Педагогикалы психологияны даму кезедері

Бірінші кезе – XVII асырды ортасынан ХІХ асырды аяына дейін – Песталоцциді айтуы бойынша «педагогиканы психологияландыруды сезіну ажеттілігіне» арай жалпы дидактикалы деп атауа болады. Бл кезе е алдымен, Ян Амос Коменскийді (1592-1670), Жан-Жак Руссо (1712-1778), Иоганн Песталоцци (1746-1827), Иоганн Гербарт (1776-1841), Адольф Дистервег (1790-1866), К.Д. Ушинский (1824-1870), П.Ф. Каптерев (1849-1922) зіні есімдерімен крсетілуі ммкін. Бл ойшыл – педагогтарды педагогикалы психологияны дамуына осан лестері здері арастыран мселелермен аныталады: даму, оу жне трбие байланысы; оушыны шыармашылы белсенділігі, баланы абілеттілігі жне оны дамыту, малімні рлі, оытуды йымдастыру жне кптеген баса мселелер. Алайда, бл - аталан процесті мнін ылыми трыдан тсінуді тек алашы рекеттері еді. Осы мселелерді шынайы психологиялы жатарын толыымен ашылмаандыы жнінде П.Ф. Каптерев «Дидактикалы очерктер. Білім беру теориясы» (1-ші басылым. 1885 ж.) атты кітабында осы кезедегі педагогикалы теорияны дамуына тере жне жйелі талдау жргізу негізінде длелдер келтіреді. П.Ф. Каптерев, «…Коменскийді дидиктикасына тым маызды кемшіліктер тн: бл сырты механикалы рал ретінде сынылан діс дидактакасы; бл дидактикада оушыларды абілеттерін оыту арылы дамыту туралы млдем сз жо; … Коменскийді дидактикасына психология жетіспейді».

И. Песталоцциді рліне талдау жргізе келе, П.Ф. Каптерев «Песталоцци оуды барлыын оушыны з шыармашылыы деп тсінген, ал барлы білімді рекетті іштен дамуы, з бетімін рекет жасау, зін-зі дамыту акті ретінде тсінген». Алайда, сонымен атар П.Ф.Каптерев айтандай, «…Оны оытуда дісті серін тым асыра ктеріп, оытуда мектепте олданылатын діс, тсілдерді механизациялауа кп мойын браны аны. Мектептегі крнекті фактор ретіндегі малімні жанды тласы лі тсініксіз. Жалпы Песталоцци білім беру процесіні психологиялы жаын, оны негіздері, жолдары мен, нысандарын ажетті дегейде ашпаан». Педагогикалы психологияа И. Гербартты осан лесін баалай келе, П.Ф.Каптерев «…Гербарт дидактикасыны аса маызды басымдылытары бар: ол педагогикалы діске психологиялы талдау береді, ол оуа ызыушылы туралы аса маызды мселені ктереді, ол оыту мен трбие беруді бір – бірінен ажыратпайды. Гербарт дидактикасыны жетіспеушілігі оны біржаты интеллектуализмі жне кейбір мселелерді толыымен игермеуінде, мысалы, оушыларды ызыушылытары жнінде». Бл жерде, «трбиелеп оыту» ымы И. Гербартты тжырымдамасынан бастау алады.

А. Дистервегті шыармашылыы, П.Ф. Каптерев бойынша, оны заманына сай педагогикалы тжірибені психологиялы баыттанан ережелерінен трады. А. Дистервегті білім беру процесінде малімні, педагогты басарушы рлі туралы тезистері бар. Ол оу процесін оушыны - оытылатын субъекті, малімні, оылатын пнні жне оыту жадайларыны бірттастыы деп арастырады. зін-зі жетілдіру, оушыны ерекшелігін ескеру жне педагог рекеттеріні прменділігі - трбиелеп оытуды кепілі мен негізі. П.Ф. Каптерев атап ткендей, «…Дистервегті кптеген ережелері ой саралыы мен айындыы, ышамдыы, сонымен бірге, педагогикалы олайлылыы мен мнділігі бойынша жаалы пен тереділігі жо боланына арамастан, дидактика оулытарына кіріп, кнделікті педагогикалы тжірибені ережелеріне айналды». Олар оны жан-жаты ылыми трыдан тсіну ажеттілігіне себепші болды.

