Зін зі баылауа арналан сратар
1)ылыми зерттеу дісі дегеніміз не?
2)ылыми зерттеу дісіні діснама мен гносеологиямен зара байланысын крсетііз.
3)Зерттеуді эксперименталды-эмпирикалы дістер тобыны мазмнын ашыыз.
4)Зерттеуді теориялы дістер тобыны мазмнын ашыыз.
5)Зерттеуді эксперименталды-эмпирикалы жне теориялы дегей дістері тобыны зара байланысын крсетііз.
Зіндік жмыса арналан тапсырмалар
1)Таным объектілеріні ерекшелігіне арай ылыми зерттеу дістеріні сызбасын жасаыз.
2)ртрлі дебиеттерден ылыми деректі сипаттамасын жасаыз.
3)ылыми дебиеттерді пайдалана отырып, алым мен млімні іс-рекетіндегі педагогикалы баылап-зерттеу мен экспериментті пайдалануды мысалдарын келтірііз.
4)Авторефераттарды зерттеу негізінде зерттеу дістерін пайдалануды сызбасын жасаыз.
5)Наты зерттеу негізінде (автореферат бойынша) статистикалы жне математикалы дістерді маыздылыын крсетііз.
6)Оушыны жеке тласын зерттеу шін ылыми-
педогогикалы зерттеу дістерін олдануды
маыздылыын длелдеіз.
Реферат таырыптары
1. ылыми аиат ерекшелігі.
2. Практиканы крылысы мен формалары.
3.Практика мен ылыми таным ара-атынасыны арама-айшылытары.
4.Дріптеушілік мселесі.
5.Шыармашылыпен ылыми таным зара байланысы. . 6.ылыми таным кезедері мен дегейлері.
7.Эмпирикалы зерттеулерді негізгі дістері.
Жеке тланы дамуы, трбиесі жне алыптасуы.
Масаты: жеке тла, оны даму факторлары туралы білім жйесін алыптастыру.
Міндеттері:
а)Жеке тланы дамуы, трбиесі жне алыптасуыны зара байланысыны негізгі ымдарын ашу.
)Жеке тланы алыптасуыны философиялы-діснамалы негіздерін сипаттау.
б)Жеке тланы дамуына сер ететін факторларды аныгау.
в)Субъектіні ызмет-рекеті рліні жеке тланы дамуы мен алыптасуыны жетекші факторы ретінде негіздеу.
Жоспар
1.Жее тла туралы тсінік.
2.Жеке тланы алыптасуыны философиялы-діснамалы негіздері.
3.Трбие - жеке тланы алыптастыруды е маызды факторы ретінде.
4.Субъектіні іс-рекеті — жеке тланы дамуыны факторы ретінде.
Негізгі ымдар: жеке тла, индивид, даралы, даму, трбие, алыптастыру, жеке тланы дамуы мен алыптасуыны факторлары; озаушы кштер, жеке тланы алыптасуыны задылытары; субъект жне объект.
Баса пндермен байланысы: философия, леуметтану, психология, физиология, педагогика тарихы, этнопедагогика.
Жеке тла туралы тсінік. Трбиені негізгі масаты — алыптасып келе жатан жеке тланы леуметтік тжірибені мегеруі, оны жан жаты йлесімді дамуы. Жеке тланы даму мен алыптасу мселесіні кп асырлы тарихы бар. Ол кп аспектілі жне ртрлі
ылымдарды тоысында арастырылады. Ертедегі грек алымдары жеке тланы дамуына биологиялы факторлармен оса леуметтік факторлар да сер етеді деп есептеген. Жеке тланы алыптасуыны факторлары туралы идеялар келесі дуірлерді прогрессивті философиялы жне психологиялы-педагогикалы пікірлерінде з жаласын тапан (Э. Роттердамский, Я. А. Коменский, К. А. Гельвеций, Д. Дидро, А. Дистерверг, К. Ч Ушинский, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, К. Маркс, Ф. Энгельс, 3. Фрейд, Д. Дьюи, Э. Торндайк, Н. К. Крупская, П. П. Блонский, А. С. Макаренко, Л. С. Иыютский, Э. И. Моносзон. Л. И. Божович, С. Л. Ужнштейн, В. В. Давыдов т.б.)
Адам-зіне тн биологаялы рылысы бар тіршілік иесі, сондытан табиат задары оны дамуына да сер етеді. оршаан ортаа бейімделіп, з тіршілігі шін дайын заттарды пайдаланатын жануарлара араанда адам зіне керектіні з олымен жасайды. Адам табиатыны згеруі адам міріні леуметтік жадайларыны серінен болады, адамны тектілігі тек биологаялы жаынан ана емес, сонымен атар тарихи дамуы нтижесінде де пайда болады. "леуметтік мрагерлік" адамны оамды тжірибеге ие болуы нтижесінде орын алады. Сонымен, адамны жалпы дамуында зара байланысты екі баыт — биологиялы жне леуметтік баыттар байалады. Адам биологиялы тіршілік иесі болып туады, алайда з дамуы барысында ана ол леуметтік тіршілік иесіне айналады.
Психологияда "жеке тла" деген ымны ртрлі тсіндірмелері бар, біра оларды кбісі мына тсінікке келіп тіреледі: жеке тла дегеніміз леуметтік атынастар мен саналы іс-рекетті субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тланы е басты белгісі - оны леуметтік мніні болуы жне оны леуметтік функцияларды (ызметтерді) (болмыса, адамдара, зіне, ебекке, жалпы оама катысты) атаруы. Жеке тла, сондай-а, психологиялы дамуды белгілі бір дегейіне ие (темперамент, мінез-лы, абілеттілік, аыл-ой дамуыны дегейі, ажеттіліктер, масат-мдделер).
