Бйлеклр м теркгелр. Аларны мгънлре м грамматик зенчлеклре.

Бйлек – иярче киск белн ияртче киск, иярчен мл белн баш мл арасында трле бйлнешлрне белдереп, аларны зара бйл хезмтен ти. Мслн: Сине кебек эшл, апа белн очрашу.

Бйлеклр злреннн алда килгн сзне нинди д булса килешт торуын сорыйлар м шуннан чыгып, 3 тркемг аерылалар:

1. Б а ш м и я л е к килешен талп итче бйлеклр: белн, чен, кк, кебек, сыман, шикелле, чаклы, хтле, кадр, аркылы, аша, буе, буенча, буйлап, саен, сбпле .б.

Кылыч белн тгел, турылык м чынлык белн кчле кешелр (М. лил).

II. Ю н л е ш килешен талп итче бйлеклрг: кадр, чаклы, хтле, кр, каршы, башлап, алып, таба, караганда, карамастанбйлеклре кер.

Мслн: Тшк таба тнл яуган кар эреде, аяк астын пычратып ибрде (М. Хбибуллин).

III. Ч ы г ы ш килешен талп итче бйлеклрг: со, башка, бтн, бирле, тыш, элек бйлеклре кер.

Кзлрдн со язлар килми, Алда салкын ак кышлар...(Р. Фйзуллин).

Бйлек сз булып ас, с, ян, як, эч, тыш, буй, чит, арт, ал, ара, тир, урта, арка, тп кебек урын-ара мнсбтлрне белдер торган ярдмче исемнр йри. Мслн: Инеш буена урнашу, шкаф эченнн алу.

Т е р к г е ч – ярдмлек сз тркеме, ул мллрне м сзлрне зара бйли, терки м алар арасындагы трле мгън мнсбтлрен белдер. Нинди синтаксик бйлнешне барлыкка китерлрен карап, и башта теркгечлр ике тркемг бленлр: а) т е з ч е теркгечлр, б) и я р т ч е теркгечлр.

1. Тезче теркгечлр. Тезче теркгечлр з эчлренд ы ю ч ы, к а р ш ы к у ю ч ы м б л ч е теркгечлрг аерылалар.

ы ю ч ы теркгечлрг: м, в, тагын, ни...ни, ян, да, д теркгечлре кер. Мслн:Ал аякларга башын куйган да йоклый, тш кр (Г.Тукай)

К а р ш ы к у ю ч ы т е р к г е ч л р: лкин, мма, , блки, фкать, тик. Мслн: Хзер аны гамьсез ак кблкк тгел, горур аккошка охшатырга ммкин булыр иде. (.Еники).

Б л ч е т е р к г е ч л р: я, яки, яис, ле... ле, бер... бер. Мслн:ле ягыр ява, леялтырап кояш чыга.

2. Ияртче теркгечлр. Ияртче теркгечлрг: чнки, ки, гя, гяки, грч, гр, ягъни кебек теркгечлр кер. Ияртче теркгечлр иярчен млне баш млг ияртеп киллр м алар арасында с б п, м а к с а т, ш а р т, к и р е ш а р т .б. мнсбтлрне оештыруда катнашалар.

гр мен хзер Арыслан аны янына килеп, аардан гафу тенс, ул инде кптн тынычланган булыр иде (Г. Ахунов).

26. Аваз ияртемнре м хбрлек сзлр.

Ияртемнр - кеше тавышына, хайван м кош-корт, бклр чыгарган авазларга, м трле ансыз предметлар тудырган авазларга охшатып ясалган сзлр. тч канатларын илпеп: - Кикрикк!- дип кычкырды.

Аваз ияртемнре м аларны трлре:

1. Хайван, нлек, кош-корт, бк тавышларын тасвирлый торган аваз ияртемнре:

иа-а-ай, б-, ау-ау, эм-м-, л-л, мики-ки, му-у .б.

2. ансыз предметлар чыгарган тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнре : чаж-пож, шарт-шорт, грс-грс, шыбыр-шыбыр, шатыр-шотыр, дырк-дырк, да-до, келт-келт, тырр-тырр, зырр-зырр, тик-так, гбер-гбер, шалт-шолт, тырр-пырр, кылтыр-кылтыр .б.

3. Кеше хркте тудырган тавышка охшатып ясалган аваз ияртемнре: дп-дп, лап-лап, шап-шап, шак-шык, лакыр-локыр, чап-чоп, тырт-тырт, тып-тып, тыз-быз, тыпыр-тыпыр, мештыр-мештер, мыштыр-мыштыр .б.

4. Кеше тавышынаохшатып ясалган аваз ияртемнре: ха-ха-ха, хи-хи-хи, -, мышык-мышык, пыш-пыш, гж-гж, мыдыр-медер, эем, корык-корык, лыш-лыш, чырык-чырык .б.

Сйлмд кбесенч хбр м млне баш кисге рвешенд кулланып килгн сзлрне хбрлек сзлр дип атыйлар. Алар млд раслау, кирклек, тиешлек, ммкинлек кебек мгънлр белдерлр. (бар, юк, тиеш, кирк, ммкин, м, ярый, ярар, ярамый, имеш, икн) Мслн: Башкача ммкин тгел (.Еники).

