Ты жне тыайан жерлерді игеру

Ты игеру, ты жне тыайан жерлерді игеру — КСРО-да (азастан, Сібір, Орал, т.б.) 1954 – 1960 жж. жргізілген науан. КСРО бойынша жалпы 41,8 млн га жер жыртылса, соны 25,5 млн га-сы аза жері болды. Ты игеру нтижесінде азастан КСРО-даы е ірі астыты республикаларыны біріне айналды. Ты игеру. Кеес кіметі тсында е кп тжірибе жасалан сала – ауыл шаруашылыы. Жасалан реформалар аграрлы саланы дамытуды орнына, кбінесе лкен иындытара алып келді. Ауыл шаруашылыымен аза халы тыыз байланысты екені белгілі. Сондытан аза халыны басым блігі ауылдарда трандытан реформаларды зардабы бірінші кезекте азатара тиді. Ауыл шаруашылыындаы тжірибелер 1950 жылдары з жаласын тапты. 1953 жылы ыркйекте КОКП ОК пленумы ауыл шаруашылыында алыптасан жадайды талылады. Пленумда мемлекет басшысы Н.С.Хрущев баяндама жасады. Баяндамада аграрлы саланы артта алу себептері талданды. Кштеп жымдастыруды зардаптары, миллиондаан шаруаларды ашаршылы пен саяси уын–сргінні рбаны боландыы атап крсетілді. Сонымен бірге, нерксіпті ауыл шаруашылыы есебінен дамыту ауыл трындарыны трмыс жадайыны тмендеуіне келді. ыркйек пленумы ауыл шаруалыыны артта алуын жою жніндегі наты шараларды белгілді. Мал шаруашылыыны артта алу себептері: матералды-техникалы негізіні лсіздігіне, жайылымдарды ты игеру кезінде егістікке айналуына тікелей байланысты болды. Ауыл шаруашылыындаы жадайды жасарту шін жемдік даылдар егісіні клемін лайту жзеге асырылды. Техникамен жабдытау жне малшыларды материалды трыда ынталандыру жмысы жргізілді. Еліміздегі 47 колхоз бен 225 совхоз ет ндіруге баытталып айта рылды. Осы шараларды жзеге асыру нтижесінде мал шаруашылыыны жадайы біршама жасара бастады. 1950 ж. басында колхоздарды ірілендіру нтижесінде оларды саны республикада екі есе ысарды. Сол себепті азастан колхоздары материалды трыда жаратанан ірі шаруашылытара айналды. Осы кезеде шаруашылыты жргізуде талантты йымдастырушыларды есімдері кпшілікке таныла бастады. Оларды ебегін мемлекет жоары баалады. Мысалы, Алматы облысындаы «Алматы» колхозыны бастыы Л.Манько, «Мичурин» атындаы колхозды бастыы . бділов Социалистік Ебек Ері атанды. Ал, Талдыоран облысындаы «Жаа талап» колхозыны бастыы Н.Алдабергенов екі мрте Социалистік Ебек Ері атаын алды. 1950 ж. екінші жартысында МТС-тер таратылып, оларды арамаындаы ауыл шаруашылы техникасы колхоздара берілді. Брыны МТС-тер орнына республикада 213 машина жндеу станциясы (МЖС) рылды. Кейін олар «Казсельхозтехника» ндірістік–техникалы жабдытау бірлестігіні рамына енді. Мндай айта рулар ауыл шаруашылыыны дамуына кері серін тигізбей ойан жо. Оны материалды–техникалы трыда жабдыталуында тратылы болмады. 1954 жылы 23 апан - 2 наурыз арлыында Компартия ОК кезекті пленумы болып тті. Онда «Елде асты ндіруді лайту мен ты жне тыайан жерлерді игеру» туралы аулы абылданды. Жалпы, асты мселесін шешуді екі баыты болды: - интенсивтік баыт, экономиканы реттеуде нарыты атынаса кшу. Экстенсивтік баыт, яни асты німін ты жерлерді игеру арылы арттыру жолы. Шаруашылыты нарыты атынастара кшіру социализм идеологиясына айшы келетін еді. Сондытан, азы-тлік мселесін шешуде Кеес кіметі осы екінші жолды тадады. аулы бойынша ты игерілетін айматар: азастан, Сібір, Орал жне Солтстік Кавказ, Еділ ірі. Бл айматарда егіс клемін арттыру кзделді. азастанда ты игерілетін айматара солтстік облыстар енді. Кеес Одаы бойынша 1954 жылы 13,4 млн гектар ты жерлер жыртылды. Оны ішінде азастанда 6,5 млн гектар, яни барлы жыртылан жерді 50%. Ал жоспар бойынша азастанда 1954-1957 жылдары егіс алабыны клемі 2,5 млн га. артуы тиіс еді. Осылайша, жаппай ты игеру озалысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары азастанда жаа 337 совхоз рылды. Бл совхоз атауларыны зі кп жйтті аартып трса керек: «Москва», «Ленинград», «Киев», “Кантемировец”, “Тамановец” «Ростов», «Одесса» т.