Аыл-ойды даму дегейлері

Л.С. Выготский педагогикалы психология шін баланы ой-ебегі дамуыны екі дегейі туралы те маызды ереже растырды: бл зекті дамуды дегейі (оушы з бетімен орындай алатын тапсырмаларды кмегі арылы аныталатын интеллекттік дамуды дегейімен сипатталатын дайындыты ол жеткен дегейі) жне оны жаын арада дамуыны аумаын анытайтын дегей. Психикалы дамуды бл екінші дегейіне бала лкендермен ынтыматасу нтижесінде жетеді, оны іс-рекетіне тура сау жолымен емес, оны интеллектуалды ммкіндіктеріні аумаындаы міндеттерді шешу арылы.

«Баланы з бетімен не істей алатыны мен ынтыматасып не іс істей алуына кшу ммкіндігіні кп немесе аз болуы баланы ой-ебектік рекетіні табыстылыы мен даму динамикасын сипаттаушы, е сезімтал белгісі болады екен. Ол оны болашата дамуыны аумаымен бден сйкес келеді». Осы негізде «дамыта оыту» принципі тжырымдалан болатын, ол принцип бойынша оытуды тиімді йымдастырылуы, оушыларды ой-ебек ызметін дамыту баса оушылар жне лкендермен ынтыматастыта з бетімен білім алуды алыптастыру, яни з-зін дамыту аныталады. Дамыта оыту тек ана баланы актуалды дамуына атысы бойынша уаытша алда болуды ана білдірмейді, ол оыту сипатыны зін айта арастыруды білдіреді. Л.В. Занков оу материалын біркелкісіз жеілдету, оны баяу зерттеу, кп реттен бірсарынды айталау мектеп оушыларыны арынды дамуына ыпалын тигізе алмас дейді. згертулер оу материалын тередетіп оуда да, баланы теоретикалы ойлауын дамытушы теоретикалы талдау мен жалпылауды ауымды клемінде де жруі тиіс.

Интеллектуалды даму здігінен емес, баланы баса адамдармен кпжатылы зара рекеттесу нтижесінде теді: арым-атынаста, рекетте жне атап айтанда, оу рекетінде. Интеллектуалды, ой-ебектік дамуды лшемдері ретінде: ойлауды дербестілігі, оу материалын тез жне тере мегеру, ызыты тапсырмалар шешуде тез ойлап, амал табу, маыздыны маызды еместен айыра білу, талдамалы-синтетикалы рекет дегейіні ртрлігі, аыл сыншылдыы (Н.Д. Левитов, Н.А. Менчинская), сонымен атар жалпылауды алыптастыруды жылдамдыы ретінде ала жылу арыны, ойлауды немділігі (З.И. Калмыкова, В.А. Крутецкий) болып табылады. Бала интеллектісіні дамуыны негізгі лшемі - репродуктивтік тапсырамалардан шыармашылы тапсырмалара кше отырып, ртрлі типтегі тапсырмаларды з бетімен шыармашылы трыдан орындай алу болатыны аны. Баланы дамуыны, оны санасыны дамуыны маызды крсеткіші рефлексия болып табылады, яни баланы з рекеттерін, з-зін, зіні «МЕН» дегенін саналы трде ынуы. Соысы бала тласыны дамуыны р жатарын, соны ішінде интеллектуалды дамуын жанама крсетуші негізгі механизм болады.

Тланы дамуы

Адамны тла ретінде дамуы оны «мірлік жолыны» жалпы контексінде жреді (С.Л. Рубинштейн) ол «белгілі оамда тланы алыптасуы мен дамуыны, адамны белгілі бір дуірді замандасы жне белгілі бір рпаты рдасы ретінде дамуыны» тарихы ретінде аныталады. Б.Г. Ананьев бойынша, мірлік жолды белгілі кезедері бар, олар мір сру трі, арым-атынастар жйесі, мірлік бадарламасында жне т.б. болап жатан згерістермен байланысты. «мірлік жолды кезедері онтогенезді жас ерекшеліктік сатыларына з серін тигізеді, оны сер ету дегейі соншама, азіргі уаытта кейбір жас ерекшеліктік сатылар мірлік жолды кезедері сияты белгіленеді, мысалы, мектеп алды, мектепке дейінгі жне мектеп шаындаы балалы».