Педагогикалы психологияны осы «алы шартты» жалпыдидактикалы даму кезеінде алыптасуына К.Д. Ушинскийді «Адам трбие пні ретінде» атты жмысы лкен рл атарды. Педагогикалы антропология тжірибесі; мнда адам дамуыны бірттас тжырымдамасы сынылан. Бала - трбие мен оытуды ортасында тр, жне де шешуші рл трбиеге беріледі. Оыту процесінде ес, зерде, ойлау мен сйлеуді психологиялы-педагогикалы мселелері арнайы талдау ралдары жне даму міндеттері ретінде шыады. К.Д. Ушинский бойынша, тіл дамыту, ойлау абілетін дамытуа байланысты баланы сздері, оны танымы мен ымын, жалпы тла ретінде алыптасуыны алы шарты деп саналады.

Педагогикалы психология негіздерін руда П.Ф. Каптеревты зіні осан лесі орасан зор. Ол педагогикалы психологияны негізін раушыларыны бірі. Ол мірге Песталоцциді сиеттерін - педагогиканы психологтандыруды енгізуге мтылды. «Психологиялы педагогика» ымы зерттеушілерді айтуы бойынша, ылыми айналыма 1877 ж. Каптеревты «Педагогикалы психология» атты кітабы шыан со кірді. Шынында да, Э. Торндайкты осыан аттас кітабы тек шаршы асырдан со (1903 ж.) жары крді. Сонымен атар, П.Ф. Каптерев ылыми олданыса азіргі заманда олданылып жрген білім беру мен трбие беруді жиынтыы, педагог пен оушы рекетіні байланысы ретіндегі «білім беру» ымын кіргізді. Сонымен бірге, малім ебегі мен малім дайындауды педагогикалы мселелері, эстетикалы даму мен трбие беру мселелері жне баса да кптеген мселелер арастырылды. Білім беру процесіні зін П.Ф. Каптерев психологиялы трыдан арастыруы те маызды, ол жнінде «Дидактикалы очерктер. Білім беру теориясы» атты кітабыны екінші тарауы - «Білім беру процесі - оны психологиясы» длел болады. Авторды ойы бойынша, білім беру процесіне «адам азасыны ішкі рекетіні крінісі», абілеттілікті дамыту жне баса рдістер кіреді.

П.Ф. Каптерева тек лы дидактарды ебектеріне іргелі талдау жасаудаы сіірген ебегі ана емес, былайша айтанда, эксперименталды дидактиканы, негізінде аланда, оытуда жне оыту шін эксперименталды психология кілдеріні ебектеріне жасаан талдауын атап ту ажет. П.Ф. Каптерева сйкес, осы ебектер авторларыны міндеті оушыларды ой ебегі жмысын зерттеу, ой ебегі жмысында имылды орны, оушыларды пн жне сз арылы берілетін тсінігі, мектеп оушылары дарындылыыны трлері жне баса мселелерді зерттеу болып табылады.

Педагогикалы психологияны алыптасуына сол кезеде жаадан пайда бола бастаан леуметтік психология кілі С.Т.Шацкийді (1878-1934) осан лесі оматы. Ол адамды леуметтендіру процесінде трбие беруді ізгілендіру жне демократияландыруды бірттас тжырымдамасын жасаан. С.Т. Шацкийге леуметтік-педагогикалы ызметті субъектісі ретінде оны тласы мен ксіби зырлылыына ойылатын жалпыланан талаптарды амтитын педагог моделін ран. С.Т. Шацкийді педагогикалы тжірибесіне шет елдік зерттеушілер жоары баа берген. Атап айтанда, Дж. Дьюи ресейлік оушыларды дайындыыны жйелілігін, йымдастырушылыын, азіргі заманы американды мектептермен салыстыранда демократты екендігін атап теді.