б. Жаадан рылан совхоздарда трын йлермен бірге жаа мектептер, бала башалар, мдениет йлері, спорт аладары, кітапханалар салынды. Бл республиканы леуметтік жне мдени дамуындаы о істерді бірі еді. 1954 жылы тамызда КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеесі «Асты ндіруді молайту шін ты жне тыайан жерлерді одан рі игеру туралы» жаа аулы абылдады. Осы аулыа сйкес ауыл шаруашылыыны техникалы базасын ныайту ісі ола алынды. азастан совхоздары сол кезеде 169 мы трактор, 98 мы комбайн, 73 мы жк машинасын жне баса да кптеген ауыл шаруашылы техникасын алды. КСРО Министрлер Кеесі 1954 жылы ыркйекте ты игерілген жерлерде темір жолдар мен автомобиль жолдарыны рылысын дамыту туралы аулы абылдады. аулы бойынша азастанда 2.600 шаырым автомобиль жолы тселуге тиісті болды. Ты игеру барысында Тобыл–Жетіара, Есіл–Аралы темір жолдары іске осылды. Ты жне тыайан жерлерді игеруді лкен зардаптары да болды. Билік басындаылар алымдарды пікірімен санаспады. Экология мен жергілікті халыты ерекшеліктерін ескермеуі лкен зиян келді. азастанны ты лкелерінде жер эрозияа шырады. 1960 жылдара арай азастанны ты лкелерінде 9 млн га жер жел эрозиясына шырады. Ты игеруді рухани жне демографиялы зардаптары да зор болды. азастана 1954-1962 ж. ты игеруге КСРО-ны еуропалы блігінен 2 млн адам келді. Сол себепті аза халы з жерінде азшылы жадайына тсті. 1959 жылы халы санаы бойынша республикада тратын жергілікті лт кілдеріні саны 2 миллион 787 мы, яни барлы халыты 29 % ана рады. Ты игерілген облыстарда 700 аза мектебі жабылды. Енді аза балалары мектеп–интернаттарда оытыла бастады. Оларды басым кпшілігінде оу орыс тілінде жргізілді. Бл біріншіден, аза жастарыны лтты тілі мен мдениетінен ол зуіне кеп сотырды. Екіншіден, аза еліні елді-мекендері мен жер–су атаулары орысша атала бастады. 1962 жылы Н.Хрущевті бастамасымен азастанны солтстік облыстарын ты лкесіне біріктіріп, Амола аласы Целиноград деп згертілді. Мндай орыстандыру саясатынан аза халын елімізді туелсіздігі ана тарды. Ты игеру кезінде рылан совхоздарда жергілікті халыты ерекшеліктері ескерілмей, кейбір аза ауылдарына да шоша сіруге нсау берілді. аза ауылдарында шоша фермалары ашыланымен олар кп замай жабылып алды. йткені, азатар шоша шаруашылыын жргізуден зілді-кесілді бас тартты. Шоша шаруашылыын дамыту мен жайылымдарды ысаруы аза халыны дстрлі мал шаруашылыына кері серін тигізді. Тйе мен жылы шаруашылыы лдырап кетті. Емдік асиеттері белгілі ымыз бен шбат ндіру мытыла бастады. Халы шін е ауыр тигені сол кезеде Кеес кіметіні жеке жне осалы шаруашылы жргізуге тиым салуы болды. Ты игеру 1964 жыла дейін жаласты. Оны негізгі нтижесі: сол уаыттан осы кезге дейін азастан халын нанмен амтамасыз ету мселесі шешілді. Сонымен бірге, азастан астыты шет елдерге экспорттаушы елге айналды. Ты игеруді экологиялы жне рухани зардаптары боланымен, ол XX асырды аса ірі экономикалы жобаларыны бірі болды.