Тланы «индивидті леуметтендіру» процесі ретінде дамуы отбасыны, жаын оршаан ортаны белгілі леуметтік жадайында, айматы, мемлекетті белгілі леуметтік-саяси, экономикалы жадайында, зі соны кілі болып табылатын халыты этникалы, леуметтік мдени, лтты дстрлеріні жадайында жзеге асырылады. Бл тлалы дамуды макрожадаяты. Сонымен бірге, мірлік жолды рбір кезеінде, Л.С. Выготский атап ткендей, баланы зіндік атынасы мен оны оршаан леуметтік мір шындыыны атынасы ретінде дамуды белгілі леуметтік жадаяттары алыптасады. Л.С. Выготский бойынша, дамуды леуметтік жадаяты «тланы жаа асиеттерін бойына сііру шін бала баыт ететін жолдар мен формаларды толыымен анытайды, ол оны дамуды негізгі кзі - леуметтік мір шындыынан алады, бл леуметтікті индивидуалды болатын жолы».

арым-атынастар жйесін, леуметтік зара рекеттесуді ртрлі дегейлерін, рекетті ртрлі типтері мен формаларын амтитын дамуды леуметтік жадаяты тлалы дамуды негізгі шарты санатында арастырылады. Бл жадаятты адам зіні оршаан ортадаы орынын оны ммкіндіктеріне сйкес келмейтінін тсінгеннен со згертуге тырысатыны ситы згерте алады. Егер бл болмаан жадайда, онда баланы мір сру дадысы мен оны ммкіндіктеріні арасында ашы арама-айшылы туады (А.Н. Леонтьев).

А.В. Петровскийге сйкес, дамуды леуметтік жадаятыны зі, немесе одан да ке трде - леуметтік орта траты немесе згеріп отыратын бола алады, бл дегеніміз баланы, адамны мір сретін леуметтік бірлестігіндегі салыстырамалы тратылы пен згерістеді білдіреді. Осы бірлестікті міріне баланы леуметтік жан ретінде енуі ш кезенен туді йарады: осы бірлестікте олданылатын нормалар, зара рекеттесу мен рекеттер формаларына бейімделу; «индивидті е жоары дрежеде дербестендіру ажеттілігі» мен тланы осы бірлестікте ыпалдасуын анааттандыру ретінде дараландыру. Егер дараландыру «з жеке тласын белгілеу шін ралдар мен дістерді іздеумен» жне осы мтылыс пен бейімделуді нтижесі арасындаы арама-айшылытарды жоюмен сипатталса, онда интеграция «субъектті зіні ерекшеліктері жне осы бірлестікте зіне маызды згешеліктермен идеалды крінгісі келетін алдыы сатыда алыптасан мтылысы мен бірлестікті субъектке тн жеке ерекшеліктерді ішіндегі тек оан найтын, жне оны ндылытарына сйкес келетін, бірлесіп атаран ызметте табыса жеткізетін жне т.б. ерекшеліктерді ана абылдау, птау жне енгізу арасындаы арама-айшылытармен детерминирленеді». «Баланы мір сріп жатан наты леуметтік жадаятында» (А.Г. Асмолов) жетекші рекет шеберінде жзеге асырылу стіндегі бірлескен рекет, тланы кез-келген леуметтік жадаятында дамуыны негізгі шарттарыны бірі болып табылады.

Бейімделу, дараландыру, ыпалдасу (А.В.Петровский бойынша) адам мен бірлестікті зара рекеттесу механизмі, осы зара рекеттесу барысында пайда болатын арама-айшылытарды шешу процесінде жретін леуметтендіру жне тлалы дамуды механизмі ретінде танылады. Адамны тлалы дамуыны зіндік сана сезімі, «Мен» бейнесін («Мен» тжырымдамасы, «Мен» – жйесі) алыптастырумен, ажеттіліктік-мотивациялы саласын згертумен, арым-атынастар жйесі ретіндегі баыттануын, тлалы рефлексияны дамуын, зін-зі баалау механизмін згертумен байланысады. Тлалы дамуды барлы жатары ішкі арама-айшылыпен, ртектілікпен сипатталады. Мысалы, кіші мектеп оушысыны мысалында оны зін-зі баалауындаы згерістер оны санды жне сапалы жаынан бірдей еместігін крсетті. Тек осы жасты аяында ана баланы оны тла ретінде алыптасуында зін-зі баалауын алыптастыруа келетіні аныталды. Мнда да А.В. Захарованы деректері бойынша, жас ерекшелігіні згеруіне байланысты рекеттерді барлы трлерінде зін-зі жоары баалау саны азайып, зін тмен баалау саны кбейеді, бл балада з-зіне сын кзбен арауды суін длелдейді. Алайда, бл зін-зі баалауды барабарлыы крсеткішін (барабарлыын) ктермейді. зін-зі сйкес баалаушы оушылар саны 40-50%-дан аспайды.