Осылайша, бірінші алы шартты кезе, бір жаынан, И. Ньютонны механистикалы тсінігіні басымдылыымен, Ч. Дарвинні эволюциялы идеяларымен, Дж. Локкты психикалы мірді ассоциативтік тсіну - психикалы мірді негізін сезімдік серлену райды деген ежелден дамып келе жатан ілім - сенсуализммен сипатталады. Баса жаынан аланда, бл кезе негізінен педагогикалы болмысты байау, талдау жне баа беруге негізделген ойша жорытылан, исынды рылан жорытпалар кезеі.

Екінші кезе XIX асырды аяынан XX асырды ортасына дейін созылан. Бл кезеде педагогикалы психология алдыы жзжылдыты педагогикалы ойларыны жетістіктерін пайдаланып, психологиялы, психофизикалы эксперименталды зерттеулерді нтижелеріне баыттанып, дербес сала болып алыптаса бастады. Педагогикалы психология эксперименталды психологияны арынды дамуымен бірге дамып, алыптаса бастады, наты педагогикалы жйелер рып, жете зерттеумен болды, мысалы, М. Монтессори жйесі.

Педагогикалы психологияны осы кезеіні басы П.Ф. Каптеревты, Э. Торндайкты, Л.С. Выготскийді кітаптарыны атауларынан байауа болады, сонымен атар осы салада алашы эксперименталды жмыстарды пайда болуымен белгіленеді. Л.С. Выготский Г. Мюнстербергпен келісе отырып, педагогикалы психология – соы бірнеше жылдарды німі; бл медицина, юриспруденция жне баса ылымдармен бірге олданбалы психологияны бір блігі болып табылатын жаа ылым екенін атап теді. Сонымен атар, бл дербес ылым. Шынайы психологиялы мселелер, есте сатау ерекшеліктері, тіл дамыту, зерде дамыту, дады алыптастыру ерекшеліктері жне т.б. А.П. Нечаевты, А. Бине мен Б. Анриді, М. Оффнерді, Э. Мейманны, В.А. Лайды жмыстарында, Г. Эббингауз, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Дьюи, С. Фрэне, Э. Клапередті зерттеулерінде сынылды. йрету тртібіні ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу (Дж. Уотсон, Э. Толмен, Э. Газри, К. Халл, Б. Скиннер), бала тілін дамыту (Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, П.П. Блонский, Ш. жне К. Бюлер, В. Штерн жне т.б.), Вальдорф мектебі мен Монтессори мектебіні арнайы педагогикалы жйелерін дамыту психология ылымыны осы саласыны алыптасуына лкен серін тигізді.

Ф. Гальтонны жмыстарынан бастап тестік психология, психодиагностиканы дамуыны ерекше маызы бар. Францияда А. Бине, Б. Анри мен Т. Симонны, Америкада Дж. Кэттелманны зерттеулеріні арасында оушыларды білімі мен білігіне баылау жргізу ана емес, сонымен атар оу бадарламаларын дайындау, жалпы оу процесін басаруда (жетістіктер тестілері мен абілеттілік тестілеріні зара рекеттесуі барысында) тымды механизм табуа ммкіндік берді. М.В. Гамезо атап ткендей, бл кезеде Еуропада мектептер жанында біратар зертханалар рылды, онда оу жне трбие беру міндеттерін шешу шін университеттер зертханаларында рылан ралдар мен дістер пайдаланды. 1907 жылы Мейман «Эксперименталды психология бойынша лекциялар» атты кітабын жариялайды, онда ол эксперименталды дидактика бойынша жмыстара шолу жасайды. Англияда мектеп оушыларыны типологиялы ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу мселелерімен белгілі балалар психологы Дж. Селли айналысты. Ол 1898 жылы «Балалар психологиясы бойынша очерктер» атты жмысын жариялады. Францияда А. Бине Париж мектептеріні біреуіні жанында эксперименталды балалар зертханасын рды. Зертханада баланы физикалы жне ішкі сезім абілеттері зерттелді, сонымен бірге оу пндерін оыту дістері зерттелді. Т. Симонмен бірлесіп А. Бине ой абілеті тмен балалар шін арнайы мектептерге іріктеу дісін рды, оны негізіне тест дісі алынды.