Хбрлек сзлрне бер трлесе – модаль сзлр – млд кереш сз вазифасында йри. Мслн: димк, ихтимал, шиксез, гафу итегез, ниаять, кара, туктала, минемч, синеч, зинар, бердн, гадтт, никтер, табигый .б.

27. Модаль мгънле сз тркемнре.

Кискчлр – сзлрг м мллрг модаль-экспрессив мгън тсмерлре сти торган зенчлекле сз тркеме. Кискчлр бйлек, яки теркгечлрдн аермалы буларак, сзлр яки мллр арасындагы трле мнсбтлрне, ягъни грамматик мгън белдермилр, модаль м г ъ н т с м е р л р е н белдерлр: мгънне к ч й т л р , ч и к л и л р, т е н , с о р а у, р а с л а у, ш и к л н кебек .б. мгънлрне белдерлр .б.

Кайбер кискчлр бер ген трле йтеллр: ич, бит, и, со, тгел, лл; кайберлрене, кушымчаларныкы кебек, фонетик вариантлары була: гына/ген, кына/кен, да/д, та/т, мы/-ме, -мыни/-мени, ук/к. Мслн: Кил инде, утыр инде. йт ле, кблк, сйлшик берглп (Г.Тукай).

Ымлыклар – кешене эчке кичерешлрен, хислрен, тойгыларын м ихтыярын белдерче сзлрне ымлыклар дип атыйлар. Ымлыклар ике трле: эмоциональ ымлыклар (а, ай-ай, ура, и-и-и, ай-яй, тф, уф, абау, м). М: , Баязитова да бар.

Императив ымлыклар кешене ихтыярын, телген белдерлр. М: йд, алла, ч, тсс, айт. М:Сез клмгез, яме! (.Е.)

Аваз ияртемнре м аларны трлре:

1. Хайван, нлек, кош-корт, бк тавышларын тасвирлый торган аваз ияртемнре:

иа-а-ай, б-, ау-ау, эм-м-, л-л, мики-ки, му-у .б.

28. Татар теленд фразеологик йтелмлр, аларны тп билгелре, трлре.

Телдге тшенчлр бер сз белн ген тгел, згртелми, таркалмый торган тотрыклы сзтезмлр белн д белдереллр: авыз еру – кл, авызы колагына ит – шатлану. Телдге мондый сзтезмлрне фразеологизмнар дип атыйлар.

Фразеологизмны бер сз белн алыштырып була: тамырына балта чабарга – бетерерг, кот очу – курку.

Фразеологизмнарны тп мгънлре ягыннан ч трг блеп карарга ммкин. Бер тркем фразеологизмнарны мгънсе атау характерында ирекле була. Мслн, пйгмбр тырнагы дигн ччкне белдерче фразеологизмда сзлр чынбарлыкта логик яктан бик трле. Бу семлек матур, сары, куе сары, биек була ала, аны утыртырга, стерерг, вазага куярга ммкин; мма семлекне исемен белдергн сзне тп мгънсе нык згргн.

Икенче тркем фразеологизмнарны башка сзлрг бйлнеше фразеологик бйле була. Мслн, ан- фрманга чабу тезмсенд беренче компонент чабу сзе белн ген бйлнешк кер ала – ан-фрманга ашау дип йтеп булмый.

ченче тр фразеологизмнарны синтаксик бйле мгънлре була. Ул мгънлр теге яки бу мл кисге (хбр) функциясенд ген реальлш: бласеннн башаяк, акча имеше тгел, бакча имеше.

Татар тел белеменд Г.Ахунов фразеологизмнарны идиома дип т атый. Аларны 12 трен крст:

1) йтем (ай крде, кояш алды);

2) мкаль (зе юкны кзе юк);

3) йтем белн мкаль арасында тора торган арадаш трлр – алар мкаль д, йтем д булып йри алулары белн зенчлекле;

4) “фигыль + фигыль калыбындагы идиомалар ( ктреп алу, карап торганы);

5) аналитик идиомалар (ак й, шар ачык, черегн бай);

6)мсткыйль сз+ярдмлек сз (кел чен, баш чаклы);

7) Ярдмлек сзлрдн торган (мма лкин, илл д мгр);

8) лексик-грамматик идиомалар (чана шуу);

9) кинетик идиомалар (кул кысу, аяк чалу, баш ию);

10) термин идиомалар ( ги ана яфрагы, тавыш бир);

11)канатлы йтелмлр ( Эш беткч уйнарга ярый (Г.Тукай);

12) образсыз идиомалар ( кул асты, ага кил, иск тшер).

29. Сан м аны семантик тркемчлре.

Бер к санны аерым мгън, кушымча м сорауга ия булган трле формалары сан тркемчлре дип атала.

Мгънлре м грамматик билгелре буенча саннар тбндге лексик-грамматик тркемчлрг бленлр: м и к ъ д а р с а н ы, т р т и п с а н ы , б л е м с а н ы , ч а м а с а н ы, ы ю с а н ы.

1. Микъдар саны йберне санын, микъдарын, тгл исбен белдер: ике стл.

2. Тртип саны йберне саналу яки урнашу тртибен белдер: беренче бала.

3. Блем саны трдн йберлрне тигезбленен белдер: унар, алтышар.

4. Чама саны йберне санын чама белн белдер: уннарча балалар, мелгн хатлар, унлап егет.

5. ыю саны трдш йберлрне берг ыйнау – туплауны белдер: бер, ик.