Жеке тла-бл интегративті жйе, лдебір ыдырамайтын ттасты, Алайда, жеке тланы зерттеумен айналысатын алымдар бл ттастыты "зегі" бар деп мойындайды,
олар оны "Мен-жйе" немесе жай ана "Мен" деп белгілейді. Жоарыда келтірілген жеке тла туралы тсінік жалпылама ым болып табылады.
Жеке тланы е маызды белгілері-оны саналылыы, жауапкершілігі, бостандыы, адір-асиеті, даралыы. Жеке тланы маыздылыы оны асиеттері мен іс-рекеттерінде оамды прогресті тенденцияларыны, леуметтік белгілер мен асиеттерді айын жне спецификалы крініс табуы арылы, оны іс-рекетіндегі шыармашылы асиетіні дегейі арылы аныталады. Бл орайда "адам", "жеке тла" деген ымдарды атары "даралы" деген ыммен толытырылуы ажет.
Даралы бір адамны баса бір адамнан, бір тланы баса бір тладан айырмашылыын, оны ешкімге самайтынын, зіне тн ерекшелігі бар екенін сипаттайды. Даралы, детте, адамны мінезі мен темпераментіні ерекше белгілері (мысалы, салматы-жігерлі жне масатты адам), шыармашылы ызмет-рекеті мен абілеттілігіні згешелігі арылы ерекшеленеді. Осылайша, малімні даралыы оны тере білімдарлыы, педагогикалы кзарастарыны ауымдылыы, балалара деген ерекше атынасы, жмыстаы шыармашылы ниеті, т.б. арылы крінеді. "Даралы" ымы бір адамды баса бір адамнан, бір тланы баса бір тладан ажыратып, оан зіне тн слулы мен айталанбас асиет беретін жалпы мен жекеден трады.
Адам асиетін тсіндіретін таы бір ым- "индивид". Бл сз латын тілінен алынан жне оны азаша баламасы-"жекелік". ым ретінде бл сз адамзат тымыны еш асиеттері ескерілмеген бір кілін білдіреді. Бл орайда рбір адам индивид болып табылады. "Жеке тла" ымы мен онымен байланысты бір тектес ылыми категорияларды мні осында.
Адамны жеке асиеттері мір жолында дамып, алыптасатын боландытан, жеке тланы "дамуы" мен "алыптасуы" ымдарыны мнін ашу педагогика шін маызды мселе болып табылады.
Даму табиата, оама жне рбір жеке тлаа тн жалпы асиет болып табылады. Даму дегеніміз- тменнен жоарыа, арапайымнан крделіге арай озалыс; сатылай эволюциялы ауысу немесе революциялы секіріс трінде
жзеге асатын жоары сапалы кйге арай спиральды рлеу процесі. Даму кезінде барлы философиялы задар жзеге асады: згеру, санны сапаа ауысуы, бір сапаны баса бір сапаа ауысуы (бл орайда бір нрсе алынып тасталады, "теріске шыарылады"). Бл озалыс, згеріс жеке тланы дамуыны озалыс кші болып келетін арама-кайшылытар кресі арылы жзеге асады.
Жеке тланы дамуы дегеніміз, е алдымен, оны асиеттері мен сапасындаы санды згерістер процесі. Адам дниеге келгеннен со дене жаынан лкейеді, яни оны кейбір дене мшелері мен нерв жйесі седі. Оны тілі шыып, сздік оры молаяды. Бала кптеген леуметтікі трмысты жне моральды біліктерге, ебек дадылары мен деттерге ие болады. Алайда, адамны жеке тла ретінде дамуындаы е бастысы - оны бойында болып жатан сапалы згерістер (танымды, сезім, моральды-жігерлік т.б.). Мінез-лыты реактивті формалары белсенді трде алыптасып келе жатан іс-рекеттілікке айналады, дербестік пен з мінез-лын билей алу кабілеттілігі артады. Осы жне баса да згерістер адамны жеке тла ретінде даму процесін сипаттайды.
Сондытан, даму дегенімізді адамны анатомиялы-физиологиялы жетілуіндегі, оны жйке жйесі мен психикасыны дамуындаы, сондай-а танымды жне шыармашылы іс-рекетіндегі, оны дниетанымы, негелілігі, оамды-саяси кзарастары мен сенімдеріні кееюіндегі орын алатын санды жне сапалы зерістерді зара тыыз байланысты процесі деп тсіну дрыс. Адамны дамуына ішкі жне сырты, мегерілетін жне мегерілмейтін факторлар сер етеді, оларды арасында масатты трбие мен білім беруді алар орны ерекше.
Педагогика мен психологияда жеке тланы "алыптасуы" термині жиі олданылады. Бл жеке тланы дамуыны нтижесі дегенді жне оны пайда болып, ттастыа, бір алыпты асиеттерге жне сапалара ие боланын білдіреді. алыптастыру (алыптасу) дегеніміз -бір нрсеге пішін (форма) мен тратылы беру; толыты пен наты бір тр беру. Бл арада тым уалаушылыты мні те зор баланы ата-анасынан немесе ата-бабаларынан алан биологиялы ерекшеліктерді
жиынтыы. Тым куалаушылы жер бетіндегі тіршілікті тарихы жне белгілі бір трді (бізді жадайымызда -адамны) міріні тарихы анытайды. Адамны тым уалаушылыын екі трге блуге болады: жалпы адамзатты (тік жру бейімділігі, сана, аыл, сезім мшелері дамуыны бейімділігі, шартсыз рефлекстер, нсілдік жне лтты белгілер) жне даралы (жйке жйесіні трі, анатомиялы-физиологиялы бейімділіктер).