Баланы интеллектуалды дамуындаы сияты тлалы дамуы да жалпы мінез лыты жне мінез-лыты белгілі жадайлардаы реакцияларыны еркіндігінен, арындылыынан оны реттелуіне арай жреді. Бл беталыс баланы з мінез-лыын басара алу, саналы трде масат ою, иыншылытар мен тосауылдарды жеіп, олара жетуді жолдары мен ралдарын дейі іздеу іскерлігімен крінеді. Ырытылы пен зін-зі реттеу – баланы интеллектуалды-тлалы дамуыны зекті баыты. Мінез-лыты еркіндігі сырты реттеуден зін-зі реттеуге біртіндеп ауысуа негізделеді. Бл беталыс сырты баылау мен бааланудан туатын зін-зі баылауда сіресе аны байалады. Жас ерекшелік психологиясыны осы ережелерін тжірибелі малімдер мектеп оушыларыны білімін баылау мен баалауды йымдастыруда немі назара алады. Сырттытан ішкіге, малімні йымдастыран рекетінен оушыны оны зін-зі йымдастыруына - бл мектеп оушысыны тлалы дамуы мен зін-зі дамытуыны сара жолы.

Л.С. Выготскийді, А.Н. Леонтьевті, Д.Б. Эльконинні, Л.И. Божовичті зерттеулерінде баланы тла ретінде дамуы тлалы жаа асиеттерді біртіндеп алыптасуымен аныталады. Л.И. Божович баланы тлалы дамуыны бес жас ерекшеліктік кезедеріні ішінде талдауын келтіреді. «Бірінші мір жылында е басты, яни тлалы жаа асиеттер болып оршаан ортаны сер етуіне арамастан баланы мінез-лыын тудыратын аффектті уатталан кріністерді пайда болуы саналады» Л.И. Божович бл кріністі «трткі болушы» деп атаан. Оны сері баланы «сырты серлерді тегеуірінен» босатады. Алайда, ол оны лі тсінбейді, біра ол субъект бола бастайды. шінші мір сру жылында, яни ерте балалы шаты аяында «маызды жаа асиет …«МЕН» жйесі болады жне осы жаа асиеттен туатын зі рекет жасау ажеттілігі болады», ол «Мен зім» формуласы бойынша беріледі. «Жзеге асыру ажеттілігі мен зіні Мен дегенін бекіту … басымды болады». Бл кезеде – «келеді» жне «керек» деген екі кш бетпе-бет келеді. зіндік сана сезімні алыптасуы жреді.

7-8 жаса дейінгі кезеді Л.И. Божович баланы «леуметтік индивид» ретінде алыптасуымен байланыстырады. «Онда жаа мірлік позиция пайда болып, осы позицияны амтамасыз етуші оамды-маызды ызмет ажеттілігі туады». 12-14 жаса таман «нысананы кздеу абілеттілігі» алыптасады, яни саналы масаттарды анытау жне оя білу, ал 15-16 жаста - «мірлік болаша» алыптасады.

Л.И. Божовичті арастыран жас ерекшеілік кезедері 1-ші жне 3-ші жылдардаы мірдегі, 7 жастаы жне жасспірімдік жастаы дадарыстармен сйкес келеді. Педагогикалы тжірибе шін Л.С. Выготскийді жоарыда келтірілген ережелерін ескеретін негізгі жне маызды орытынды - педагог оушыларды тлалы дамуыны осы ерекшеліктерін ескеруі ажет. Бл мектеп оушыларыны жас ерекшелік дадарыстарыны шиеленесуін шешуге, фрустрацияны (психикалы шиеленіс, аладаушылы жне т.б.), жйкені тозуы пайда болуыны алдын алу.