Санны тзелеше м дрес язылышы:

1. Тамыр саннар бер яки ике иектн тора: бер, ике, дрт.

2. Кушма саннар кушылып языла: унч, ундрт.

3. Тезм саннар аерым языла: утыз ике, туксан биш.

4. Парлы саннар: чр-дртр, биш-алты.

30. Алмашлыкларны грамматик м семантик тркемчлре.

А л м а ш л ы к – п р е д м е т, з а т, б и л г е мгънлрен г о м у м р в е ш т к р с т е п , и с е м, с ы й ф а т, р в е ш, с а н сз тркемнрен алыштыра м шул сз тркемнрене грамматик зенчлеклрен зенд чагылдыра торган сз тркеме. Л е к с и к-с е м а н т и к яктан ул чынбарлык кренешлрен турыдан-туры атамый, гомуми рвешт аларга к р с т , и ш а р л и, м сйлмд башка сз тркемнрен а л ы ш т ы р ы п кил. Л е к с и к-с е м а н т и к яктан ул чынбарлык кренешлрен турыдан-туры атамый, гомуми рвешт аларга к р с т , и ш а р л и, м сйлмд башка сз тркемнрен а л ы ш т ы р ы п кил.

Мгънлре буенча алмашлыклар иде тркемчг бленлр:

1. з а т алмашлыклары: мин, син, ул, без, сез, алар;

2. к р с т алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегелй, шушылай;

3. с о р а у алмашлыклары: кем, ни, нрс, кай, кайсы, кая, нинди, ник .б.;

4. б и л г е л алмашлыклары: бары, барлык, барча, мм, р, рбер, ркем, бтен, з;

5. б и л г е с е з л е к алмашлыклары: кемдер, нрсдер, кайсыдыр, лл кем, лл нрс .б.;

6. ю к л ы к алмашлыклары: ичкем, ичнрс, ичнинди, ичкайчан, беркем, берничек .б.;

7. т а р т ы м алмашлыклары: минеке, синеке, безнеке, сезнеке, моныкы, тегенеке, лл кемнеке .б.

Ясалышына карап, алмашлыклар т а м ы р, я с а л м а, к у ш м а, п а р л ы м т е з м алмашлыкларга бленлр.

Т а м ы р а л м а ш л ы к л а р: мин, син, ул, шул, кем, ни, ник, кай, з – бер иекле; тамырлашкан алмашлыклар: нрс, шушы, теге ике иекле була. Мслн:

Тукта, каябарасы? Никкузгалды? – дип паровозга таба станция начальнигы йгереп кил иде инде (Г.Кутуй).

Я с а л м а а л м а ш л ы к л а р н ы кпчелеге крст алмашлыклары нигезенд -дый/-ди, -дыр/-дер, -лай/-лй кушымчалары белн ясала:андый, мондый, тегенди, нинди, ниндидер, болай, тегелй, алай .б.

Андый авылларда кызлар чая була торганнар иде (М.Мдиев).

К у ш м а а л м а ш л ы к л а р ясалышында сорау алмашлыклары м бер, р, ич сзлре катнаша. Бу алмашлыкларны кпчелеге кушылып языла: беркем, беркайда, кайбер, ркем, ртрле, ичкайчан, ркайсы .б.

Крдем хзер: эшк ичнрс ти тгел,

Эштн кчле нрс табу ммкин тгел (Г.Тукай).

Т е з м а л м а ш л ы к л а р н ы кпчелеге шулай ук сорау алмашлыклары катнашында ясала: лл кем, лл нрс, лл кайчан, лл кайда, телс кайсы, телс нинди, кем д булса .б.

Кайдадыр лл нинди шомлы тавыш белн ябалак кычкыра башлады (Г.пслмов).

П а р л ы а л м а ш л ы к л а р. Аерым очракларда алмашлыклар кабатланып, парлы алмашлыклар буларак та кулланылырга ммкин. Мслн, билгесезлек яки юклык алмашлыгы мгънсенд ул-бу, аны-моны, алай-болай, анда-монда кебек парлы алмашлыклар кил:

Без хзер аа эшлгн иренд ул-бу булмагае дип, тагын куркуда яшибез (А.Расих).

31. Иярчен рвеш, иярчен клм, иярчен шарт, иярчен кире млле кушма мллр.

Иярчен рвеш мл баш млдге эш яки хлне рвешен турыдан-туры белдер, я баш млд мнсбтле сз белн бирелгн рвеш хлене конкрет эчтлеген тшкил ит.Синтетик рвеш мл баш млг кебек, шикелле, тсле, сыман, хлд, килеш бйлеклре, - ча/-ч, -дай/-дй м хл фигыль кушымчалары аша ияреп кил. М: Ул безне белн иснлшмгн кебек, без д аны белн иснлшерг кыймадык (М.Гафури).Аналитик иярчен кушма мл баш млг мнсбтле сзлр м ки теркгече, гя, йтерсе, диярсе кебек теркгеч сзлр ярдменд ияр. М: Бйрм кнне кктн ирг нурлар ага, йтерсе л чыккан бу кн ике кояш! (Г.Тукай).