Азаны тектілік негізі немесе генотипі тмендегі нрселерден трады:
-морфологиялы белгілері (сырты бейнесіні ерекшеліктері);
-функционалды ерекшеліктер (мысалы, ан тобы); -адама тн бейімділіктер (тік жріп-озалу, сйлеу абілетіні дамуы, ойлау, ебек ету абілеті т.б.);
-жйке ызметіні трі (жйке процестеріні кші, оларды озуы мен тежелуі, шапшады-ширатылы);
-рекеттілікті андай да бір тріні анатомиялы-физиологиялы бейімділіктер;
-есту мшелері, ойлау рылымы, сезім мшелері рылысындаы ерекшеліктер т.б.
Жеке тланы алыптасуына, сонымен атар, оршаан орта да сер етеді-адам жне оам міріндегі леуметтік-экономикалы, тарихи алыптасан жадайлар. оршаан орта макро жне микро болып блінеді. Макро-орта дегеніміз-адама леуметтік-экономикалы ыпалдарды мол жиынтыы (ндіргіш кштер мен ндірістік атынастар дегейі, мірді аржы жадайлары, мдениетті даму дегейі, баралы апараттар ралдары). Микро-орталы дегеніміз-баланы е жаын арым-атынас ортасы, ол-адамды рдайым оршайтын жне оны дамуына сер ететін зара байланысты заттар, былыстар мен адамдар лемі. Жеке тланы дамуы мен алыптасуына, белгілі бір млшерде, табии немесе географиялы орта (климат), табиат жадайлары сер етеді. Жеке тланы алыптасуына сер ететін факторларды арасында трбие е маызды орын алады. Ке маынада трбиені белгілі бір леуметтік ызметтер атаратын оамды былыс ретінде арастыру ажет (рпатан рпаа берілетін леуметтік тжірибе, жалпы адамзатты мдениет, т.б.), ал тар педагогикалы маынада трбие
дегеніміз-сіп келе жатан рпаа жалпы адамзатты ндылытарды игерту шін малім мен оушылар,
балалар мен ата-аналар арасындаы бірлескен іс-рекетерді педагогикалы процесін йымдастыру.
Жеке тланы алыптасуыны философиялы-діснамалы негіздері. ылымда брыны заманнан бері келе жатан жеке тланы дамуы мен алыптасуыны биологиялы жне леуметтік факторларыны ара атынасы туралы пікірталас бітер емес. Осы бір кпасырлы айтыс нтижесінде ртрлі кзарастар пайда болды. Осы кзарастарды бірін жатаушылар адамны
дамуын, негізінен, табии ерекшеліктер анытайды деп санайды. Ал трбиені маызы аз деп есептелінеді. Жеке
тланы дамуын тсіндіретін осындай (биологизаторлы)
баыт ерте заманнан бастау алады. Сонау Платон (427-347
ж.ж. б.з.б.) мен Аристотель (384-322 ж.ж. б.з.б.) з
кездерінде-а адамдарды оамды міндеттерін оларды
табиаты анытайды деп санаан. Аристотельді пікірінше,
туылан стінен бастап-а кейбір адамдар баыну шін, ал
кейбіреулері билік ету шін жаралан.
XVI асырда пайда болан преформизм (латынша — айта кру. згерту) деген философиялы баыт тмендегідей ойды станан: адамны рыында-а болаша жеке тланы барлы асиеттері бар, ал даму оларды тек санды жаынан артуын ана білдіреді. Бл орайда леуметтік факторлар мен трбиені маызы жоа шыарылан.
Бихевиоризм баыты да жеке тланы дамуыны биологиялы бастауларын жатайды. Осы баытты негізін салушы американды психолог жне педагог Э.Торндайкті ( 1874-1949 ж.ж.) пікірінше, жеке тланы барлы асиеттерін (соны ішінде сана-сезімін, абілеттілігін) тек тектілік, тым уалаушылы ана анытайды. Оны ойынша, аыл-ой абілеті балаа "кздері, тістері жне саусатары" сияты дниеге келгенінен-а беріледі. Ол адамды рпатан рпаа сол алпында берілетін жне жеке тланы барлы асиеттері мен келешегін толыымен анытайтын "гендерді жинаы немесе батареясы" ана деп санаан. Жеке тланы дамуын биологизаторлы жаынан тсіндіру прагматизм баытына да тн. Прагматизм
(грекше-прагма) дегеніміз-іс-рекет, тжірибе. Бл баытты негізін салушы-Джон Дьюи (1859-1952 ж.ж.).
Ендігі бір кзарасты негізін классикалы трде аылшын философы Джон Локк (1632-1704 ж.ж.) салып, француз материалистері оны ары арай дамытан. Бл баыт бойынша адам міріні жадайлары мен трбие жеке тланы алыптасуыны е басты факторы болып есептелінген. Д. Локкті белгілі бір пайымдауы бойынша баланы жаны дниеге келген стінде таза татаа сас (tabula rаsа) болып келеді жне тек оны мір жадайлары мен трбие ана жеке тланы белгілі бір асиеттеріні пайда болуына себепші болады. Осыдан кейін бл кзарас социологизаторлы баыт болып алыптасты, ал оны
кілдері жеке тланы алыптасуына леуметтік ортаны серін бірінші орына ойып, оны дамуыны ішкі задылытарын жоа шыарады. Олар адамны маыздылыын кемсітеді.