Бала тласыны дамуын дрыс тсіну шін осы процесті ерте кезедері (7 жаса дейін) ерекше ызыушылы туызады. Бл сзді шынайы маынасында «персоногенез», яни тланы алыптасуы мен жеке дамуы. Осы проблеманы зерттеушілерді бірі В.С. Мухина тланы дамуын баланы зіндік сана сезім рылымын дегейлік, сатылап алыптастыру ретінде арастырады. Бл рылымда 5 буын бар: жалы есім жне дене, зін мойындатуа мтылу, жынысты сйкестендіру, психологиялы уаыт жне тланы леуметтік кеістігі. В.С. Мухина бойынша, тла дамуыны механизмдері сйкестендіру, ошаулану жне оларды зара рекеттесуі болып табылады. Автор атап ткендей, «оам мен тла шін жалпы маызды ндылы болып адамны зіндік сана сезіміні рылымы болады, оны жалы есім, зін-зі баалау жне...... , зін белгілі бір жынысты кілі ретінде сынуы, зін уаытта елестетуі (ткен, осы, жне болашата), зін ы пен міндеттерге атысты баалау». В.С. Мухина мен оны оушыларыны жргізген зерттеулері малімні оушыа аншалыты мият болуын крсетеді. Бірінші сынып оушысымен арым-атынас жасауды формасын тадаанда, сіресе, алты жасты оушыа, баланы тегімен (фамилиясымен) атаса, ол оны «жатсынтады» - себебі, ол зіні есіміне йренген. В.С. Мухина малім оытуды басында балалара (сіресе, жайсыз отбасыларанан шыан) есімін атап, «Петя, сен жарайсы!», «Маша, бгін здік!» жне т.б. деп баланы рекеттерін жасы баалаудан орыпауы керек. зін л немесе ыз бала ретінде сезініп, бала малімні кмегімен зіні жынысты (леуметтік) позициясын алыптастырады. л бала кшті болуы керек, ол ызды аморлыа алуы, оан кіл блуі ажет.

В.С. Мухина балаларды немі «Балалар!» деп орта атауы бден дрыс емес деп ділетті атап теді. Бл жерде бала тласын дамыту барысында ыздарды (нзіктілік, стамдылы, биязылы, мейірімділік, тазалы, адамгершіліктік, аяушылы) жне лдарды (батылдылы, шешімділік, жауапкершілік, кежректік, адалдылы) назарын неге аударуды ерекшелігін тіркеп, атап отыру ажет. Баланы мірлік болашаын оны ткен, болаша жне осы шата зін елестетуін басару негізінде алыптастыруды ерекшеліктері туралы В.С. Мухинаны ойлары те маызды. Бірінші сынып оушысыны мірлік позициясын былайша тжырымдауа болады: бгінгі кн ертегі кн шін. Оны зерттеу, балаларды басым кпшілігі зіні ткен шаына емес, болашаына арайтынын крсетті. Бл ереже е алдымен, депривирленген дамуа емес, дрыс дамуа атысты (яни, зін таныту, мойындатуа міт арту сияты ажеттілік анааттандырылмайтын процесте даму). Оны оамны леуметтік айта рулар, алыптасан пікірлер, адамдарды, атап айтанда, баланы жеке санасында таптаурындарды (стереотиптерді) алыптасан кезеінде жмыс істейтін малімге ескеру те маызды. Малім саналы трде баланы болашаа оптимистік ойларын масатты алыптастыруы, позитивтік мірлік болашаты ныайтуы, мірге пессимистік, нигилистік арау беталыстарына арсы тра білуі ажет.

Толыанды белсенді тла алыптастыруа (К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой, В.А. Сухомлинский, Я. Корчак, В.В. Давыдов жне кптеген басалар) баытталан адамгершіліктік трбиелеуші оытуды жалпы тжырымдамасын зірлей келе, В.С. Мухина ерекше назарды оамда абылданан ытар мен міндеттерге баланы атынасын алыптастыруа аударады. Автор балаларды міндеттерін оларды ытарына айналдыру идеясын сынады, оны тсіну баланы зін-зі сыйлауыны дегейін «ктереді». Бізге йренішті екі тінішті салыстырайы: «Балалар, сендер тыныш отыруа тиістісідер», «Сендер сабата з беттерімен жмыс істеулері ажет» жне В.С. Мухинаны сынатын формасы: «Балалар, сендерді тыныштыа, з беттерімен жмыс істеуге ытары бар, сол ытарыды пайдаланыдар».

