріндегі электр тогы. Элоктролиз заы
1.1) Металдардаы еркін электр зарядын тасымалдаушылар элоктрондар болып табылады.
2) Металдардаы электр тогы – еркін элоктрондарды реттелген озалысы.
3) Электр рісіні рекетінен металдардаы элоктрондарды озалыс жылдамдыы онша лкен емес. Ал ткізгіш ішіндегі электр рісіні таралу жылдамдыы те лкен, ол шамамен жары жылдамдыына те болады. (300 000км/с).
2.1) Тздарды, ышылдарды жне сілтілерді ерітінділері, сонымен оса, тздар мен металдарды орытпалары элоктролиттер деп аталады.
2) Элоктролиттер электр тогын жасы ткізетіндерге жатады.
3)Элоктролиттердегі электр тогы дегеніміз –о жне теріс иондарды арама-арсы баыттаы реттелген озалысы. Элоктролит арылы электр тогы ткенде электродтарда зат бліну процесі элоктролиз деп аталады.
3.Сонымен, тз, ышыл жне сілті ерітінділері арылы ток ткеенде, электродтарда зат бліну былысын электролиздеп атайды. р трлі электролиттерден трліше токтарды ткізіп жне соны барысында электродта блінген зат массасын наты лшей отырып, аылшын физигі М.Фарадей 1832ж эксперимент жзінде мынадай задылыты ашты:
Электролиз кезінде электродта блінген затты массасы электролит арылы ткен электр млшеріне пропорционал. Бл за Фарадей заы деп аталады: m=kq немесеm=kIt.
Заттты электрохимиялы эквивалентіні сан мні электролит арылы 1Кл заряд ткенде электродтарды біреуінде блінетін затты массасына те.
35. Газдардаы электр тогы. Вакуумдегі электр тогы
1. Егер иондалан газда электр рісін тудырса, онда иондар мен электрондар реттелген озалыса келеді де, тізбекте электр тогы пайда болады.
Газдардаы электр тогы дегеніміз-электрондар мен о жне теріс зарядталан иондарды баытталан озалысы болып табылады. Егер иондалан газда соы иондалу есебінен еркін электрондармен иондарды саны шыл ссе, онда мндай газ плазма деп аталады. Плазмада электр тогы пайда болады. Иондалу дрежесіне арай плазмалар лсіз иондалан, орташа иондалан жне толы иондалан деп блінеді.
2.
1)Жеткілікті жоары температурада электрондарды металдан шып шыу былысы термоэлектронды эмиссия деп аталады.
2) Вакуумдегі электр тоггы дегеніміз – термоэлекторнды эмиссия нтижесінде алынан электрондарды баытталан озалысы. Термоэлектронды эмиссия былысы олданылатын е арапайым ралдара электронды шамдар жатады. Практикада екі электродты жне ш электродты электр шамдары кеінен олданылады.
36. Шалаткізгіштегі электр тогы
Шалаткізгіштегі электр тогы деп – электр рісі рекетінен электрондар мен кемтіктерді арама-арсы баытталан реттелген озалысын айтады. Таза шалаткізгіштерді ыздыранда немесе жарытандыранда пайда болатын оларды ткізгіштігі меншікті ткізгіштік деп аталады. Ол терморезисторлар мен фоторезисторларда олданылады.
Шалаткізгішке аз млшердегі оспаны енгізген кезде оны ткізгіштігі артады. Бл оспадаы заряд тасушыларды-электрондар мен кемтіктерді саны згертетін крсетеді, ал бл шалаткізгіш кедергісіні азаюына келеді. оспа атомдарды электрондарынан туындаан шалаткізгіштерді ткізгіштегі оспалы ткізгіштікдеп аталады. Ол з кезегінде электронды оспалы ткізгіштік жне кемтіктік оспалы ткізгіштік деп ажыратылады.
Кемтікті оспалы ткізгіштігі бар шалаткізгіштер р-типті1 шалаткізгіштер деп аталады. Электронды-оспалы ткізгішті шалаткізгіштер п-типті2 шалаткізгіштер деп аталады.
37. Тогы бар тзу ткізгішті магнит рісі
Магнит рісі деп ткізгіштерді электр тогымен зара рекеттесуі жзеге асатын материяны трін айтады. Тек электр тогы мен траты магниттер ана магнит рісін тудырады. Оны басты асиетіне магнит рісіні электр тогына рекет етуі жатады. Сонымен, егер озалмайтын электр зарядтарыны тірегінде электр рісі болса, онда озалыстаы зарядтарды, яни электр тогыны тірегінде электр рісі де, магнит рісі де пайда болады.
Магнит рісінде кішкентай магнит тілшелеріні осьтерін бойлай орналасан сызытар магнит рісіні сызытары немесе магнит рісінікш сызытары деп аталады. Магнит рісі график трінде магнит кш сызытарыны кмегімен кескінделеді. Кш сызытары магнит тілшесіні солтстік полюсін крсететін жаына арай баытталан деп есептеледі. Кеістікті р нктесі арылы тек бір ана кш сызыы теді, сондытан магнит рісіні сызытары бір-бірімен иылыспайды. Магнит рісі магнит тілшесіне тогы бар ткізгіш жанында-кштірек, ал одан алыстаан сайын лсіздеу рекет етеді. Магнит рісіні кш сызытары тйыталан. Оларды басы да, аяы да жо. Кш сызытары рашан тогы бар тзу ткізгішті айнала оршап трады. Магнит сызытарыны тйыталан болуы – оларды электр рісіні кернеулік сызытарынан елеулі ерекшелігін крсетеді.