Аталан кезе ерекше психологиялы-педагогикалы баыт – педологияны алыптасуымен сипатталады, (Дж. М. Болдуин, Э. Киркпатрик, Э. Мейман, М.Я. Басов, П.П. Блонский, Л.С. Выготский жне т.б.) онда психологиялы, физиологиялы, анатомиялы, психологиялы жне леуметтік лшемдерді жиынтыыны негізінде кешенді трде баланы дамуын айындау масатында оны мінез-лыыны ерекшеліктері аныталды. Баса сзбен айтанда, екі жатан педагогикалы психологияа оны жаратылыстану ылымдарымен жаындастырып, лшемдерді объективтік дістері енді.

Педагогикалы психологияны рылуыны осы негізгі кезеінде алыптасан ылым ретінде дербестілігі туралы тек психодиагнос-тиканы пайдалану, мектеп зертханаларыны, эксперименталды-педагогикалы жйелер мен бадарламаларды кеінен таралуы, педологияны пайда болуы ана емес, 50-ші жылдардан бастап педагогикалы психология дамуыны шінші кезеінде жзеге асырыла бастаан, білім беру процесін ылыми рефлексиялау талпыныстары, оны теоретикалы трыдан тсіну маыналылыы длел бола алады.

Педагогикалы психологияны дамуыны шінші кезеін айрыша атап туге оытуды біратар психологиялы теорияларыны рылуы негіз бола алады, яни педагогикалы психологияны теоретикалы негіздерін ру. Мысалы, 1954 жылы Б. Скиннер бадарламаландырылан оыту идеясын сынды, ал 60-шы жылдары Л.Н. Ланда оны алгоритмдеу теориясын сынды. Содан кейін В. Оконь мен М.И. Махмутов проблемалы оытуды бірттас жйесін рды. Бл бір жаынан Дж. Дьюиді оыту проблемалар шешу арылы жзеге асырылуы ажет деген жйесіні зірлемесін жаластырды, ал баса жаынан О. Зельц, К. Дункер, С.Л. Рубинштейн, А.М. Матюшкин жне т.б. ойлауды проблемалы сипатыны, оны кезендігіні, проблемалы жадайда рбір ойды пайда болу ммкіндігі (П.П. Блонский, С.Л. Рубинштейн) туралы ережелермен ара атыста болды. 50-ші жылдары П.Я. Гальперинні, соынан Н.Ф. Талызинаны алашы басылымдары пайда бола бастады, онда педагогикалы психологияны негізгі жетістіктері мен мен болашаын бойына сіірген, ой рекетіні сатылап алыптасу теориясыны негізгі позициялары берілді. Дл осы уаытта Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовты жмыстарында айтылан, оу ызметіні жалпы теориясыны негізінде дамыта оыту теориясы рыла басталады. Дамыта оыту Л.В. Занковты эксперименталды жйесінде з крінісін тапты.

Осы кезеде С.Л. Рубинштейн «Психология негіздерінде» оу - білімді мегеру деген жан-жаты сипаттама берді. Мегеруді ары арай ртрлі трыдан Л.Б. Ительсон, Е.Н. Кабанова-Меллер жне т.б. ежіктеп зерттеген болатын. Ол сонымен атар, Н.А. Менчинскаяны жне Д.Н. Богоявленскийді жмыстарында крініс тапты. 1970 жылы жары крген Й. Лингартты «Адамды оуды процесі мен рылымы» атты кітабында жне 1986 жылы шыан И.И. Ильясовты «Оу процесіні рылымы» атты кітабы осы салада крделі теоретикалы орытулар жасауа ммкіндік берді.