В.С. Мухинаны зірлеген «Мен Петя, - жасы - бала – боланмын, - азір бармын – боламын - ым бар – міндеттімін» деген бала тласыны зін-зі саналы ыну рылымы ... «адамны барлы бойында крінетін негізін крсетеді, ол бір жаынан, дстр, леуметтік рылыса, екінші жаынан, жне тланы жеке даму жолына байланысты мазмнды жаынан толысады». Осы рылымны компоненттері рбір оушыны зіндік сана сезімінде орын алады, жне рине, оны тлалы, жас ерекшеліктік даму дегейіне байланысты олар оны оушы ретіндегі позициясын, оны оуа, малімге, мектепке деген атынасын анытайды.

А.В. Петровскийге сйкес, тланы дамуы здіксіздік пен бір жастан екінші жас ерекшелігіне ауысан кезедерде кідірісті бірлігі ретінде сыныла алуы ммкін. «Тланы дамуында здіксіздік (жйе ретінде) берілген бірлестікте тланы бір кезенен баса кезеге ауысу задылытарында ол шін те маызды, салыстырамалы тратылыты білдіреді. Ал кідіріс тланы жаа наты-тарихи жадайлара енгізуді ерекшеліктерінен туатын сапалы зерістерді сипаттайды, олар оны «кршілес» жйелермен зара рекеттесуіне атысты факторларды серімен байланысты, берілген жадайда олар сол оамда абылданан білім беру жйелері болып табылады». А.В. Петровский бойынша, леуметтік дамуды барлы жадаяты осы процесті макро - жне микрофазалары ретіндегі бейімделу, дараландыру жне интеграциядан ту стіндегі адамны тлалы дамуын анытайды.

Е бірінші кезекте отанды психологияда зерттелінген (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, Б.Г. Ананьев, А.В. Петровский) тла дамуыны келтірілген тжырымдамасы Л.С. Выготский бойынша, «даму дегеніміз е бірінші кезекте, брыны сатыларда болмаан жааны немі пайда болуы жне алыптасуымен…баланы даму сатыларына шыу барысында оамды пен жекені бірлігі ретінде сипатталатын зін-зі озалыса тсіруші здіксіз процесс». Л.С. Выготскийге сйкес, дамуды баса тжырымдамасы масатты зін-зі дамытушы тланы автономды, ішкі, мірлік екпінімен зін-зі бекіту жне зін-зі жетілдіруге жігер беруге баытталан, шыармашылы эволюция теорияларында крінісін табады.

С.Д. Смирновты кеінен танымал шет елдік тжырымдамаларда келтірілген тланы дамуындаы озаушы кштер мен шарттарды талдауы осы кштер мен шарттарды алайша длелденетінін крсетеді:

- З. Фрейд бойынша, жеке жне тлалы дамуды негізі туа біткен елігу немесе инстинкттер болып табылады, онда психикалы энергияны жалыз кзі - биологиялы елігу ана танылады;

- К. Юнг бойынша, «дараландыру» бірлестіктен жіктеліп блініп шыу. Дараландыруды тпкі масаты - «зім» дегенні е жоары нктесіне жету, барлы психикалы рылымдарды ттас жне толы бірлігі;

- А. Адлер бойынша, адама туаннан бастап «бірлестік сезімі» немесе «оамды сезім» тн, ол сезім детте адама міріні бірінші жылдары зін толыанды сезінбеу сезімін жеіп, оама кіруге мтылуа трткі болады;

- К. Хорни бойынша, тланы дамуы шін негізгі энергия кзі –мазасыздану, «аладау» жне содан туан зін-зі ауіпсіздендіруге мтылу сезімі.

Тлалы даму, адамны тла, леуметтік жаратылыс ретінде алыптасуы кпжатылыы соншама, оны бір уаытта сырты немесе ішкі шарттар ретінде анытайды. «Адамны жаратылысын негізгі екі арама-айшылы анытайды, оны дамуы жне оны жаратылысты асиеттеріні саналуандылыын мен сипаттаушы кешендерде оларды йлесуі. Олар: а) табиатты жатсыну жне онымен байланыста болу; б) оамнан, баса адамдырды жатсыну жне олармен байланыста болу». Дамуды рбір шартыны серін абсолютке апару- теоретикалы абстракциялар мен тсінік беруді діснамалы негіздеріні проблемасы.