Иярчен клм мл эш яки хлне клмен я турыдан- туры белдер, я баш млд мнсбтле сз белн белдерелгн клм хлене эчтлеген тшкил ит. Синтетик тре баш млг кадр, хтле бйлеклре м дрд, клмд бйлек сзлре –мыйча/-мич кушымчалары аша бйлн. М: Бакчада ччклр адм кзе карап туя алмас дрд чибр булып итештелр. Аналитик клм мллр парлы м ялгызак мнсбтле сзлр, ки теркгеч ярдменд бйлнеп киллр. М:Ни хтле тиз булса, шул хтле яхшы (Ш.Камал).

Иярчен шарт мл баш млг эш яки хлне тл-тлмвен шарт булган эш яки хлне турыдан-туры белдер яис мнсбтле сз белн белдерелгн шарт хлене эчтлеген тшкил ит. Синтетик тре баш млг –са/-с шарт фигыль кушымчасы, ис, икн сзе, -мы/-ме сорау кушымчасы аша ияреп кил. М:Храблрг озак карап торса, тын кысыла башлый (М.Юныс). Аналитик тре баш млг мнсбтле сзлр (алайса, алай булса, шулай булганда, югыйс) ярдменд бйлн. М:Газинур, блки, йлнеп т кайтмас, шулай булса Минурыйга бик авыр булачак (Г.пслмов).

Иярчен кире мл ктелгн эш яки хлне баш млд киресе булачагын белдер яис баш млд мнсбтле сз белн белдерелгн кире хлне конкрет эчтлеген тшкил ит. Синтетик кире мл баш млг шарт фигыль кушымчасы м да/д кискчлре ярдменд (-са да/-с д), -ып/-еп, -гач/-гч хл фигыль кушымчасына да/д кискчлре кушылып, 3 зат боерык фигыль кушымчасы м карамастан бйлек сзе ярдменд бйлн. М: Бу юл нинди ген кыен булмасын, алар иделр. Аналитик кире мл баш млг шулай да, алай да, шулай булса да, шуа карамастан кебек мнсбтле сзлр ярдменд бйлнеп кил. М: Минем кзлрем ул хтле ете тгел, алай да крм (Г.Бширов).

32. Исем фигыль м инфинитив. Аларны мгънлре м грамматик зенчлеклре.

Исем фигыль - зенд фигыль м исем зенчлеклрен берлштергн затланышсыз фигыль формасы. Хзерге дби телд исем фигыль -у/- кушымчасы белн ясала м процессны атап, процес исемен белдереп кил: бару, кил, йгер, кл, сйл .б.

М: Йгер – файдалы (сйлм теле). Югалтуны ни икнен бел, юатуны белми ич йрк. (С.Хким)

Исем фигыль, фигыль кебек, барлык – юклык белн трлн; зен бйлнгн исемне нинди д булс килшт килен сорый.

Исем фигыль, исем кебек к, килеш, тартым, зат-сан белн трлн, млд ия, хбр, аергыч, тмамлык, хл, иярчен лне хбре булып кил: Син яшне кызыгын белмисе. (М.Мдиев).

Инфинитив – зат-сан, заман белн трлнми торган фигыль тркемчсе. Ул –ырга/-ерг, -рга/-рг, -арга/-рг кушымчалары ярдменд ясала: ясарга, уйларга, китрг, килерг, тзерг.

Инфинитив барлык-юклык белн трлн: барырга-бармаска, килерг-килмск.

Инфинитив млд мсткыйль кулланылырга да, икенче фигыльг ияреп килерг д ммкин. М: Ул бит сиа ашарга пешер (М.Мдиев).

33. Татар теленд сзлрне мгънле кисклре.

Т а м ы р дип сзне лексик мгън белдер торган м шул мгънне саклаган хлд ваграк кисклрг таркала алмый торган кисген йтлр.

1. Бер иекле тамыр сзлр: эш, ал, ил, баш, бер, йз, тш, йт, йорт, дрт, чирт .б.

2. Ике иекле тамыр сзлр: ана, олы, укы, кара, сары, сука, татар, кояш, кубыз, карга, бйрм .б.

3. ч иекле тамыр сзлр: трз, брн, шрле, ябалак, карчыга, арыслан, кырмыска, балтырган .б.

Тамырга бер-бер артлы ялганып кил торган сз кисклре – морфемалар – кушымчалар (аффикслар) дип атала. Ике тркемг бленлр: с з я с а г ы ч кушымчалар м ф о р м а я с а г ы ч л а р. С з я с а г ы ч кушымчалар сзне лексик мгънсен яача оештыруда катнашалар, лексик мгънне згртлр. Мслн, тимер сзе лексик мгънсе буенча металлны бер трен белдер, тимер-че сзе ис билгеле бер нр иясен атый. Форма ясагыч кушымчалар ис сзне лексик мгънсен згрешсез калдыралар, бары тик сзлрне трле формаларын ясыйлар, ягъни сзлрне трлндерлр. Мслн,китаб-ым-ны, китап-ка, китап-лар, китаб-ыгыз-ны.

Кушымчаларны тзелеше м вариантлары. Татар теленд кушымчалар аваз тзелеше буенча бик трле:

а) бер сузык аваздан торган кушымчалар: бар-а, кил-, ныг-ы, ким-е;

б) бер тартык аваздан торган кушымчалар: бар-ды-к, сйл-де-к, укы-т .б.;

в) тартык-сузыктан, сузык-тартыктан торган кушымчалар: бар-ды, кайт-ты; бар-ыр, кил-ер;

г) тартык-сузык-тартыктан торган кушымчалар: кн-нр, ай-лар, ел-дан .б.;

д) тзелеше буенча катлаулы кушымчалар: урман-дагы; без-неке, кил-гл; кл-емсер; бар-ырга.