38.Электр рісі.Электр рісіні кернеулігі.Электр рісіні кш сызытары
Кез-келген зарядталан денені айналасында заттан ерекшеленетін,электр рісі деп аталатын кеістікті бар екенін крсетеді.Электр рісі ымын аылшын алымдары М.Фарадей жне Дж.Максвелл егізді.Заряд бірлігіне рекет ететінткшке те F/q атынасы электр рісіні кштік сипаттамасы болып табылады жне осы нктедегі электр рісіні кернеулігі деп аталады.Кернеулік Е арылы белгіленеді. E=F/q Электр рісіні кш сызытары деп рістегі о зарядталан блшекке рекет ететін кшті баытын крсететін сызытарды айтады.Кш сызытарды міндетті трде басы мен аяы болады немесе шексіздікке кетеді.
39.Потенциял жне потенциялдар айырымы.
озалмайтын электр зарядтарыны электр рісі электростатикалы ріс деп аталады. EN/q атынасы зарядты шамасына туелді емес,оны рісті энергетикалы сипаттамасы деп абылдап, берілген нктедегі рістіпотенциялы деп атайды En1/q-En2/q шамасы бірлік о зарядты потенциялды энергиясыны згеруі болып табылады.Оны рісті нктелеріні арасындаы потенциялдар айырымы дейді,оны U деп белгілейді.Электр рісі кштеріні атаратын жмысы мынаан те A=q(f1-f2)=qU О зарядты рісті бір нктесінен екінші нктесіне орын ауыстыранда,ріс атаратын жмысты осы зарядты шамасына атынасын потенциялдар айырымы немесе кернеу деп атайды. Потенциялдар айырымы электр рісіні энергетикалы сипаттамасы болып табылады.
41.Электр тогы,токты рекеттері,ЭЭ
Еркін электр зарядтарын тасымалдаушыларды реттелген озалысы электр тогы деп аталады.Алаш рет электр тогы тсінігін егізген француз алымы Андре Ампер болды.Токты рекеттері:
1.токты жылулы рекеті
2.токты химиялы рекеті
3.токты магниттік рекеті
4.токты физиологиялы рекеті
Ток кзін алу шін зарядтарды блгенде электрлік емес кштерді олданылады.Оларды бгде кштер деп атайды. Зарядтарды блінуі дегеніміз-электр рісін туызатын бгде кштерді кулонды кштерге арсы атаран жмыс процесі. Бгде кштерді рекетін сипаттау шін Е белгілейді.Ток кзіні энергетикалы сипаттамасы болып табылатын Е электр озаушы кші деп бгде кштер жмысыны орын ауыстыратын электр заряды атынасына те шпманы айтады. Е=A/q SI жйесінде ЭК-ні бірлігі 1Вольт(B) болып табылады.
42.Ток кші,Амперметр
ткізгішті клдене имасы арылы андай да бір уаыт аралаындаы тасымалданатын электр млшеріні сол уакыт аралыына атынасын ток кші деп атайды. I=q/t SI жйесінде ток кші ампермен рнектеледі. 1ампер-вакуумде бір-бірінен 1м ашытыта орналасан,клдене имасыны ауданы те аз,шексіз зын тзу екі ткізгішті бойымен тетін траты ток кші.Мндай ток зындыы 1м ткізгіштерді рбір кесіндісінде 2*10-7Н-а те зара рекеттесу кшін тудырады. 1Кл ток кші 1А боланда 1с уаыт аралыында ткізгішті клдене имасы арылы тетін электр зарядына те.Ток кшін лшейтін ралды амперметр деп атайды.
43.Электр кернеулігі.Вольтметр
Тізбекті берілген блігінде заряд орнын ауыстыранда, электр рісіні атаран жмысыны осы заряд атынасы кернеудеп аталады. U=A/q SI жйесінде кернеуді лшем бірлігі тарихта бірінші болып ток кзін ойлап тапан итальяанды алым А.Вольтты рметіне вольт деп аталады. Егер ткізгіш бойымен 1Кл заряд орын ауыстыранда,1Дж-ге тен жмыс істелсе онда тізбек блігіндегі электр кернеуі 1В-а те болады. ткізгішті штарындаы токты лшеуге арналан ралды вольтметр деп атайды. Электр тізбгі ішкі жне сырты деп аталатын 2 бліктен трады. Ток кзі ішкі тізбеккеб ал барлы алан блігі сырты тізбекке жатады.