Жеке тланы дамуындаы тым уалаушылы пен ортаны ыпалын бірінші орына ойып, трбиені кшін жоа шыаратын бл теориялар XIX асырды аяында психологиялы-педагогикалы зерттеулердегі ерекше бір баытты пайда болуына себепші болды, бл баыт "педология", яни тура аударанда "балалар туралы ылым", "балатану" деген ата ие болды. азіргі уаытта алымдарды кбісі педологияны индивидті сби, жас- спірім, жасты шаындаы дамуыны жалпы задылытары туралы ылым ретінде арастырады. Социалистік рылыс жадайларында бізді елімізде педология кілдері баланы дамуыны биогенетикалы заын белсенді трде насихаттаан жне соан сйене отырып балаларды леуметтік тесіздігін тсіндіруге тырысан. Осы масатта оушыларды аыл-ойыны дамуын зерттейтін ке клемдегі жйе рылан болатын. 1936 жылы ОК БК(б)П "сол заманы педологияны теориясы мен практикасын" "жалан ылыми антимарксистік ережелерге" сйенген деп айыптаан. "Бндай ережелерге, е алдымен, сол заманы педологияны басты заы-балаларды тадырыны биологиялы жне леуметтік факторлармен, тым уалаушылыты жне айдаы бір трагы ортаны
ыпалыны фаталистік трде алдын ала аныталып ойылу заы жатады".
Сол уаыттарда балаларды психологиялы дамуын зерттеуде анкета жне тест жргізу сиягы дістер ерекше сенімсіздік туызан. Шынында да тжірибесіз практик-педагогтар олданан бл дістер сол уаыттарда кп зиян келтірген. Алайда педологияны ылым ретінде тбегейлі тотату ате болан еді. Педологая баланы барлы жаынан жне жанама зерттейді, бл туралы з кезінде К.Д.Ушинский айтып кеткен болатын: "Егер педагогика адамды барлы жаынан трбиелегісі келсе, онда оны адамды барлы жаынан тануы да керек".
Жеке тланы даму факторлары туралы философиялы жне психологиялы-педагогикалы ойды тарихы материалистік ілімде жне оны бір баытында -материалистік диалектикада з жаласын тапан. Бл баытты кілдері жеке тланы алыптасуына сер ететін факторларды тереірек зерттеп ана оймай, сонымен атар ол факторларды зара байланысы мен оларды адамны даму процесіне ыпал ету механизмдерін де ашып крсетті. оамны тарихын талдай отырып, олар адамдарды шыармашылы-айта ру рекеті ндірісті дамуы мен кркеюіне, леуметтік атынастарды алыптасуына, ылыми білімні молаюына, рухани мір мен негелілік-эстетикалы мдениетті баюына себепші болды деп крсетті. .
Осылайша оамды игілікке ие болып жне оны дамыта отырып, адам леуметтік тіршілік иесі ретінде, жеке тла ретінде алыптасады.
Жеке тланы дамуы мен алыптасуына сырты, оршаан орта ыпалыны мні зор екендігіне сене отырып, философ-материалистер адамны биологиялы табиатын жоа шыармады. Оларды ойынша, адам тікелей табии тіршілік иесі, сондытан ол бойына біткен бейімділіктер ретінде крініс тапан табии кштерге ие деп сенді. Алайда ол бейімділіктер оны бойында тек лайыты орта мен масатты трбие бар кезде ана дами алады.
Сонымен атар, адамды леуметтік тіршілік иесі деп арастыра отырып, философ-материалистер тымуалаушылы бадарламасымен еш байланысы жо индивидті
"леуметтік тымуалаушылыы" туралы ойды станады. Егер биологиялы бейімділіктер адама да, жануарлара да тн болса, леуметтік тымуалаушылы тек адама ана тн.
Материалистік философия оршаан орта мен биологиялы бейімділіктер атарында трбиеге ерекше орын бледі, трбие — жеке тланы дамуы мен алыптасуыны шінші факторы. Бндаы айта кететін жадайды бірі — материалистік тсінікте жеке тла тек объект ретінде ана емес, сонымен атар, е бастысы, трбиені субъектісі ретінде, зіндік айта ру ызмет-рекетіні субъектісі ретінде арастырылады.
Трбие — жеке тланы алыптасуыны е басты факторы ретінде. Сонымен, тымуалаушылы, орта жне трбие жеке тланы дамуы мен алыптасуыны негізгі объективті факторлары болып табылады. Бл орайда тымуалаушылыа (биологиялы фактора) жалпы адамзаттыпен атар жеке адама тн асиеттер жатады. Іс-рекетті кез-келген тріне деген анатомиялы-физиологиялы бейімділіктер жеке тланы дамуы мен алыптасуында ерекше орын алады (мысалы, есту мшелеріні рылысы, ойлау абілетіндегі ерекшеліктер, т.б.). Олар баланы абілеттілігі, дарындылыы жне дарыны дамуыны алышарттары болып табылады. Кейбір жадайларда бл бейімділіктер те ерте (сби кезінде жне мектепке дейінгі жасында), кейбір жадайларда кешірек, ал енді бірде, ер жеткен кезде ана крініс бере бастайды. Биологиялы бейімділіктер мен асиеттерді дамуы адамны функционалды жетілу мен алыптасу процесі арылы сипатталады, содан кейін оны сйектері, блшы еттері, сонымен атар ішкі мшелері мен жйелері дамиды. Адамны биологиялы жетілу мен згеру процесі оны дамуы мен мінез-лыыны жас шамасы кезедерінде пайда болады. Табии ерекшеліктерді дамуындаы е маыздысы, жаняда болсын, оамды трбиелік-білім беру орындарында болсын, олара дер кезінде сауатты диагностика беру болып табылады. азіргі уаытта баланы ызмет-рекетті андай тріне бейімділігі бар екенін анытайтын алуан трлі дістер бар. Оларды ішінде тест дістері кеінен олданылады.