Сзне лексик мгън белдер торган м форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисге нигез дип атала.

Нигез составында тамыр м сзьясагыч кушымчалар гына була ала.

Татар теленд сз нигезене тбндге трлре бар: а) тамыр нигезле сзлр – составында ясагыч кушымчалар булмаган сзформалар тамыр нигезле була: эш, эш-к, эш-ебез-г; ясалма нигез – составында сз ясагыч кушымчалар булган сзформалар: эшл-де-к, эшл-с-;кушма нигез – ике тамыр кушылып ясалган сзформалар – тнбоек-лар, аккош-ны; парлы нигез – тир-як-ка, бала-чага-лар; тезм нигез –эш ит-че-лр, каен илг-ен- .б.

34. млд сз тртибе м аны трлре, мл кисклрене урыны.

Сзтезмлрд м мллрд сзлрне урнашу тртибе зур роль уйный. Сзлрне уай тртибе. Бу мсьл зара иярт бйлнешенд тора торган сзлрг ген карый. Тыныч хикял сзлрне уай тртибе булу белн характерлана. Уай тртип булганда, алар тбндгеч урнашалар: а) хбрлекле мнсбттге кисклрне ияртчесе иярчедн алда кил. Димк, ия хбрдн алда куела; б) тгллле мнсбттге кисклрне, киресенч, иярчесе ияртчедн алда куела, шуны чен аергыч аерылмыштан, тмамлык м хл ияртче кисктн алда куела; в) аныклагыч ис, бу иярчен кисклрдн аермалы буларак, аныкланмыштан со куела. М: Бу урынга узган ел Гайфи – хтне бабасы укучылар кче белн бакча утырткан; Узган ел бу урынга гайфи – хтне бабасы укучылар кче белн бакча утырткан.

Сзлрне кире тртибе. Сзлрне кире тртибе, ягъни инверсия, кбрк телдн сйлмд м кчле тойгы белн йтелгн мллрд була. Кире тртип булганда , сзлр тбндгеч урнашалар: а) зара хбрлекле мнсбтк кергн сзлрне иярчесе (хбр) алдан, ияртчесе (ия) аннан со кил; б) зара тгллле мнсбтк кергн сзлрне ияртчесе алдан , иярчесе аннан со кил, димк, аергыч, тмамлык м хл ияртче кисклрдн со урнашалар.

Хбрне урыны. Гадти язма сйлмд хбр млне ахырында кил: Кн кызу. Кояш кыздыра.

Ияне урыны. Гадти язма сйлмд ия хбр алдындагы телс нинди урында килерг ммкин. гр д сйлм предметын белдерс, ул мл башында кил: Бу яз колхоз кешелре чен зур шатлык алып килде. (Ф.Хсни).

Аергычны урыны. Аергыч зене аерылмышыннан читк кит алмый, аерылмыш кайда булса, ул шунда кил.

Тмамлык м хллрне урыны. гр тмамлык м хллр сйлмне предметын белдерслр, алар мл башында урнашалар: Аны иткче итеп сайладылар. гр тмамлык м хллр сйлмне яалыгын белдерслр, алар хбрдн алда янш урнашалар:Атасы пароходларны тавышыннан таный. (Г.Ибр.)

Аныклагычларны урыны. Аныклагыч зене аныкланмышыннан рвакыт со кил: Ул зене ахиртен каршы алды – ан дустын (Х.Сарьян).

Модаль кисклрне урыны. Тылаучыны игътибарын леп итрг кирк булса, эндш сзлр мл башында йтеллр.Иптшлр! Иптшлр! Тавышланмагыз, мин сезг дреслекне йтм! (Г.Бширов). Кереш сзлр гомумн млг д, аны бер кисген д карый алалар. мл кисген караган кереш сзлр шул киск янында киллр: хзер аны, йтерсе, алмаштырганнар (Г.пслмов).

35. Фигыльд зат-сан категориясе. Зат-сан кушымчаларыны ике тре.

Эш, хл, хрктне башкаручы затка ишар ит торган кушымчалар зат кушымчалары дип атала.

1 зат эшне сйлче башкарганын крст: язам, белм, ашыйм. Крстермен. Алдым.

Монда –мын/-мен/-м зат кушымчалары, эшне сйлче (мин) тгнне алаталар.

2 зат эшне тылаучы башкарганын крст: язасы, белсе, кайтты; эшне тылаучы тгнне белдерлр.

3 зат эшне сйлчедн м тылаучыдан читтге зат яки йберне башкарганы крст: яза, бел, язар, белер, язды, белде.

Зат кушымчалары берлект м кплект була. Зат кушымчалары икее трле була.

1. Тулы тр (1 тр)

Берлек Кплек

1. –мын,- мен -ыбыз,-ебез.

2. –сы, - се. -сыз,-сез

3. -, - -лар,-лр

2. Кыска тр (2 тр)

Берлек Кплек

1. –м -к.

2. - . -гыз,-гез

3. -, - -лар,-лр

36. Аерымланган кисклр м алар янында тыныш билгелре.

Аерымлану – иярче сзне, ияртче сздн ераклашып, мсткыйльлеге арту дигн сз.