44.Электр кедергісі, Ом заы
Тізбекті блігіндегі ток кші-осы блікті уштарындаы кернеуге тура пропорционал ткізгішті кедергісіне кері пропорционал. I=U/R SI жйесінде кедергіні Омменрнектейді. Ом заына сйкес R=U/I Кедергіні 1Ом бірлігіне штарындаы кернеу 1В боланда, бойымен 1А ток тетін ткізгішті кедергісі абылданан. Тізбек бойымен тетін токка ткізгішті кедергі жасау асиетін сипаттайтын R шаманы кедергі деп атайды. Ток кшіні кернеу мен кедергіге туелділік заын 1827ж Г.Ом ашты
45.Меншікті кедергі
ткізгішті материалын сипаттайтын шаманы меншікті кедергі деп атайды. Оны р рпімен белгілейді.p=RS/l Ол зындыы 1мб клдене имасыны ауданы 1м2 болатын белгілі бір материалдан жасалан ткізгішті кедергісіне те. SI жйесінде меншікті кедергіні лшем бірлігі 1Ом*м. Кптеген тжірибелерді негізінде траты температурада ткізгішті кедергісі оны lзындыына тура пропорционал, S клдене имасыны ауданына кері пропорционал жне оны жасалан материалына туелді болатыны таайындалды. R=p*l/S
47.ткізгіштерді жалау
Бірінші ткізгішті соы екінші ткізгішті басымен, екіншіні соы шіншіні басымен жаланса онда мндай осуды тізбектей жалау деп атайды
I=I1=I2
U=U1+U2
R=R1+R2
Егер ткізгіштердібасын бір ана А нктесіне,ал штарын екінші бір В нктесінде жаласа,онда мндай жалауды параллель жалау деп атайды.
U=U1=U2
I=I1+I2
1/R=1/R1+1/R2
48.Токты жмысы мен уаты.Джоуль-Ленй заы
Электр тогыны жмысы ток кші,кернеу жне жмыс істеуге кеткен уаытты кбейтіндісіне те. A=I*U*t SI жйесінде жмыс джоульмен лшенеді.Токты уатын табу шін ткізгіштегі ток кшін жне кернеуді лшеп,оларды кбейтіндісін табу керек. P=A/t=I*U Токты жылулы рекетін аылшын алымы Дж.Джоуль мен орыс алымы Э.Ленц зерттеді.Олар бір-біріне туелсіз Джоуль-Ленц деп аталатын зады таайындады. Q=I2*Rt
49. Металдардаы электр тогы
Металдардаы еркін электр зарядын тасымалдаушылар электрондар болып табылады. Металдардаы электр тогы-еркін электрондарды реттелген озалысы. Электр рісіні рекетінен металдардаы электрондарды озалыс жылжамдыы онша лкен емес. Ал ткізгіш ішіндегі электр рісіні таралу жылдамдыы те лкен ол шамамен жары жылдамдыына те 300000км/c
50.Электролит ерітінділеріндегі электр тогы.Электролиз заы.
Тздарды,ышылдарды,сілтілерді ерітінділерібсонымен оса тздар мен металдарды орытпалары электролиттер деп аталады.Олар электр тогын жасы ткізеді.Электролиттердегі электр тогы дегеніміз о жне теріс иондарды арама-арсы баыттаы реттелген озалысы. Электролит арылы электр тогы ткенле электродтарда зат бліну процесі электролиз деп аталады. Аылшын физигі М.Фарадей 1832ж ашты,электролиз кезінде электродта блінген затты массасы электролит арылы ткен электр(заряд) млшеріне пропорционал.(Фарадей заы)
m=k*q m=k* I*t
k-электрохимиялы эквивалент
k=m/q [кг/Кл]
51.Газдардаы электр тогы
Газдардаы электр тогы дегеніміз электрондар мен о жне теріс зарядталан иондарды баытталан озалысы болып табылады. Егер иондалан газда электр рісін тудырса онда иондармен электрондар реттелген озалыса келеді де,тізбекте электр тогы пайда болады.
Егер иондалан газда соы иондалу есебінен еркін электрондар мен иондарды саны шыл ссе,онда мндай газ плазма деп аталады. Иондалу дрежесіне арай плазма лсіз иондалан,орташа иондалан,толы иондалан деп блінеді. Темперетурасына арай тмен температурадаы(105К-ге дейін) жне жоары температурадаы (105К-нен жоары) блінеді.
52.Вакуумдегі электр тогы
Вакуум-сиретілген орта,онда молекулалар саныны аздыы сонша,оларды сотыысу ммкіндігі болар болмас.Жеткілікті жоары температурадаы электрондарды металлдан шып шыу былысын термоэлектронды эмиссия деп аталады.Вакуумдегі электр тогы дегеніміз-термоэлектронды эмиссия нтижесінде алынан электронды баытталан озалысы. Термоэлектронды эмиссия былысы олданылатын е арапайым ралдарашамдар жатады. Практикада екі электродты(диод) ш электродты(триод) электр шамдары кеінен олданылады.
53.Шалаткізгіштердегі электр тогы
Шалаткізгіштер-металлдар мен диэлектриктерді асиеттерінен згеше,біршама электрлік асиеттері бар жне оларды арасындаы аралы орына ие заттар.
1.Шалаткізгіштерді кдімгі температурадаы электрткізгіштегі металдарды электрткізгіштігімен салыстыранда аз.
2.Шалаткізгіштерді электрткізгіштігі температура мен жары серінен атты згереді,яни температура артып жне шалаткізгіш нерлым атты жарытанса,оны электрткізгіштігі де сорлым жоары болады.