Педагогикалы психологияда млдем жаа баыт - суггестопедияны, Г.К. Лозановты суггестологиясыны (60-70-ші жылдар) пайда болуы назар аударуды ажет етеді. Оны негізі болып педагогты гипермнезия мен суггестия серісін пайдаланып оушыларды здері саналы трде тсінбейтін абылдау, есте сатау сияты психикалы процестерді басару болып табылады. Соынан тланы резервтегі ммкіндіктерін белсендіру (Г.А. Китайгородская), топты бірігу, осындай оу барысында топты динамика (А.В. Петровский, Л.А. Карпенко) дістері жетілдірілді.

Алайда, осы теорияларды саналуандылыында бір орта жадайы болды – ол, осы авторларды ойынша, оамны оыту жйесіне оятын талаптарына нерлым барабар теорияны теоретикалы негіздемелеу міндеттерін шешу. Оан сйкес оытуда белгілі баыттап алыптасты. Осы баыттарды шеберінде орта мселелер де айындалды: оыту трлерін белсендіру, педагогикалы ебектестік, арым-атынас, білімді мегеруді басару, масат ретінде оытылатын субъекті дамыту жне т.б.

Осы кезеде педагогикалы психологияны з дамуында компьютерлік техниканы пайдаланып жаа сатыа кшуіні алы шарттарыны алыптасуы адамзатты XXI асыра – Адам асыры, гуманитарлы дуір асырына кшуді глобалды проблемаларын шешумен астарласып жатыр. Бл жаа дуірде жаа апаратты технологияларды рушы, оны еркін пайдаланатын адамны дамуы оан жаа индустриялы, апаратты кеістікте еркіндік береді.

 

1.3.Педагогикалы психологияны зерттеу пні, міндеттері, рылымы.

Педагогикалы психологияны зерттеу пні. ылымны кез-келген саласы сияты педагогикалы психологияны арастыранда е алдымен оны объектісі мен зерттеу пнін ажыратып алу ажет.

ылымны объекті – бл зерттеуді зінен тыс, ртрлі ылымдармен зерттеуге болатын аиат. Объект ретінде материалды жне материалды емес былыстар, денелер, процестер; тірі, биологиялы жне абстрактілі жйелер; крделілігі ртрлі дрежедегі биологиялы азалар бола алады. ылыми зерттеу объекті ретінде сімдік жне жануарлар лемі, адам, оам, ркениет, арыш жне т.б. арастырылады.

рбір объект кптеген ылымдармен зерттеліне алынады. Мысалы, адам антропология, физиология, психология, леуметтану, педагогика ылымдарымен зерттелінеді. Алайда, рбір ылымны з зерттеу пнібар, яни, оны объектідегі зерттеу нысаны. Мысалы, жас ерекшелік жне педагогикалы психологияны зерттеу объектісі орта – адам, біра бл ылымдарды зерттеу пні ртрлі. Жас ерекшелік психологиясы шін адамны психикалы дамуы мен мірге келген сттен бастап артайан шаа дейін алыптасуыны задылытыры мен механизмдері, педагогикалы психология шін, е алдымен, білім беру процесінде адамны леуметтік мдени тжірибені игеру механизмдері мен задылытары. Алайда, педагогика мен психологияны, жас ерекшелік психологиясы мен педагогикалы психологияны зерттеу объектісіні орта болуы оларды тыыз, іштей ажырамас байланысына жне оларды пндеріні ртрлігіні негізінде жеке бліп арастыруа шартты трде арауа себеп болып отыр.