«Ты жне тыайан» жерлерді игеру. Тыды ып- ызыл зиянын санап, азаа жасаан иянатын де білетіндер де баршылы. « Ты игеру жылдарында жыртылмай алан жерлер, ата онысынан айырмаан ел алмады. Жерді тоздырды, елді бзды. Малды рісін тарылтты. Орысты аптатып, аза з жеріне зі кірме болып алды. Тыды игеруде брі де – жасы да, жаман да болды. Пайдасымен бірге зияныда болды. Соны айсысы басым тскенін уаыт ткен со таразылап, талдап байаса бір ана матауа немесе даттауа келмейді. Ты игеру- шындыында, заманны крделі былысы. Ке аймата жргізілген осы бір лы озалыса сол кезде бкіл ел, барлы халы араласты. Бір ана лтты мддесі, тіршілік алпы ескеріліп жатпады. Онымен санасан да жо. Осы кезде саясатта, экономика да осы талаптара баындырыланы млім. Сйтіп, аза жері «жз тілді планетаа», «халытар достыыны лабораториясына» айналды. Жергілікті трындар мен жаадан кшіп келгендерді бастапыда зара тіресуі- табии нрсе. Ты игеруді 1960 жылдарында республика бойынша 25 млн. 484 мы га ты жне тыайан жерлер игеріліпті. Яни осыншама жерді « ішек- арны атарылып» жыртылан екен. Ты игеруді салмаы азатара ауыр тиді. Тыны екпіні атты еді. Барлы салада орыс тілі стемдік етіп, аза тіліні олдануы аясы тым тарылып кетті. Осы лкедегі аза мектептері жабылуа айналды. азатар з балаларын орысша оытуа мжбр болды. Егер біз біраз жылдар брын республикада 700- ге жуы аза мектептері жабылды десек, соны кбісі ты игеру кзінде осы лкені лесіне тиді. Бл аздай, сыншылдары республиканы солтстіктеріндегі, ты игерген бес облысты барлы облысты жне ауданды аза газеттері жабылып, бір ана « Ты лкесі» газеті ана шыарылды. Бл жадай да елді кйзелтті. дебиетті, нерді лтты таланттары да кеми тсті. Себебі рістететін тілдік орта болмаан со талантта тмшаланып, тоырайды. лтты салт- дстр, трмыс зіні снін шектеумен атар жергілікті трындар ежелгі дадысынан ауытып баса жртты трмыс ыайына арай бейімделді. Міне, тыды игеруді айтанда, кбіне осы жадайлар еске тседі. Тыны бізге бергені де кп. Тізіп айтса оны брі за гіме. Осы жылдар ішінде республиканы экономикалы уаты артты. нерксіппен ауыл шаруашылыыны ай саласын алса та кері кеткен жо. 25-26 апан кндері Амола аласында ткізілген тыны 40 жылдыына арналан саяси- оамды кзінде осыны дрыстыына кз жеткізгендей болды. Республиканы тпкір- тпкірімен келген адамдар кездескен жерде бір-біріне « той тты болсын» десті. Біз- той адірін білетін халыпыз. Тыны 40 жылдыын атау бізге, сіресе ткендегі тарихты таразылап, діл баа беру, тыды игеруге атысты. Белгілі бір кз арастарды алыптастыру, соны пікірлерге жол ашу шін ажет екенін де тсіндік. Ты игеруді 40 жылдыына арналан салтанатты мжілісте жасаан баяндамасында республика президенті Нрслтан Назарбаев ты игеру тарихына тотала кетіп, бірталай шындыты бетін ашып ділін айтты. Сол кездерде жіберілген кемшіліктерді, оны зардаптарыны кінлісіде комунисті режим оны идиалогиясы, кімшілдік- міршілдік басару жйесі делінді. Сол кезді гіт насихаты да сол жйені талабына толыымен ызмет етті. Бгіндері осыны брі белгілі жйт секілді. Ал сол заманда шындыты айтуа батылымыз жетпей, білсек те, сезсек те за жылдар бойына ндемей немесе ол соып олпаштаумен келді. Республика президенті Н. Назарбаев, зіні орынбасарларымен жне бір атар министрлермен бірге республика примьер- министрі Сергей Терещенко, республика лтты ылым академиясыны президенті Кенжнали Саадиев бастаан бір топ крнекті