3.Шалаткізгіштерді электрткізгіштігі оны рамы те аз шамада оспалар егізу жолымен басарылады.
4.Шалаткізгіштерге Менделлев кестесіні на ортасында тран
12 элемент( B,C,S I,Ge,Sn,P,As,Sb,S,Se,I)
5.Шалаткізгіштерді меншікті кедергісі 10-5 тек 108Ом*м ге дейін шама.
Шалаткізгіштерді электр тогы деп электр рісі рекетінен электрондар мен кемтіктерді арама-арсы баытталан реттелген озалысын айтады. Таза ткізгіштерді ыздыранда немесе жарытандыранда пайда болатын оларды ткізгіштігі меншікті ткізгіштік деп аталады. Ол терморезисторлар мен факторезисторларда олданылады
59.Электромагниттік индукция.
Табиатта ешашан бір жаты былыстар мен процестер болмайтынын біз бірнеше рет байады. Егер электр тогы магнит рісін тудыра алса,онда кері былыс та бар болуы керек. Соедытан «Магнит рісі электр тогын тудыра алады ма:» деген сра туады. Д осындай кері былысты аылшынны аса крнекті алымы Майкл Фарадей табуа тырысан. зіні 1831 жылы тжірибелерінде Фарадей магнит рісін згерткенде, электр тогыны пайда болу былысын ашты.Бл былыс электромагниттік индукция д.а(«индукция»-латын тілінде, «баыттау» дегенді білдіреді.
Аылшын физигі Майкл Фарадей бала кезден жйелі білім ала алмады. Кітаптар алуа оны ммкіндігі болмады. ажетті кітаптарды тегін оу шін ол тптеу шеберханасына жмыса кіреді.Британды энциклопедияда басылан электр былысы туралы маалалара кп кіл блді, онда динамика,машина,электр моторы туралы бірде-бір сз юолдан емес, оларды ді ойлап табу ажет болатын. зіне кездескен тжірибелерді тсініктемесімен танысып, оны тек ана оып оймай,з олымен жасауа тырысты,сйтіп,ол кітапта жазыланды жне зін-зі тексеріп отырды.
61.Жары.Жары кздері. Жарыты таралуы.Кнні,айды ттылуы.
Бізді планетамыздаы сімдіктер мен жануарлар леміні тіршілігі шін жарыты алатын орны ерекше.
Жары аынында молекулалар да,атомдар да,электр блшектері де,затты андай да бір баса блшектері де жо.Жары-затты блшектеріні табиатынан блек,табиаты ерекше блшектер аыны болып табылады.Жары блшектері фотондар д.а.Фотондар аыны энергияны жары кздерінен жарыталынан денелерге жеткізеді.Бл энергияны жары энергиясынемесе жарыты суле шыару энергиясыд.а.
Суле шыару толы вакуумде болуы ммкін.Барлы денелер здеріні ішкі энергиясын азды- кпті сулелену арылы шыарады.
Тсетін сулелену энергиясын денелер жартылай жтады,соны нтижесінде денелер ызады.
Жары дегеніміз-ол да слелену,біра оны кзбен абылдайтын болан со,жарыты крінетін сулелену д.а.
Жары серінен денелер ызады, металдардан электрондар шып шыады, осыны нтижесінде металдар электрленеді.Жары р трлі хим.реакциялар тудырады,мысалы,маталарда бояуларды оуы, фотопластинкалар мен фотопленкаларды араюы.
Вакуумдегі жары жылдамдыы-табиаттаы ммкін болатын е лкен жылдамды. С=300000км/с=300000000м/с.
Жары кздері-жары шыаратын денелер.Оларды барлыын екі топа бліге болады:дербес жары кздеріжне шаылан жары кздері.
лемдік кеістіктердегі жарыты да,жылуды да здері шыаратын денелерге Кн мен жлдыздарды жатызуа болады.
Кнні ттылуы.Егер Ай зіні Жерді айнала озалысында Жер мен Кнні арасына келіп алса,онда ол Кнні бетін жауып алуы ммкін,онда Кн ттылады.Кн толыттылады;Жер бетіні алаклеке аймаындаы нктелерінде ол ттылу жартылай болады.
Айды ттылуы. Ай жерді клеке аймаына енгенде, Ай ттылу басталады.Ай ттылуы тек Айды толан кезде байалады.Егер толы Ай зіні Жерді айнала озалысында толыымен Жерді клекесіне енсе,онда Айды толы ттылуы болады.Егер ол клеке шетін жанап тсе,онда ттылу жартылайболады.
62.Жарыты шаылуы. Айналы бет.Жарыты шаылу заы.
Жары сулелері андай да бір бетке тскен кезде сол зі шыан ортада,одан жартылай немесе толы шаылады.Айналы бет деп тскен жары энергиясыны басым блігін шаылдыратын,яни жарыты ол тскен ортаа айта баыттайтын бетті айтады.Тскен суле мен шаылан суле, сулені тсу нктесінен шаылдырушы бетке трызылан перпендикуляр бір жазытыта жатады; Шаылу брышы тсу брышына те болады.
Егер жары сулесі айналы бетке тссе, одан шаылу да айналы немесе баытталан шаылу болады.
63.Жазы айна.