Трбие мен білім беруде адамны табии асиеттерін ескеру ажет, оны бейімділігі мен абілеттілігін анытай отырып, оларды ары арай дамуыны амал-тсілдерін, формалары мен дістерін айындау керек. ызметті андай да бір тріне деген анатомиялы-физиологиялы бейімділігіні одан ары жемісті дамуы шін баланы оан деген ыыласын арттырып, оны сол іс-рекетке араластыра отырып, сол салада тжірибе жинастыруа жадай жасау ажет.
"Жеке тла" деген ымда адамны оамды мні ашылады. К. Марксті айтуынша, адамны асиеті жеке индивидке тн абстрактілік емес, з болмысында ол барлы оамды атынастар жиынтыы. Сондытан ортаны жеке тланы дамуына сері туралы сз боланда, е алдымен, ке маынада олданылан леуметтік орта деп тсіну керек, «йткені адамны жеке тлалы асиеттері ртрлі орталы атынастар серінен, яни, адамдармен жне трлі оамды институттармен арым-атынасы арасында алыптасады.
Коршаан ортаны адамны дамуына серін зерттей отырып, философиялы жне педагогикалы аымдарды кбісі адамны жеке тла боп алыптасуы шін, сйлеу, ойлау, тік жру секілді адама ана тн бейімділіктерді дамуы шін адами оам, леуметтік орта ажет дейді. Сби жасынан жануарлар ортасына тап болан балалар туралы оиалар оларды бойында осы адами бейімділіктерді дамымааны длел бола алады, ол асиеттерді алыптасуына деген абілеттеріні табандалып аланы соншалыты, олар адамдармен арым-атынас жасауды е арапайым формаларын лкен иыншылыпен йреніп, заманына сай адамны трмыс алпын абылдай алмады.
"леуметтік орта" деген ым, ке маынасында, оамды мірді материалды жадайлары, леуметтік жне мемлекеттік рылыс, ндірістік, оамды атынастар жйесі жне олар анытап отыран леуметтік жйе сипаты ме оамда пайда болан ртрлі мекемелер ызметін амтиды. Шынында да, жеке тланы леуметтік бейнесі, белгілі бір млшерде, оны ай мемлекетке жататыны арылы крінеді, адам дниеге келгеннен со кандай да бір оамны азаматы болады. Адамны дамуына сер ететін леуметтік орта, сіресе азіргі
уаытта, е алдымен, экономикадаы згерістер, идеологияны згеруі, кала мен ауылдаы мір жадайлары, миграциялы процестер (яни, адамдарды белгілі бір мемлекет территориясы аясында кшіп-онуы, сонымен атар, одан кшіп кетуі), демографиялы процестер, сбилерді дниеге келуіндегі, мір затыындаы згерістер, т.с.с. жатады. Географиялы орта жеке тланы алыптасуында ерекше рл атарады.
йдегі ортаны-баланы е жаын айналасыны аса зор маызы бар.
оамды мекемелерде білім беру-трбиелік процестерді йымдастыранда малімдер мен трбиешілер балаа ке леуметтік ортамен атар, мектептен тыс е жаын айналасыны серін ескерулері тиіс, йткені кейде аулада, кшеде, оушылара, сіресе жасспірімдерге белгілі бір млшерде сер ететін жаымсыз (оама арсы) топтар пайда болуы ммкін. Бл орайда, оушыларды жаын айналасыны оамды-экономикалы міріні ртрлі саласына белсенді леуметтік іс-рекетке араластыру ажеттілігі туындайтынын ескеру керек. Жеке тланы леуметтенуі, трлі леуметтік рлдерге ие болуы жо.
Тектілік пен оршаан ортамен атар трбие шінші шешуші фактор болып табылады, трбие-педагогтарды басшылыымен леуметтік тжірибені мегерудегі баланы саналы масатты басарылмалы ызмет-рекеті. Трбиені зор кшін кптеген прогрессивті педагогтар мойындаан. Мысалы, лы славян педагогі Ян Амос Коменский табиат адама дниеге келген стінде білім игеруге нр береді, біра бл тек трбие мен білім арасында ана дами алады деп оытан. Белгілі педагог А. С. Макаренко педагогикалы теория мен тжірибеде "иын", тіпті "трбиесі иын" балалармен жмыста трбиені игілікті кшін длелдеген болатын.
Трбие-жеке тланы масатты алыптастыру процесі, бл процесте тымуалаушылы бейімділік пен микро-ортаны згерістері жнге келтіріледі. Барлы балалар трбиелік-білім беру мекемелерінен теді, ол мекемелер педагогикалы процесті сауатты растырып, оушыларды жан-жаты ызмет-рекетін жемісті йымдастырады, йткені ол жеке тланы дамуыны шешуші шарты болып табылады.
Трбие жеке тланы трбиелілігі нтижесіні белгілі бір эталоныны болуын талап етеді. Трбие мен білім беру адамны оамды ажетті білім, білік, дадыларды белгілі бір жиынтыымен арулануын, оны оам мірі мен ебегіне дайындыын, осы оамдаы нормалар мен мінез-лы ережелерін сатауын, адамдармен арым-атынасын, оны леуметтік институттармен ара атынасын карастырады. азіргі жадайларда адамны зата арнайы йымдастырылан білім-трбиесіз мірге араласуы те иын. Тек трбие ана жеке тланы дамуыны леуметтік бадарламасын жзеге асыратын, оны бейімділігі мен кабілеттілігін жетілдіретін шешуші кш.