алымдар, респуликада он тоыз облысты жне барлы аудандарды кімдері 1500-ге жуы колхоз бастытары, совхоз директорлары, ты ардагерлері Амолаа келіп, екі кн бойына мжіліс рды. Осыдан арты бл шараа аншалаыты мн бергенін анытауа болады. Жалпы, осы 40 жыл ішінде Амола аласына кімдер келіп, кімдер кетпеді. аланы зі тарихи атын згертіп Целиноград делініп, кейін айтадан Амола деп атанды. Заманны алып згергені сы екі кнде р жайттан аарылып- а трды. Екі кн бойына 2500 мы адам атысан, лкен келелі кеесті орнына айналан тыгерлер сарайында негізінде кімдер ана сз сйлемеді. Бірінші кнгі салтанатты мжілісте тыдаы ерлік ебек орынды бааланды. Ты игеру жылдарында елде жерде жаарды, асты молайып, мал басы кбейді. илы- илы тадырлар ты тоайласып, бірлесіп ебек етіп орныып, ркен жайды. Сйлеушілер аза халыны меймандастыын достыа адалдыын айтты. Ты игеру кзінде бастапы жмыстар жоспарсыз ылыми негізсіз жргізілгені, аншама алапты, жайылымдар мен шабынды бекерге жыртыланы, соны салдарынан бгіндері кп жер нарсызданып тозаны да, асты німіні кеей тскеніні айтылмай алмады. Бл мселе салтанатты мжіліс болар алдында тертегілік ткізілген ылыми- теориялы конференцияда кеінен талыланан да еді. Тыгерлер сарайында екінші кні ткен сыронерксіп кешені ызметкерлеріні республикалы кеесінде бгінгі нары ыспаыны иындытары аны сезілді. Республика примьер министрі Сергей Терещенконы баяндамасы да, сйлеушілерді сздері де республика ауыл шаруашылыыны азіргі хал жадайна арналды. Бл жолы гімені таырыбы да орын алан кемшіліктер тркіні де нарыты экономика талаптарына тірелді. Кеесте кптеген мселе озалды. Бріні айтатыны- экономиканы азіргі ауыр халы, ымбатшылы, нары ыспаы. Кеес кіметіні азастанда жргізген аграрлы саясытыны бір крінісі- ты жне тыайан жерлерді игеру. Сол арылы экономиканы шешуші салаларыны бірі- ауыл шаруашылыын дадарыстан алып шыу міндеті ала ойылды. КОКП Орталы Комитетіні 1953 жылы ыркйек айында ткен пленумда азы-тлікті молайту шін ауыл-шаруашылыын барынша дамыту мселесі аралды. Осы пленумны шешіміне Солтстік азастан мен Батыс Сібірді ты жне тыайан жерлерді клемін анытау, нарлылы жадайын тексеру масатында КСРО ылым академисыны топыратану институты бас болып, ылыми ызметкерлерді атысуымен бригадалар йымдастырылды. ылыми экспедицияларды зерттеу ортындысы бойынша алтын ндіруден ірі базасын жасау масатында игі іске жарамды 20 млн. Гектар жер тадап алынды. азастанды ылымдар аза жеріні табиат жадайын зерттей келе, топыраты эрозияа бейімділігін длелдеп, жаа жерлерді топыраын зерттеу жне ажетті тыайтыштар ызметін анытауды сынды. кінішке орай, бл сынысты дрыстыы сол кезде ескерілмеді. 1954 жылы партияны Орталы Комитетіні апан-наурыз пленумыны «Елімізде асты ндіруді одан ары арттыру жне ты жне тыайан жерлерді игеру туралы» аулысына сйкес ыса мерзім ішінде млн-ан га жерді игеріп, оны ішінде асты ндіруді крт арттыру масатында аза халыны дстрлі мал шаруашылыыны жайылымды жне шабынды жерлеріні табии тірлігі бзылды, аза даласыны табиатына шабуыл басталды. Алайда, ауыл шаруашылыыны материалды-техникалы жаынан жабдыталуы ауыл шаруашылы ндірісін толы амтамасыз ете алмады.Ауыл шаруашылыыныда ол жмысы негізінен саталып алды, агротехникалы талаптар орындалады.Ты игеруді идеологы Л.И. Брежневты «біз ты жерге оны игеріп, оныс табу шін, асты алу шін барды» -деп ашы айтан.