Жарыты шаылу задарыны кмегімен жазы айнада кескінні алай пайда болатынын тсіндіруге болады.Жазы айнадаы нрсе кескініні мынадай ерекшеліктері бар:кескін жалан,тура,лшемдері нрсені лшемдеріне те,нрсе а на алдында андай ашытыта трса,кескін айнаны ар жаында сондай аралыта орналасады.Жазы айналар «ол жетпейтін» объектілерді баылау шін,мысалы,тіс емдеуде олданылуы ммкін.Жазы айнаны кмегімен айнаны жары кзі алдында бра отырып,шаылан жары шоын басаруа болады.Телескоптар,перископтар,кинопроекторлар сияты оптикалы ралдарда нрсені кескінін ыайлы орына ауыстыру шін жазы айналар олданылады.
65.Жарыты сынуы. Жарыты сыну задары.
Егер жары шоы екі ортаны блетін шекара арылы тетін болса,мысалы,ауадан суа,онда жары аыныны бір блігі шаылады,екігші блігі нрседен теді,таы бір блігі жтылады.
Екі ортаны блетін шекара арылы ткенде,жарыты таралу баытыны згеруін жарыты сынуы д.а.
Сынан суле мен екі ортаны блетін шекараа суле тскен нктеде трызылан перпендикуляр арамындаы брышты сыну брышы д.а.
Сыну крсеткіші тсу брышына туелді емес жне тек шекаралы ортаны оптикалы асиеттерімен аныталады.
68.Линзалар. Линзаны оптикалы кші.
Линзалар деп екі сфералы немесе бір сфералы жне бір жазы бетпен шектелген млдір шыны денелерді айтады. Линзаларды екі трі бар:зінен ткен жарыты жинаыш жне шашыратыш. Жинаыш линзаларды шеттеріне араанда ортасы алыдау,ал шашыратыш линзаларды ортасы шеттеріне араанда жалау болып келеді.Сыну беттеріні пішініне арай линзаларды жазыдес, осдес, осойыс, жазыойыс жне т.б. деп блінеді.Линзаны шектеп тран сфералы беттерді С1 жне С2 центрлері арылы тетін тзуді линзаны бас оптикалы осід.а. Оптикалы остьі бойында линзаны оптикалы центрі д.а.Линзаны центрінен, фокуса дейінгі OF араашытыты линзаны F фокусты ашытыыд.а. 2F нктесі екі еселенген фокусты ашыты д.а.Линза фокусында бас оптикалы оське перпендикуляр фокальды жазыты орналасан.осдес линзаны р жаында бір-бірден фокусы бар.
Линзаны негізгі сипаттамаларына оны F фокусты ашытыы мен фокусты ашытыына кері шама-линзаны D оптикалы кші жатады:
Оптикалы кш D линзаны сыну абілетіні лшемі болып табылады.Оптикалы кшті бірлігі шін бір диоптрия(1дптр.) алынан. Бл-фокусты ашытыы 1м-ге те линзаны оптикалы кші.
Шашыратыш линзаларды фокусты ашытыы мен оптикалы кші теріс сандармен рнектеледі.
69.Линзада кескін алу.
Линзаларды кмегімен тек жары сулелерін жинап,шашырату,яни басару ана емес,сонымен атар нрселерді р трлі кескіндерін де алуа болады. Линзаларды осы абілеті оларды оптикалы аспаптарда кеінен олдануа ммкіндік береді.
I.Линзаны кмегімен р трлі кескіндер алай алынады:
Нрседен линзаа дейінгі ашытыты d рпімен,ал линзадан кескінге дейінгі ашытыты f рпімен белгілейді.
Нрсені линзадан р трлі ашытыта ар жаына (d>2F),линзаны фокусы мен оптикалы центріні арасына (d<F),линза фокусыны сыртына (2F>d>F), линза фокусына (d=F) немесе (d=2F) орналастыруа болады.
Жинаыш линзамен тжірибе жасаймыз.Жа ааздан жасалан а экранда нрсені линзадаы кескінін аламыз.
1.Нрсені,мысалы,жанып тран шамды,линзаны екі еселенген фокучты ашытыынан арты ашытыа орналастырамы,яни d>2F. Шамны жарыы линзадан тіп,оларды фокусы мен нкі еселенген фокусында тйіседі,яни 2F’>f>F’. Сол жерге ойылан экранда шамны шын,ткерілген жне кішірейтілген кескіні крінеді.
2.Шамды d=2Fашытыа орналастырамыз.Линзаны екінші жаындаы нрсе орналасан ара ашытыта, яни f=2F’ аралыта шамны кескіні болады.осы жерде орналасан экранда шын,ткерілген жне лшемдері нрсені лшемдеріне те кескін шыады.
3.Май шамды линзаны фокусына,яни фокуса те ашытыа (d=f) орналастырса, кескінні жоалып кеткенін круге болады. Экранда тек жарыталынан дгелек даты ана круге болады.
4.егер шам линза мен оны фокусыны арасына,яни d<F ашытыта орналасса,онда шамны зі тран жаында шамны тура,лкейтілген, біра жалан кескінін круге болады.