Трле мл кисклре трле шартларда аерымланалар.

Аергычлар злре ияргн сзг кире тртипт килеп аерымланалар. М:Тзмс, торыр татар егетлре, сугышларда башын салганнар. (С.Хким).

Тмамлыклар, мл интонациясе эченд калып, инверсиялнеп килслр аерымланалар. М: Мин сездн кияг китрг ыенам, шр егетен (Х.Вахит).

енке хллр. Фигыль белн бирелгн хллр, злре ияргн сздн ерак торсалар аерымланалар. М: Сгать биш тулгач та, мин залга тштем (.Еники).

мл башында килгн м урын-вакыт рвешлре белн белдерелгн вакыт м урын хллре аерымланмыйлар. М: Кндезлрен кайда була икн ул? (.Еники).

Ярашкан аныклагычлар м теркгеч белн килгн аныклагычлар рвакыт аерымланалар м аныкланмыштан трле тыныш билгелре белн аерылып торалар. М: Монда икенче бер мим этргеч т – географик фактор да – зур роль уйнаган (М.Госманов)

Сызык, ике нокта, терлр куела.

37. Тартык фонемаларны классификациял. Аларга хас булган фонетик законнар.

Татар теленд 28 тартык фонема бар. Артикуляцион яктан тартык авазлар тбндгеч тркемлнлр: - ясалу урыны буенча: пкдн килче ава агымына тоткарлык ясалган урынга карап: ирен-ирен [б] [п] [w] [м], ирен-теш [ф] [в], тел алды [д] [т] [ц] [с] [ч] [щ] [ш] [з] [ж] [] [н] [л] [р], тел уртасы [й], тел арты [к] [г], кече тел (увуляр) [][] [х] [], йоткылык (фарингаль) [], бугаз (ларингаль) []. - ясалу ысулы буенча: , ава агымына тоткарлыкны ни рвешле ясалуына карап, йомык [б] [п] [д] [т] [ц] [г] [к] [] [], релмле [ф] [в] [с] [ч] [ш] [щ] [з] [ж] [] [й] [х] [] [] [w], ярымйомык [м] [н] [л] [], калтыраулы [р]. Акустик яктан тавыш м шауны катнашу дрсен карап тартыклар: сонор [р] [м] [й] [н] [] [л] [w]; шаулы ягырау: [б] [в] [д] [з] [ж] [] [г] [] м шаулы сагырау: [п] [ф] [т] [с] [ш] [ч] [к] [] [ц] [щ] [х] [] [’].

38. Днья теллрен классификациял.

Бгенге кнд ир шарында барлыгы 7000000000 кеше яши, дип исплн. леге халык 5-6 ме телд сйлш. Теллрне тркемл – днья теллрен билгеле бер уртак сыйфатлары буенча бл дигн сз. Тел белеменд шундый бернич классификация яшп кил, алар арасында дртесе тп (ареаль (географик), гегеалогик, типологик м фукциональ) классификация санала. Тп (зур) тел гаиллре 15: инд-европа, семит-хмит, Кавказ, дравид, Урал, Алтай, чукот-камчатка, нигер-кардофан, Нил-сахара, койсан, Кытай-тибет, тай, австро-азиат, австронезия, эскимос-алеут теллре гаилсе.

39.Урта гомуми белем бир мктбен тмамлаучы укучыларны белем, осталык м кнекмлрен тп талплр.
11 нче сыйныф ахырына укучылар татар теленнн тбндге белем, осталык м кнекмлрен тп талплр

1.Тел блеклре буенча мгълматлылык

Фонетика м орфоэпия буенча:

1.Татар телендге сузык м тартык авазларны акустик-артикуляцион згрешлрен бел. Авазларны дрес йт.

2.Сз басымы белн логик басымны дрес кую.

3.Сзлрг фонетик анализ ясау.

4.Сзлрг трпнскрипция ясау.

5. Аваз м хреф тшенчлрен аеру.Алфавитны бел.

Лексикология м фразеология буенча:

1.Татар телене сз байлыгын барлау, аа характеристика бир.

2.Сзлрне м фразиологик йтелмлрне лексик мгънлрен алату, синоним м антонимнар табу.

3.Алатмалы, энциклопедик, этимологик,тремле сзлеклр белн эшл.

Стилистика буенча:

1.Телебезд кулланыла торган стильлрне, аларны зенчлеклрен бел.

2.Трле стильдге текстларны аера бел.Стиль хаталарын табу м тзт буенча эшл.

Сз тзелеше буенча:

1.Татар телене ялганмалы табигатен алау. Сзлрне мгънле кисклрен билгели бел.Тамыр,нигез м кушымчаларга алатма бир.

2.Сзлрне тзелеше м ясалышы буенча тикшер.

Морфология буенча:

1.Сзлрне тркемл,сз тркемнрене зенчлеклрен билгел, аларны лексик-грамматик, морфологик м синтаксик билгелрен алау.

2.йрнелгн сз тркемнрене морфологик билгелрен кзаллау. Татар теленд исемлш торган сз тркемнрен барлау.

3.Сз тркемнрен морфологик анализ ясау.

4. Аларны трле ысуллар белн ясалуын бел.

Синтаксис м пунктуация буенча:

1. йрн торган синтаксик бермлеклрне алау.