Оларды партия саясатыны бір жола аза даласына орныуы еді. Кптеген асты кешарларыны атауы келімсек жмысшыларды келген жерінен атымен- «Московский», «Бауманский», «Киевский», «Львовский» деп аталды. Империяны солаай саясатын олдаушылар: «аза халыны бос жатан жерлері игеріліп, леуметтік-эканомикалы жне мдени міріне лкен згерістер енгізіледі» деп насихаттады. Л.И. Брежнев зіні Ты деген естелігінде: «Ты игеру аза халыны леуметтік-эканомикалы жне мдени міріне лкен згерістер келді». «Нан болса, н болады» деп матанышпен жазды. Ты игеру ауыл шаруашылыы ндірісін дамытуды экстенсивті тсілі болан еді. Ты игеру саясаты азы-тлік мселесін шешу жолында уаытша дадарысты баяулатанымен ауыл шаруашылыыны дамуы скеле мір талаптарын анааттандыра алмады.Сол уаыттаы Ты лкелік партия комитетіні 1-ші хатшысы Т.И.Соколовты : «аза халы емес,оларды немістермен будандастыру керек» деген сандыраын зімізге айтызу шін азаты ішінен шыан кейбір босбелбеу зиялысыматарымызды сарнатып, оны іс жзінде де асыра бастаанын алай естен шыаруа болады?Оларды останай обылысындаы арындасымыз Д.Жасылыоваа шоша батырып, неміс жігітіне трмыса шыарып, сол шін Ебек Ері атаын бергізуі соны айаы.Бл арындасымызды осындай адама баруын барша аза ыздарына лгі етіп , мына апаларынан сендер де неге алыдар дегендей ран тасталып, кзаман болып бара жатан аза комсомол жеткіншілеріне , газет-журнал беттеріне маалалар жазызып шулатып, екілендіріп ойуы. Ертеде халымыз айтпаушыма еді: « л бала сіріп отырып, болаша жер иесін трбиелейміз, ыз бала сіре отырып, болаша лтымызды трбиелейміз»,- деп. Бл ой Путарх ебегенде де бар, сонда осыны сз зер салса Т.И. Соколов секілділерді арам пиылы ашыла тсіп, аза халыны тамырына балта сілтегені аару иына сопайды.Ты ірінде соы кзге дейін лауазымы жоары ызметке шала азатарды таайындалып, асыыны алшысынан тсуі осы бір саясата байланысты боландыын лт зиялылары жасы біледі. Оны стіне орталыты неше трлі халытарды, лыстарды елімізге ойша тоытып, мидай араластырып жіберуіні кесірінен баса лтпен некелесіп тамырын солдыран, лтыны мдениетінен жрдай, дінін, тілін білмейтін, тек тлжатында ана аза деп жазылатындар пайда болды. Тіпті лгі Т.И.Соколов И.С. Хрущевпен аылдаса отырып, азастанны солтстік іріндегі бес облысымызды Ресей Федерациясыны рамына оса жаздаандарында естідік. Сол тста брыны Министрлер Кеесіні траасы Жмабай Ахмет лы Ташеновты елі шін, жері шін, лкен ызметін трк етіп, азаматты сзін айтаннан намысы бар р азаа ой салар, лгі болар ажайып батылды, лкен жректілік емес пе. Орталыты осындай ктемділігіні салдарынан азаты ел, жер аттары жаппай жойыла бастады. Кбіне жрегіне жылы тиетін ауыл атаулары згеріп кетті. Келімсектерді ішіндегі шовинист шенеуліктерді ыспастыыны зі мы батпан жк. Олар бізді ірдегі аза азаматтарыны ішінде лтыны амын ойлап, жоын жотаан арифолла Аманиеров, Хамида Трыспеков сияты аайындарымызды басына гір- тая ойнатып жмыстан уып, лтшыл ат таты. Еш жерде туір ызметке орналаса алмайтындай дрежеге жеткізді. Елімізді сол кездегі басшылыы интернационализмді басты идея ретінде сына отырып, ты игерілетін аудандара словян халытарын, орыс, украин, беларусь кптеп оныстандырылды соны нтижесінде, 1959 жылы сана бойынша азатар 30, ал орыстар 42 болды. Осылайша жергілікті аза халы з жерінде азшылыа айналып, азастан е кпшілік халыа орыстар болып табылатын кп лтты республикаа айналды. азатарды азаюімен атар, ты игеруші аудандарда оларды