II.Жа линзада нрсені кескінін алу шін сулелерді мынадай асиеттерін пайдалануа болады:
- Оптикалы оське параллель суле линзада сынаннан кейін линзаны F фокусы арылы теді;
- Линзаны оптикалы центрі О арылы ткен суле одан сынбай шыады.;
- Линзаны F фокусы арылы тетін суле сынаннан кейін оны бас оптикалы осіне параллель жреді.
Осындай діспен салынан сынан сулелер,линзаны сыртында жарыты S нктелік кзіні шын кескіні болып табылатын S1 нктесінде иылысады.
70.Линзаны формуласы. Сызыты лаю.
1.р трлі оптикалы аспаптарда линзаны олдану оны F фокусты ашытыыны андай болатынына туелді.Линзаны D оптикалы кшімен атар фокусты ашытыы да берілген линза щін оны оптикалы асиетін сипаттайтын маызды траты шама болып есептеледі. Линзаны фокусты ашытыын d,f жне F арасындаы белгілі атынастарды ала отырып, математикалы есептеулер арылы да анытауа болады, оны жа линзаны формуласы деп атайды:
2.Нрсе мен кескін лшемдеріні айырмашылыы сызыты лкейтуімен сипатталады.
Кескін лшеміні h(биіктік) нрсе лшеміне H(биіктікке) атынасын сызыты лкейту Г деп атайды.
71.Оптикалы аспаптар. Кз-оптикалы жйе.
Адам кзіні пішіні шар трізді, шамалы ысыы, диаметрі 23-25 мм.Кз сырты жаынан ш абыпен апталан. Сырты а тсті атты жне мыты абыы склера немесе а абы деп аталады. Ол кзді ішкі механикалы заымдануынан сатайды. Склераны алдыы млдір блігі аса абыша деп аталады. Кзді алан бліктеріндегі склера млдір емес, а тсті, ол белок деп аталады.Кзді сырты млдір абыыны ортасында арашы деп аталатын саылау болады. Жары осы арашы арылы кз алмасыны ішіне теді.
Тамырлы абыты ішкі бетінде тормала немсе торлама абы орналасан. Ол кзді алдыы блігінен баса тбін толы жабады.
р трлі ашытытан араанда кз брышаыны зіні исытыын згертіп, кз торламасында нрсені аны кескінін беретін асиетін аккомодация деп аталады.
Кірпік блшы етіні босасуы кезінде кзді кретін нктесі алыс нкте деп аталады. Кзге кп кш салу арылы крінетін нкте жаын нкте деп аталады.
Егер кзге кш тсірмей, параллель шотарды торламада жататын нктеде жинаса, онда ол сау кз деп аталады.
Кз блшы еттеріні босасыан кйінде фокусы кз ішінде жататын болса, онда оны жаыннан кргіштік деп атайды.
Жаыннан кргіштікті жасанды тзету шін ойыс, шашыратыш менискілік линзалы кзілдірік киеді.Алыстан кргіштікті жасанды тзету шін дес жинаыш менискілік линзалыкзілдірік киеді.
72. Тзусызыты теайнымалы озалыс. деу, жылдамды,орын ауыстыру .
1.Денені жылдамдыы траты болса, ондай озалысты айнымалы озалыс дейді. Айнымалы озалысты арапйым тріне теайнымалы озалыс жатады.
Теайнымалы озалыс деп денені жылдамдыы кез келген бірдей уаыт аралытарында бірдей шамаа згеріп отыратын озалысты айтады.
Теайнымалы озалыстарды арапайым трлеріне тедемелі (жылдамды біралыпты артады) жне тебаяулайтын (жылдамдыы рбір уаыт бірлігінде бірдей шамаа кеміп отырады)озалыстар жатады.
2.Жылдамдыты згеру шапшадыын сипаттау шін деу деп аталатын шама енгізілді.
деу- жылдамдыты згеру шапшадыын сипаттайтын шама; ол жылдамды згерісіні осы згеріс болан уаыт аралыына атынасын береді,яни
деуді формуласынан жылдамдыты табуа болады:
; 
73.Денені еркін тсуі. Еркін тсу деуі
Галилей 1583ж. Пиза аласындаы биік клбеу мнара стінен диаметрлері бірдей, ауыр жне жеіл шарларды бір мезгілде тастап, оларды мнара табанына шамамен бір уаытта тсетініне кз жеткізді. Мндай тжірибелерді Галилей пішіндері мен лшемдері ртрлі денелермен , оларды трлі орталардаы тсуін баылай отырып, сан мрте айталады. Міне, осылайша з тжырымдарыны дрыстыына тжірибе арылы кз жеткізе отырып, Галилей ауасыз кеістікте барлы денелер бірдей уаытта тседі деп йарды. Алайда Галилей з йарымын денелерді ауасыз кеістікте тсіріп тексере алмады, йткені ол мір срген 17 асырда ауа соратын ралдар болмады. Оны тек 80 жыл ткен со Ньютон жзеге асырды. Ол жргізген тжірибе Галилей гипотезасыны дрыс екенін длелдеді.
Осы арылы, ортаны кедергісі болмаан кездегі денелерді тсуі-еркін тсу деп аталады.
Ол gрпімен белгіленеді. g=9.8 
/ 
74.Шебер бойымен озалыс. Сызыты жне брышты жылдамдытар. Центрге тартыш деу.