2. мллрне сзтезмлрг таркату. Иярче м ияртче сзлрне билгел, аларны бйлче тел чараларын табу.

3. Сзтезм белн млне бер-берсеннн аермасын таный бел.

4. млне йт максаты буенча трен, логик басым м сз тртибен бел.

5. Гади мл трлрен билгел.

6. млне баш м иярчен киселрен табып, аларны кайсы сз тркемнре белн белдерелен крст.

7. Гади м кушма мллрне аера бел.

8. млд тидш кисклрне, кереш м эндш сзлрне табу.

9. млне аерымланган кисклрен билгел.

10. Туры м кыек сйлмне зенчлеклрен алату.

11. Тыныш билгелрен куюны алату.

12. мл ахырында, аерымланган кисклр янында, тидш кисклр, эндш м кереш сзлр янында тыныш билгелре кую.

13. Ия белн хбр янында сызык кую очракларын бел.

14. Тезм м иярченле кушма мллрд, катлаулы кушма мллрд тыныш билгелрен кую.

15. Диалог м туры сйлм янында тыныш билгелрен кую.

Сйлм эшчнлеге буенча мгълматлылык

1.Телдн м язма сйлмд:

.репродуктив сйлм: укылган яки тыланган текстны эчтлеген сйл яки язу;

.продуктив сйлм: бирелгн тема буенча тиешле дби нормаларга авап бир торган м эзлекле итеп оештырылган сйлм.

2.Трле стиьдге текстларны алы, йгерек, дрес м снгатьле итеп уку.

3.Трле эш кгазьлрен яза бел.

4.Караган спектаклгьг, укылган китапка бялм язу.

5.Трле китапларга аннотация язу.

6.Программа буенча йрнелгн дби ср геройларына телдн яки язмача характеристика бир.

7.Газета-журналларга мкаллр язу.

8.Тезислар, рефератлар, докладлар язу.

40. Татар телен укыту методикасыны дидактик принциплары.

Татар телен укыту методикасыны дидактик принципларына: фннилек, системалылык, эзлеклелек м двамлылык, теорияне гамл белн бйл, алылык м активлык, укучыларны белемнре ныклы булу, материалны алаешлы булуы, крстмлелек, балаларны уку эшчнлеген оештыруга дифференциаль м шхси (индивидуаль) якын кил, уку эшчнлегене балалар сешен ярдм ите, укучыларны белемле м трбияле итне бердм процесс итеп алып бару.

Фннилек принцибы тел укытканда укучыларга инде тел гыйлеменд дрес дип табылган, программа нигезенд аларга йртелерг тиешле мгълмат бирне, шулай ук кайбер тел кренешлрен тарихи яктыртуны алда тота, аларнытзенчлеклрен, бер кренешне икенчесе белн бйлнешен д дрес итеп укучыларга алатырга кирк була.

Система м эзлеклелек бозыла икн, укучылар материалны начар злштерлр м аны алату яки йрт д кыенлаша. Эзлеклелек, двамчылык принцибын бозмас чен, укытучы рвакыт йрт торган теманы башлангыч мктпт м алдагы сыйныфларда бирел клмен, укучыларны белем дрлрен белеп эш итрг, моны чен ул сыйныфларны программа м дреслеклре белн яхшы таныш булырга тиеш.

Теорияне гамл белн бйл. Бу – мктпт укытуны тормыш белн бйл дигн сз. Укучы алган белемне гамлд, зене эшенд куллана белерг йрнсен. Татар теле дреслренд, тел материалын йрт белн берг, дби тел нормаларына туры китереп, укучыны сйлрг м язарга, йгерек, снгатьле м алы укырга, докладлар сйлрг, чыгышлар ясарга, эш кгазьлре язарга, з фикерлрен сйлм м язма рвешт бир белерг йрт талп ител.

Тел дреслренд алылык м активлык. Укучыны теге яки бу грамматик кагыйдне йте яис нинди д булса грамматик кренешне крсте ген итми, блки ул кагыйд яки кренешлрне алы рвешт гамлд куллана белсен.

Укучылар белемене ныклы булуы. Белеме ныклы булсын чен, йрнел торган материал ачык м анык булырга , укучы аны алап злштерерг, ул аа нык тэсир итрг, аны бел телге уятырга, яа йрн торган тел кренешлрен алда йрнгннр белн бйли белерг, дрест м йд эшл чен бирелгн мсткыйль эшлрне м биремнрне алап трг м шуны зене гамли эшенд файдалана бел кнекмлре алырга, ткннрне системалы рвешт кабатлап м ныгытып торырга тиеш.

Материалны алаешлы булуы. Материалны алаешлы булуы укучыларны яшь м сеш аерымлыклары, аны характеры м аны укучыларга иткер юллары белн д билгелн.

Крстмлек. Дрест трле крстмлектн файдалануны мияте бик зур. Ул программа материалын укучыны алы рвешт злштере чен шарт булып тора.

Укучыларга дифференциаль м аерым (индивидуаль) якын кил. Укучыларга белем м трбия бир процессында укытучыны уку эшен активлаштыруы, барлык укчыны интеллектуаль, иади кчлрен, слтлрен белем алуга туплавы, аларны зен ген хас зенчлеклрен (психикасы, кызыксынуы, ихтыяы, омтылышы, слтлелек, фикерл м белемне злштер дрсе, хтере, ихтыяр кче, сизгерлеге, эмоциональлеге .б.), уай м кимчелекле якларны. Аларны белем дрлрен даими йрне м ачыклавы талп ител. Шул вакытта гына ул укучыларга дифференциальм аерым (индивидуаль) якын кил м кимчелеклрен булдырмау чараларын кр ала.