Педагогикалы психологияны пніне жан-жаты анытама бермес брын кптеген ылымдарды зерттеу объектісі болып табылатын (педагогика, леуметтану, физиология, медицина, басару теориясы, жалпы, леуметтік, жас ерекшелік, педагогикалы психология) білім беру, педагогикалы процесс - крделі, кп имылды, кп рамдас блікті былыс екеніне назар аудару ажет. Оыту процесіні крделі, кп рамдас блікті екенін кезінде лы дидакттар – Я.А. Коменский, И. Песталоцци, А. Дистервег атап ткен болатын. Мысалы, А. Дистервег «…оытушылы іс-рекетті анытаушы ртрлі кезедер мен пндерді назара алу ажет. Атап айтанда: 1) оытылатын адам, оушы – субъект; 2) оу жне оыту пні – оу пні - объект; 3) оушыны оу стінде оршайтын сырты шарттар – уаыт, орын жне т.б.; 4) оытатын малім» дейді. (XIX . ортасында оушы оыту объекті емес, оыту субъекті ретінде арастырыланы маызды болан). Педагогикалы психологияда білім беру процесіні кп рамдас блікті рамы функционалды трыдан факторларды зара рекеті деп арастырылады. Оытуды тиімділігі осы факторларды рекеттеріні зара келісімділігіне байланысты, яни «не нрсеге оытады, кім жне алай оытады, жне кімді оытады». Бл жерде, білім беру процесін зерттеушілер оны рамдас бліктерін растырушыларды барлыыны бірдей маыздылыын атап теді. Жалпы білім беру процесіні, оушыларды леуметтік мдени тжірибені мегеру жне осы мегеруді йымдастыру крделілігі педагогикалы психологияны зерттеу пніні кпжоспарлы екенін анытайды.

Педагогикалы психологияны зерттеу пні болып адамны леуметтік мдени тжірибені мегеру задылытары, фактілері жне осы процесті білім беру процесіні ртрлі жадайларында педагогты йымдастырып жне басаратын оу ызметіні субъекті ретінде арастырылатын адамны (баланы) интеллектуалды жне тлалы даму дегейінде згеруді мегеруін туызуы болып табылады. Жекелеп айтанда, педагогикалы психология «білімді, икемділік пен дадыларды мегеру задылытарын зерттейді, осы процестердегі жеке айырмашылытарды зерттейді, оушыларды з бетімен шыармашылы ойлауын алыптастыру задылытарын, бала психикасында оыту мен трбиелеу серінен пайда болатын згерістерді зерттейді», яни, жаадан пайда болан психикалы згерістерді алыптастыру. Ал, кеінен аланда, ылымны зерттеу пні - ол объектте нені зерттесе сол болып табылады. Келтіріліп отыран анытама педагогикалы психологияны зерттеу пніні крделігі, кп аспектілігі мен біртекті еместігін длелдейді.

Педагогикалы психологияны азіргі уаытта даму ауымы одан сайын кеейіп отыр. Мысалы, отанды педагогикалы психология оытуды басаруды психологиялы механизмдерін зерттейді (Н.Ф. Талызина, Л.Н. Ланда жне т.б.) жне білім беру процесін жалпы зерттейді (В.С. Лазарев жне т.б.); іс-рекеттерді жинатап орытылан тсілдерін мегеру процесін басару (В.В. Давыдов, В.В. Рубцов жне т.б.); оу мотивациясы (А.К. Маркова, Ю.М. Орлов жне т.б.); осы процесті табыстылыына сер етуші жеке психологиялы факторлар, мысалы ынтыматасты (Г.А. Цукерман жне т.б.), оушылар мен малімдерді жеке тлалы ерекшеліктері (В.С. Мерлин, Н.С. Лейтес, А.А. Леонтьев, В.А. Кан-Калик жне т.б.). Жалпы, педагогикалы психология оу процесін басаруды психологиялы мселелерімен, танымды процестерді алыптастыруды (е алдымен, теоретикалы ойлау) зерттейді, оушы тласын алыптастыруды жалпы контекстінде «оыту процесінде ой ебегі дамуыны нерлым жоары дегейіне ол жеткізуге ммкіндік беретін ой ебегі дамуыны сенімді лшемдерін іздейді, педагог пен оушыны зара араатынас мселелерін, сонымен атар оушылар араатынасын арастырады».