ана тілінде олданыс аясы тарылып, бл лкедегі 700 аза мектебі жабылып кптеген аза тіліндегі газет- журналдар орыс тілінде шыарыла бастады. Сйтіп сол кезедегі басшылы лтты сана мен мддені шын мнісінде ескерусіз алдырды. Ал блттас бір халыты мгрттікке, мдениетін, асырлар бойы алыптасан тарихи дстрлерін жоалтуа апаратын ауіпті баыт еді. ылыми берік негізді жне жйені болмауы, сіресе, азастан да шамадан тыс кп жерді жыртуа, сйтіп, шбі шйгін лкелерді эрозияа шырауына алып келді. азіргі тада ты игеру науаны нтижесінде жыртылан 25 млн га астам жерді 9 млн га жері эрозиа шырап, жарамсыз болып алды, онымен оймай бл асірет одан рі жаласуда. Тыды игеру негізіндегі елімізде орын алан ауыл шаруашылыындаы айта орналастыру жне мамандандыру дерістері азастанны солтстік облыстарындаы мал шаруашылыыны дамуына да олайсыз сер етті. Шоша шаруашылыын дамытуды тасасында алан, жайлымдардан айырылан тйе мен жылы шаруашылыы асап, ожырап кетті. Шамадан тыс кп жерді экстентивті жолмен жырту- азастанны егін шаруашылыын интенсивтендіру арнасына тсіруді иындатып, топыра рамыны тозуына жне одан алынатын німні тмендей тсуіне жол ашты. Міне, ты тарихыны негізі таылымдары осындай. Блардан дрыс ой тю кзіндегі, орын алан олылытарды айталамау- бгінгі рпаты асиетті міндеті. Халымыза ты игеру заманыны келген зардабыны белгілері лі де алда ашыла бермек. аншама млн даан гектар жеріміз умесерлікпен ойсыз жыртылып, шаы аспана шыарылды. Осынау берекесіздікті кесірінен аз уаытты ішінде жерімізді нарлылыы 20-25 дейін лдырап тсіп кетті. Ол аз дегендей аншама жеріміз жарамсыз болып, бл кнде аррам шп басты. Енді ел мірлерді байыры бозын, бидайыын алпына келтіру шін ліде 30-40 жылдай уаыт керек. орыта айтса,ты жне тыайан жерлерді игеру уаытында азастана пайдасы да, зияны да болды деп айтуа болады. Негізінен ты игеру азастанны Амлоа, Ккшетау, Павлодар, Солтстік азстан жне останай облысында кен трінде жрді. Ты игеру азасанны солтстік облыстарында ана жрді деп айтуа болмайды. Ол бкіл азастан территориясын амтыды. Біра, Бл жерлерде аз млшерде ты игерілді. Осы кездегі негізгі згерістер, ол азастан территориясына баса халытарды келуі мселен азастана шамамен 640 мы адамдар кшіп келеді. Е бірінші келген халытар украиндер. Оларды кбісі азіргі замана дейін алалы жерлерде немесе ауылды жерлерде з отбасын рып, тату- ттті мір сріп жатыр. Онымен атар рылыс жмысы жасы жрді. Кптеген мектептер, клуб, асхана, йлер совхоздар жне де таы баса рылыс трлері кп млшерде жріп салынып отырды. Ты игеру кезеіндегі жадай азірге дейін алымдар арасында пікір-талас болып отыр. Ты туралы гіме боланда таы бір есте болатын жадай, азастан тыындаы кешарларды ерекшелігі- оларды аса ірі еклемді болып, жоары дегейде механизациялану. Басшылар кбінесе орталытан келгендер болды Жеке баса табыну — саяси немесе діни билік иерархиясындаы жоары мртебелі (лауазымды) адамды асыра дріптеу, оны атаратын рлі мен міндетті ызметін шектен тыс жоары баалау. Саяси кайраткерге тнірдей табынып, шектен тыс лытау.Жеке баса табыну, кбінесе, авторитарлы жне тоталитарлы жйедегі мемлекеттерге тн, йтсе де аракідік демократиялы мемлекеттерде де кездеседі (мысалы, Шарль де Голь басаран шатаы Франция). Авторитарлы жне тоталитарлы мемлекеттерде жеке баса табыну жалпыа бірдей орта, “бірден-бір аиат” идеология арылы жзеге асырылады. Мндай идеологияны ксемдеріне пайамбарлар мен кріпкелдерге тн асиеттер таылады.