Трбиені оны масаттылыынан баса ерекше згешеліктеріні бірі оны осы бір леуметтік ызметті орындау шін оамны арнайы дайындаан адамдары арылы жзеге асырылуы. Педагогиканы лы классигі К.Д. Ушинский жеке тланы алыптасуындаы трбиешіні грекше орны туралы былай деген: "Трбиеші тласьшы жас жана сері оулытармен де, моральды нсаулармен де, жазалау мен мадатау жйесімен де алмастыруа болмайтын трбиелік кшті райды".
Осылайша жеке тланы дамуы мен алыптасуыны жемісті болуыны шарты тарихи аныталан жне рдайым згеріп отыратын ш фактор: тума асиеттері, оршаан орта жне трбие болып табылады.
Жеке тланы калыптасуында трбиеге шешуші мн бере отырып, зара крделі байланыста болып отыран масатты трбие мен баланы дамуыны ара атынасыны мнін дрыс тсіне білу керек.
Психологиялы-педагогикалы теорияда бл мселеге атысты р трлі кзарастар бар. Оларды бірі баланы дамуы трбие мен білім беруі туелсіз, яни тез трде жзеге асады дейді (Э. Мейман. А. Ф. Лазурский, Ж.Пиаже). Бл орайда трбие мен оыту дамуа бейімделеді, "баланы дамуыны соында бірге жреді" (Л. С. Выготский). Келесі бір кзарас бойынша даму іс-рекетті тарихи алыптасан формаларын мегеруі арылы жзеге асырылады (яни, оыту мен трбие кмегімен), бл орайда оыту мен трбие баланы дамуыны ол жеткізген дегейінде ана тотап оймай, сонымен атар алдаы міндетін шешу (К. Д. Ушинский, П. П. Блонский,
Л. С. Выготский). Л.С. Выготский оыту мен дамуды ара атынасын зерттей отырып, оытуды йымдастыруда баланы "дамуыны е жаын болашаына" сйену керектігін айтан. Ол былай деп жазан: "Дамуды алдында болан оыту ана жасы болып табылады". Сондытан, трбиені е маызды тсілі — табии бейімділіктерді жиынтыын мият айындау, сол арылы олара жне оршаан орта жадайларына сйене отырып, баланы соан сай ызметін арнайы йымдастыру.
"Баланы дамуыны е жаын аймаы туралы сз ете отырып, Л. С. Выготский оушыны тапсырманы з бетінше орындауа зірлігіні дрежесін айтан болатын. Осылайша ол бл зірлікті екі дегейге блген болатын: оушы тапсырманы малімні кмегінсіз орындайды (ол осы кезедегі з дамуыны дегейіне жетті), ары арай оан малімні кмегін ажет ететін иыныра тапсырма беру керек, яни жаа танымды мселе ойылады (иынды, арама-айшылы), бл оушыны аыл-ойыны дамуына дем береді.
Субъектіні рекеті — жеке тланы дамуыны факторы ретінде. Жеке тланы дамуыны маызды факторларын сз еткенде жне бл процесте трбиені орны ерекше екенін баса айтанда, адамды оршаан орта мен трбиені серіні пассивті объектісі деп арастыруа болмайды. Кей кездерде олданылатын педагогиканы "дрменсіздігі" деген сзді астарында трбие туралы кейбір ебектерде балаа сырты педагогикалы серлерді р трлі формалары мен дістері туралы айтылып, осы серлерді арасында пайда болатын баланы ішкі дниесі ескерілмей келетіні туралы маына жатыр. Жеке тла зіні алыптасу барысында зіндік дамуыны объектісі ана емес, сонымен атар субъектісі де екенін ескеру керек.
Сана мен іс-рекетті ттастыы материалистік диалектика мен психологияны е маызды задылыы болып есептелінеді. К. Маркс адам пассивті жеміс емес, ол оршаан ортасын, жадайларды жне зін белсенді (активті) трде згерте алады деп жазан болатын. Бл тжырым трбие процесін йымдастыруды маызды жолын ашады. Демократиялы педагогиканы классиктері де (И. Г. Песталоцци, Я. А. Ксженский, К. Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин, т.б.) жеке тланы зіні белсенділіне,
оны шыармашылы-айта ру іс-рекетіне лкен мн берген.
Белсенділік адамны табии асиеттеріні бірі болып табылады. Психологияда белсенділікті іс-рекет деп атайды. Жеке тланы белсенділігі оны ажеттіліктерінен туады (материалды жне рухани, жеке немесе оамды кажеттіліктер). Жануарлардан айырмашылыы адамны ажеттіліктері сби жасынан бастап-а оамды ажеттіліктермен реттелінеді. Адамны белсенділігі (немесе оны рекеті) оны себептеріне, масат пен міндеттерін дрыс оя алуына, оларды орындау тсілдерін дрыс тадай алуына байланысты.
Белсенділікті зіне жне жеке тланы оршаан орта мен трбиелік (сырты) серлерге атысты ішкі станымдарына байланысты ол р трлі баыттарда алыптасуы ммкін. Егер оушыны осы серлерге деген кзарасы теріс болса, ол трбиешісі алаанынан айшы баытта дамиды. Мысалы, малім оушыларды білімін тексеру кезінде оушыны баасын тмендетіп ояды да, оушы оан ренжіп алады. Мндай жадайда малімні лгерімді жасартуа шаыран рбір сзі оушыда жасырын, кейде тіптен ашы арсы рекет тудырады. Трбиеші, оны педагогикалы сері ішкі рісте, яни трбиеленушіні санасы мен сезіміне о серін тигізбесе, барлы жадайларда рдайым осылай болып отырады.