41. Класстан тыш эшлрне класс эше белн бйлнеше. Класстан тыш эшлрд предметара бйлнешлрне тормышка ашыру.

Мктпт укыту – трбия эшен оештыруны тп формасы – дрес. Моннан тыш укучыларга тел буенча белем м трбия бир процессында, укытучыларны мсткыйль эшлрен оештыруда дрестн тыш эшлрне тбндге формалары гамлг кереп бара:й эше, туган тел тгрклре, олимпиада, атналыклар, экскурссия, кичлр .б.Мктпт татар теле буенча ткрел торган дрестн тыш эшлр укучыларны белемнрен ктрд, фнг карата кызыксыну трбиялд, сйлм телен м язма телне стед, грамматик белемнрне м орфографик кнекмлрен тирнйтд миятле эш трлрен тшкил итлр.

Дрестн тыш эшлр арасында й эше и миятле урынны алып тора. й эше – дрестге эшне двамы ул. Укучылар дрест йрнгн материалны йд тагын иск тшерлр, аны мсткыйль кнеглр юлы белн ныгыталар, кийтлр.

Тел тгрге – башка дрестн тыш эш трлреннн аермалы буларак, тгрклр системалы рвешт ткреллр. Тгрк эшен алып бару чен, укытучы алдан тзелгн м дирекция тарафыннан расланган конкрет планга нигезлн. М:1.Тел тарихы. 2. Исемнр тарихы. 3. Фонетика. 4.Морфология .б.

Экскурсия. й эше кебек к, экскурсия миятле урын алып тора. Укытучы балаларны экскурсияг алып барганчы ук, аны дрес материалы белн белн ни дрд бйлнеше барлыгы турында уйларга тиеш. Татар телен йрн барышында укучылар мсткыйль кзтлре буенча трле типтагы язма эшлр башкаралар.Укытучы балаларга тупланган материалны дрес файдалану буенча юнлеш бирерг тиеш.

42. Укыту методлары м аларны тел дреслрд куела торган конкрет бурыч, максатларны тормышка ашырудагы роле.

«Метод» сзе грек теленд «юл, ысул» дигнне алата. Метод алымнардан тора. Бер к алым трле метод составына керерг ммкин. Алым — методны и киркле леше. Ул зур булмаган дидактик максатларны тормышка ашыру чен кирк. Хзерге дидактика м методикада укучылар тарафыннан кулланыла торган методларны — уку методлары (тылау, зиенг алу, кнеглр белн эшл, кзт, трле модельлр, грамматик м синтаксик конструкциялр тз .б.), укытучы файдаланганнарын — укыту методлары (укытучы сзе, лекция, алату, гм .б.) дип ткъдим итлр. Димк, укыту методлары — укытучы белн укучыны белемнрне злштер лксенд (яа материалны алату, белем м кнекмлрне ныгыту, системага салу, гомумилштереп кабатлау м башка лешлренд) берглп эшл юллары ул. Аны нигезенд дидактик, методик, лингвистик м психологик принциплар ята: тел материалын, сзлрне сайлап алу, фннилек, эзлеклелек, функциональ, коммуникатив, чагыштырма, блекара бйлнеш, стилистик аерымлау, авазларны йрнне ишетеп алауга нигезл .б. Укыту методлары аерым максатка ирешне тэмин ит: 1) укучылар ныклы белем м кнекмлр алсын чен, шартлар тудыру; 2) татар теленд иркен аралаша, сйлш алуга иреш; 3) эзлекле фикер йртерг слтле укучыны трле яклап стер; 4) телг йрнне татар халкыны тарихы, снгате, мднияте, гореф-гадтлре белн тыгыз бйлг юнлеш бир; 5) телг йрнне хлакый-эстетик трбия бир белн берлект алып баруга юл крст .б.

43. Сз тзелешен м ясалышын йрт методикасы.

Башта сз тзелеше, сзлрне ясалыш трлре турында мгълмат м гамли кнекмлр бирел. Шуны белн сз тркемнрен йрнерг ирлек туа. Сзлрне тзелешен, аны тамырын м кушымчаларын белми торып, укучы сз тркемнрен грамматик билгелрен злштер алмый.

Сз тзелешен яхшы бел сз тркемнрен м орфографияне яхшы злштерерг д ярдм ит. М:каенлык, лнлек кебек сзлрд укучы элек тамырны таба (каен, лн), аннары, аларга –лык,-лек кушымчалары кушып ясалуын м ул сзлрне ясалма булуын, -лык,-лек кебек ясагыч кушымчаларны ничек язылуын бел. 5 сыйныфта сз тзелеше турында мгълмат бирел м сз тркемнре йрнг, синтаксисны ткнд, теге яки бу сз тркемнрене мл кисге булып килен бйлп, системалы рвешт кабатлана м тирнйтел.

Сзлрне ясалышы турында укучыларга башлангыч мктпт к лешч мгълмат бирел. Шуа кр тбндге таблица ярдменд, аларны белемнрен актуальлштер юлы белн, танып бел бурычы куела.