Жеке баса табынуды негізгі тірегі — мемлекет басшысын лтты асыраушысы ретінде абылдайтын патриархалды сана жне “діл патшаа” міт артуа негізделген боданды саяси мдениет болып саналады. Жеке баса табынуды пайда болуыны басты себебі оамдаы билік тарматарыны тгелімен бір адамны олына шоырлануы, сол арылы адамдар тадырыны з іс-рекетінен грі басшылыты о аба крсетуіне (айырымдылыына) туелділігі. Саяси тлаа жан-жаты туелділік алы бара санасына сіісті болып, жйелі трде идеологиялы деуден те келе “діреті кшті” басшыны алдында халыты лды сезімде стап, жарамсаты, жаымпазды психология алыптастырады.Жеке адамдарды азаматты ытары аяа тапталып, халыты зін-зі басару ммкіндігі ескерусіз алады. Мысалы, брыны КСРО -да осындай жадай алыптасты. Жеке баса табынуды соы р трлі ауыр зардаптар келетіндігіне арамастан, оны белгілері кейбір дамушы мемлекеттерде (Ирак, Солтстік Корея, Куба т.б.) лі кнге дейін саталып отыр. 20-жылдарды ортасынан орнаан ата міршіл-кімшілік жйе 40-50-жылдары рекет ете берді. Саяси жйеге адам еркіндігін басып-жаныштау, оны ытарын жоа шыару, ебек адамдарын ндіріс рал-жабдытарынан жатсындыру сияты олайсыз былыстар тн болды. Жетекші кш - Коммунистік партия болып, оны басшылыымен мір сріп отыран жйені барлы баса буындарыны (Кеес мемлекетінін, ксіподатарды, комсомол, кооперативтер мен баса да оамды йымдарды) жмысы йлестірілді. Мемлекеттік органдарды зырындаы мселелерді шеше отырып, Коммунистік партия халы шаруашылы жне леуметтік-мдени, оамды йымдарды міндеттерін орындауды з олына жинатап, оларды дербес рекет етуден айырды. Республикада И. В. Сталинні жеке басына табынушылы жадай алыптасты. андай да бір ол жеткізілген табыстар оны кемегерлік басшылы жасай білуімен байланыстырылып, рескел кемшіліктер мен стсіздіктер жнінде сз болмады. Осыны брі азастанны оамды-саяси дамуына олайсыз ыпал етіп, ауыр зардаптара рындырды. Аты шулы рандарды саяси масаттара пайдаланумен задылыты бзылуы, кімет билігін асыра пайдалану жаласа берді. мір сріп отыран саяси жйе зіні дербес дамуына абілетсіз екендігін крсетті. Кеес оамын дамытуды соыстан кейінгі жоспарлары сталиндік антидемократиялы, социализмні тоталитарлы лгісімен йлесіп кетті. Майдан мен тылда, соысты барлы ауыртпалыы мен иыншылыын ктерген халы соыса дейінгі кезедегі халытан басаша еді. оамды мірді бейбіт жадайыны орныуына байланысты ндылытарды айта баалау орын алды. Замандастарды санасында леуметтік бадарламалара бет бруды ажет екендігін тсіну айын біліне бастады. Алайда оамды сананы барлы дегейінде сезіле бастаан оамды жааруды кешенді бадарламаларына туге траты леуметтік-саяси рылым бгет жасады. Сонымен бірге те ауыр соыстаы жеіс соыстан кейінгі кезеде басшылыты олданыстаы саяси жйені тиімділігіне деген сенім алыптастырды, ал кпшілік басшылар баскаруды кімшілік дістеріні зін-зі атайтындыына сенімді болды. Сталинизм идеологиясы 40-жылдар мен 50-жылдарды басында зіні шырау шегіне жетті. 1939 жылы болан БК(б)П XVIII съезіні жаттарында жазылансоциализм рылысын аятауды соына карай ел коммунистік оам круа теді деген тезисті лы Отан соысыаяталан со, теориялы жаынан талылау жаласа берді. 1946 жылы наурыздаы КСРО Жоары Кеесіні сессиясында бл тезис партияны жетемшілікке алатын тжырымдамасы ретінде жарияланды. Соыстан кейінгі онжылды - КСРО-даы 1920-1940 жылдардаы мір шындыына асад кзарасты жаласы еді.