Осыны нтижесінде, жеке тланы дамуы мен калыптасуында крініс табатын барлы серлер мен ыпалдар екі топа-ішкі жне сырты болып блінетін болды. оршаан ортаны сері мен трбие жеке тланы дамуыны сырты факторларына жатады. Табии серлер бейімділік пен уестік, сонымен атар, адамны сезімдері мсн кйзелістері, оны сырты серлерді ыпалымен пайда болатын сылтаулары мен ажеттіліктері - барлыы ішкі факторлара жатады. Жеке тланы дамуы мен калыптасуы осы екі факторды зара байланысыны нтижесі болып табылады.
Егер трбие жеке тланы з зімен жмысы кезіндегі белсенділігіне деген іштей ыпалына сер ететін болса, онда оны жеке тланы дамуында шешуші рл атара алатыны тсінікті. Осы бейімділік пен сіп келе жатан адамны жеке тла ретінде жетілуіне деген зіндік ынтасы ана
тбінде оны дамыанын анытайды. Осылайша бл процесс, шын мнісінде, зін-зі дамыту, зін-зі трбиелеу сипатына ие болады. Л. Н. Толстойды адамны дамуын жемісті аашты суімен салыстыруы тегін емес. йткені, сзді тура маынасында оны ешкім сірмейді, ол здігінен седі. Адам тек ана топыраын опсытады, тыайтыштар себеді, арты бтатарын кеседі, яни оны зіндік дамуына ммкіндік беретін ажетті сырты жадайларын жасайды, оан дем береді. Ал зіндік даму зіні ішкі задары бойынша жреді.
Жеке тланы зіндік дамуына оршаан орта мен трбие секілді сырты факторлар сер етсе де, бл факторлар оны ішкі дниесіне о сер еткенде ана жне оны з зімен жмысы кезіндегі зіндік белсенділігіне дем берген жадайда ана жеке тланы дамытып, алыптастыра алады. Осы бір аса крделі процесс трбиені персонификациясы (лат. - жеке тла) деген атауа ие болды. Трбиені персонификациясы дегеніміз — информациялы мазмндаы, адамны ттас модусын (модус — ажеттіліктер, масат-мдделер, наным-сенімдер, баалау критерийлері, ынта-ыыластар) райтын саналы-психологиялы жне идеологиялы поцестерді, асиеттер мен атынастарды ралуан трлері бар жеке тлалы факторларды мінез-лыын леуметтендіріп, реттейтін зара атынас-рекетті крделі де арама-айшылыа толы болады. Персонификация леуметтенуді антиподы ретінде оан арама-айшы емес, ол леуметтенуді бар болуыны ішкі механизмі болып табылады. Осылайша, жеке тланы леуметтендіретін сырты факторлар, соны ішінде трбие де, жеке тланы з зімен жмысы кезіндегі зіндік белсенділігіні ішкі механизмдерімен, яни оны ажеттіліктерімен, наным-сенімдерімен, масат-мдделерімен зара тыыз байланыста боланда ана оны дамуы мен алыптасуына сер етеді.
Баланы, окушыны белсенділігі іс-рекетті ралуан трлерінде крінетіні психологияда длелденген. мір барысында арым-атынас, таньш белсенділіктері, зін-зі жетілдіру мен оршаан мірді трлендіру, згерту белсенділіктері дамиды. Кішкентай баланы зі де пассивті емес трде мірді жадайларына баынады. Ол зіні талаптарын орындатанда (лкендерге) белсенді, ол
оршаан адамдара атысты з тзетулерін енгізеді. Ол адамдара деген (нату, натпау) жне заттара деген (керек, керек емес, жасы кретін, жасы крмейтін) зіндік жеке тлалы атынасын крсетеді. Бл атынастар оны іс-рекетінде жеке тланы згешелігін жасай отырып пайда болады.
арым-атынас-генетикалы трде баланы белсенділігіні е ерте белгісі. Адамны леуметтік тіршілік иесі ретіндегі ерекшеліктері осы арым-атынаста крінеді. Онда адамдара деген атынасты кптеген алуан трлі ректері бар: ата-анаа, малімдерге, таныстарына, таныс емес адамдара, рдастарына, зінен кішкентайлара, достарына. Бала зіне дос тадайды, ол адамдарды белгілі бір шеберімен арым-катынас іздейді, ол басалара ыпал етеді. жымда ол кейде йымдастырушы, кейде орындаушы болады. арым-атынас белсенділігі жеке тланы е маызды жатарыны дамуына жадай жасайды, олар — адамгершілік, айырымдылы, аморлы, з зі шін, адамдар алдындаы з істері шін жауапкершілік.
Баланы дамуы барысында жеке тланы танымды белсенділігіні рісі кеейіп, тередей тседі. Кейбір заттарды асиеттерін тану шін оларды олына стап кргеннен кейін бала "Бл не? Бл кім? алай аталады?" деген сиягы сратар срай бастайды. Бл сратарды жауабы балаа заттар мен былыстарды жалпы мнін ашып береді. Мектептегі жйелі оыту баланы таным белсенділігіні алыптасуы мен тередеуіне ммкіндік жасайды, сыныптан сыныпа кшкен сайын оушы з бетінше білім игеруге, оларды практикалы іс-рекетте еркін пайдалану абілетіне ие болады. Оыту барысында біртіндеп оушыны ойлау ызметіні діс-тсілдері алыптасады. Орта жне жоары сынып оушыларыны танымды белсенділігі зерттеу жмыстарында, тжірибелік йымдастыруларда, іскерлік ызметте крініс табады.
Адамны белсенділігі оршаан мірге ыпал етеді, болмысты айта ру мен згертуге баытталады. леуметтік белсенділік дегеніміз осы. Жеке тланы белгісіне айналып, бл белседілік оамды мірді барлы саласындаы ылыми жаалы, нертабыс, жаашылдыты бастауы мен озаушы кшіне айналады.