1.Денені исы траектория бойымен озалысы исы озалысдеп аталады.
Денені исысызыты озалысы, оны тзусызыты озалысы кезіндегі орын ауыстыру, жылдамды жне деу сияты кинематикалы шамалар арылы сипатталады.
Денені исысызыты траекторияны кез келген нктесіндегі озалыс жылдамдыы траекторияны осы нктесіне жргізілген жанаманы бойымен баытталады.
исысызыты озалыс рашан айнымалы озалыса жатады.Егер озалыс жылдамдыыны модулі траты болса, мндай озалыс біралыпты исысызыты озалыс деп аталады.
Нктені шебер бойымен біралыпты озалысын сипаттау шін айналу периоды жне айналу жиілігі деп аталдатын шамалар енгізілді.
Айналу периоды (Т) деп нктені шебер бойымен бір айналым жасауа кеткен уаытын айтады,яни T=t/n. Айналу периоды секунпен (с) лшенеді.
Периода кері шама жиілікдеп аталады. Оларды арасындаы байланысты
рнектермен крсетуге болады.
2.Механикада брылу брышын радианмен лшеу келісілген.
Радиан- l доасыны зындыы R радиуса те болатын ф центрлік брыш.
Брылу брышыны уаыт туімен брышты жылдамды арылы сипаттайды.
Брышты жылдамды деп денені брылу брышыны осы брылуа кеткен уаыта атынасымен лшенетін шаманы айтады.
Ф-рпімен белгіленеді.
Біра денені шебер бойымен озалысы жадайында оны сызыты жылдамды деп атау келісілген.v=2ПRv
Брышты жне сызыты жылдамдытарды арасындаы байланысты табайы: 
= 
.
3.Денені тзусызыты озалысы сияты, исысызыты озалыс кезіндегі деу жылдамдыты 
уаыт ішінде згерісіні осы уаыт интервалыны шамасы атынасымен лшенеді:
Шебер бойымен біралыпты озалатын денені деуі шеберді кез келген нктесінде радиус бойымен оны центріне арай баытталады. Сондытан да оны центрге тартыш деудеп атайды.
75.Ньютонны 1 заы. Инерциялы сана жйелері.
Егер денеге баса денелер рекет етпесе немесе оларды рекеті тегерілген болса, онда дене не тыныштытаы кйін сатайды, не тзусызыты жне біралыпты озалысын жаластырды. Бл-инерция заы. И.Ньютон инерция заын механика негізінде енгізді, сондытан бл зады Ньютонны бірінші заыдеп аталады.
Денеге баса денелер рекет етпесе немесе оларды рекеті тегерілгенде, дене біралыпты жне тзусызыты озалатын сана жцесі ретінде алынады.
Сонымен Ньютонны бірінші заы инерциялы сана жйесідеген жаа ым шыады.
76.Ньютонны 2, 3 заы.Масса.
1.Денені зіні алатын деуін ыпал ететін асиетін инерттілікдеп атайды. Инерттілікті санды сипаттамасы ретінде масса физикалы шамасы олданылады.
Денені массасы-оны инерттілігіні, яни кшті рекетінен белгілі бір деу алу абілетіні санды сипаттамасы болып табылады.
2.Денеде туындайтын деу оан рекет етуші кшке тура, ал массасы кері пропорционал:
a= 
одан F=ma
3.рекет етуші кшке рашан те арсы рекет етуші кш бар болады. Басаша айтанда, денелерді бір-біріне рекет етуші кштері модулі бойынша зара те жне баыттары арама-арсы:
77.78. Бкіллемдік тартылыс заы. Жасанды серіктерді озалысы.
Жерде кез келген денелерді арасында рекет ететін зара тартылыс кшін бкіллемдік тартылыс кштері немесе гравитациялы кштер деп атайды. Бкіллемдік тартылыс-лемде з билігін жргізетін мбепап кш.
И.Ньютон 1687ж. Бкіллемдік тартылыс заын былайша тжырымдайды:
Екі дене бір-біріне массаларыны кбейтіндісіне тура пропорционал, ал араашытарыны квадратына кері пропорционал кшпен тартылады:
G-гравитациялы траты деп аталатын траты шама. Ол санды мні жаынан бір-бірінен 1м ашытыта массасы 1кг болатын екі денені тартылыс кшіне те.
Масса бір мезгілде денелерді рі инерттілік, рі гравитациялы асиеттеріні санды сипаттамасы болып табылады.
2.Бкіллемдік тартылыс кші рекетінен кші рекетінен денені дгелек орбита бойымен озалысы жзеге асатын жылдамды бірінші арышты жылдамды деп аталады.
1. 
2. 
немесе 
Параболалы траекторияа сйкес келетін жылдамды екінші арышты жылдамдыдеп аталады.
79.Денені салмаы. Салмасызды.
ДененіЖерге тартылуы салдарынан оны тірекке немесе аспана рекет ететін кші денені салмаы деп аталады. деу болмаан жадайда горизонталь жазытытаы денені салмаы ауырлы кшіне те.
P=m(g+a)
Тіректі немесе аспаны демелі озалысынан туындайтын дене салмаыны артуын асын салма дейді.