Жеке тланы белсенділігіні аталмыш баыттары оушыны р алуан іс-рекеттерінде крініс табады: білім алу танымды, ебек, оамды пайдалы жмыстар, ойын, эстетикалы, спортты-сауытыру. Оушыны іс-рекетін парасатты, педагогикалы дл жне дрыс йымдастыру оны белсенділігіні барлы баытта дамуыны бастауы болып табылады. рбір баланы белсенді айраткер орнына ойып, оны баланы барлы кшін белсенді жмсауа іс-рекеттегі баланы жеке тлаа сай згешелігін зерттеуге, жеке тланы потенциалды ммкіндіктерні ашылуына барынша кмектесуге ммкіндік туызатын ызмет-рекетті йымдастыруды діс-тсілдермен аруландыру – осыны брі баланы нтижелілігін амтамасыз ететін трбиені басты ралы.
Жеке тланы белсенділігін алыптастыра отырып, трбиеші сол баланы одатас етіп алады. Оушыны ажеттіліктеріне негізделген трбие мен зіндік трбие процестері – е жаымсыз деген сырты жадайларды жее алатын кш.
Жеке тланы дамуы шін баланы арынды іс-рекеті ажет. Алайда кез-келген іс-рекет баланы абілетін, дарынын, мінез-лы белгілерін, білік пен дадыларын дамыта алмайды. Мысалы, мыдаан балалар кні бойы музыкалы гаммаларды ойнайды, біра музыкант бола алмайды. Баланы абілетін оята алмайтын репетиторлы жмыстар аншама. Немесе таы бір мысал, тменгі сыныптарда балаларды кбісі едуір ынталы, біра жоары сыныптарда ондай балаларды саны аз.
абілеттілікті дамуы шін з барысында баланы бойында жаымды сезімдер туызатын іс-рекет ажет (В.Е.Чудновский, В.С.Юркевич). Ал мндай кіл-кйге тсу (немесе баса да) жмыстан пайда болан сйсіну сезімімен сипатталатын танымды ажеттіліктермен байланысты. Дарынды бала белгілі бір жмыспен міндет шін емес, баа шін емес, жарыста немесе олимпиадада жеу шін емес, сол жмыспен айналысысы келетін боландытан жетістікке мтылады, яни ол балада жаымды сезімдермен байланысан ажеттілік бар. Осыан байланысты дебиеттерде те сирек айтылып жрген жеке тланы дамуыны таы бір бастауы зіне кіл аударады. Бл жеке тланы мдени станымдарынан бастау алатын з-
зіне деген алыптастырушылы, жасампазды ыпал сері. М. Князеваны ойынша, адамны зін-зі дамыту кштері жеке тланы дамуыны е маыздысы болып табылады. Оны пікірінше ткенні лы адамдарыны мірбаяндары, кнделіктері, естелік жазулары, сырлары, хаттары зін-зі алыптастыру, зін-зіталап ою жмысында асазор кш жмсаандарыны длелі бола алады, ал ол асиеттер оларды ксіби ебектерні бастауы болып, мір жолында рдайым серік боланы ... адам тек оршаан дниені, табиатты, оамды , ана алыптастырып, трлендірмейді. Адамзатты бтін тарихы зін-зі алыптастыру мен айта руды жйесі.
Сонымен жеке тланы дамуы, трбиесі, алыптасуыны зара байланысы мселесіні кпасырлы тарихы бар. ылымда жеке тланы мні, оны дамуы мен алыптасуына сер ететін факторларды тсіндіретін р трлі кзарастар кездеседі. алымдарды жеке тланы алыптасуында биологиялы (тектілік)жне леуметтік факторларды (оршаан орта, трбие), сонымен іс рекет пен арым – атынасты орны ерекше деген орытындысы еш дау туызбайды. Жеке тланы алыптасуына мынандай задылытыр сер етеді: леуметтік алдын ала аныталып ою, іс-рекетті амал-тсілдері, кп факторлы, педагогткалы процесті аиат – шындыы.
азіргі ылыми кзарас бойынша баланы жеке тлалыы трбиені объектісі ретінде де, субъектісі ретінде де арастырылады. Оны объект болу себебі оны алыптасуы сырты ыпал-серлерге, сіресе, трбие секілді масатты серлерге туелді. Субъект болу себебі жеке тланы белсенділігінсіз, сырты ыпал-серлерге деген белсенді ыпалынсыз даму ілгері жрмейді; таы бір себебі: адамны дамуы зін-зі дамыту процесінде ана жзеге асады, сондай-а жеке тланы дамуында зін-зі трбиелеуді де алар орны ерекше (сол субъект алаанындай жеке тлаа тн белгілі бір асиеттерін алыптастыру масатында з бетінше жмыс).
азіргі заманы зерттеулер дарындылы тым уалайтын асиет емес дейді. Н.И.Дубинні айтуы бойынша, дарындылы болу шін «жнді универсалды» керек: ал оны аса мол
потенциалын жзеге асыру шін, сіресе жеке тланы дамуыны те ерте кезеінде, олайлы жадайларды болуы.
Бала міріні алашы ш-бес жылын алымдар "лы бастаулар уаыты" деп атайды. Адам психикасыны сырттай кріністеріні асиеттері мір барысында алыптасады, сондытан оларды ата-ана, педагогтар жне баланы зі адаалап, реттей алады. рбір солдатты дорбасында — маршалл аса таяы, тек бір ана шарт бойынша, егер ол "аса таяты" "солдатты" жасты шаында ата-ана, малімдер, кршілер, бір сзбен айтанда, баланы, жасспірімні, жастарды трбиесіне атысы бар адамдар араласса. (В. Чурбанов).