Денені салмаы нлге те болатын денені кйі салмасыздыдеп аталады.
80.Дене импульсі. Импульсті саталу заы.
1.Денені массасы мен оны озалыс жылдамдыыны кбейтіндісіне те болатын физикалы шама дене импульсі деп аталады:
p=mvбл формуланы
Кш пен оны рекет ету уаытыны кбейтіндісі 
кш импульсі деп аталады.
Дене импульсіні згерісі кш импульсіне те.
2. Тйы жйе деп сырты кштер рекет етпеген жадайда жйеге енетін денелер бір-бірімен ішкі кштер арыл ана рекеттесетін жйені айтады.
Тйы жйедегі зара рекеттесетін денлер импульстеріні осындысы згермейді:
81.Реактивтік озалыс
Реактивті озалыс импулсті саталу заыны техникада табысты олданылуына жарын мысал бола алады. Денені бір блігі одан андай да бір жылдамдыпен блінген кездегі озалысын осылай деп атайды.
82.Энергияны саталу жне трлену заы.
озалыстаы денені энергиясын кинетикалы энергиядеп атайды.
Потенциялды энергия дегеніміз-денелерді зара рекеттесуіне немесе дене блшектеріні зара орналасуына байланысты болатын энергия.
Тйы жйе райтын жне бірімен-бірі бкіл лемдік тартылыс кші мен серпімділік кші арылы рекеттесетін денелерді кинетикалы жне потенциалды энергияларыны осындысы траты болады.
Бірімен-бірі тартылыс жне серпімділік кштері арылы рекеттесетін денелерді тйы жйесіні толы механикалы энергиясы згеріссіз алады:
Табиаттаы энергия жоалып кетпейді жне жотан пайда болмайды, ол тек бір трден екінші трге айналады.
83.Тербелмелі озалыс, сипаттаушы параметрлер.
Механикада тербелістердеп денені бірдей уаыт аралыындаы длме-дл немесе жуытап айталанып отыратын озалысын айтады.
Денені тепе-тедік кйден ауытуын ыысу деп атайды. Ол х рпімен белгіленеді.
Ыысуа пропорционал жне оан арама-арсы баытталан шті рекетінен болатын механикалы тербелістер гармоникалы тербелістердеп атайды.
Дене озалысы толыымен айталанып отыратын е аз уаыт аралыын тербеліс периоды деп атайды.Т-рпімен белгіленеді.
Бірлік уаыт ішіндегі тербелістер саны тербеліс жиілігі деп аталады.v-рпімен белгіленеді.
Тербеліс амплитудасы деп денені тепе-тедік кйінен е лкен ыысуыны мнін айтадаы. А-рпімен белгіленеді. А= 
84.Математикалы жнесеріппелі маятник тербелістері.
Математикалы маятник деп созылмайтын салмасыз жіішке зын жіпке ілінген кішкентай ауыр шарды айтады.
Математикалы маятникті периоды жкті массасы мен тербеліс амплитудасына туелді болмайды.
Серіппелі маятникті тербеліс периоды мынаан те:
85.Еркін жне еріксіз тербелістер.Резонанс.
Еркін тербелістер деп дене тепе-тедік кйінен шыарыланнан со сырты кшті рекетінсіз болатын тербелістерді айтады.
Еріксіз тербелістер дегеніміз-сырты периоды кшті рекетінен болатын тербелістер.
Мжбр етуші кшті тербеліс жиілігі мен тербермелі жйені меншікті жиілігі дл келген кездегі еріксіз тербелістер амплитудасыны кенет арту былысы резонансдеп аталады.
86.Электромагниттік тербелістер.
Конденсаторды разрядталуы кезінде заряд, ток, кернеу, электр жне магнит рістері периодты трде згеріп отырады. Аталан шамаларды периодты трде згеріп отыруын электромагниттік тербелістер деп атайды.
Электромагниттік тербелістерді баылау шін е ыайлы рал-электронды осциллограф.
Электромагниттік тербелістер алуа болатын, тібектей жаланан конденсатор маг катушкадан тратын тізбек тербелмелі контурдеп аталады.
Томсон формуласы:
T-период (с)
L-индуктивтілігі (Гн)
C-сыйымдылы (Ф)
Конденсатор мен индуктивті катушкадан тратын тізбекте конденсаторды алма-кезек разрядталуы кезінде электромагниттік тербелістер пайда болады.
87.Толынды озалыс.
Тербелістерді серпімді ортаны бір блшегінен екінші бір блшегіне таралу процесі механикалы толын деп аталады.
Толын тербелістегі блшектерді тасымалдамайды, тек энергияны ана тасымалдайды.
Блшектеріні тербелісі толынны таралу баытына перпендикуляр баытта жзеге асатын толынды клдене толындеп атайды.
Толын зындыы-Тпериода те уаыт аралыында толын таралатын араашыты.
Басаша айтанда,толын зындыыдеп толын ішіндегі бірдей озалатын жне тепе-тедік кйінен ауытулары да бірдей болытан бір-біріне е жаын екі нктені араашытыын айтамыз.
Лямбыда толын зындыыны блшектерді Т тербеліс периодына атынасы арылы аныталатын физикалы шама толын жылдамдыыдеп аталады: