Азастан саяси ойларыны тарихы
1) азастан саяси ойларыны алыптасуы мен дамуы. Аль-Фарабимен , Х.А. Яссауидін жне Ж. Баласагны саяси кзарастары..
2) ХІХ асырдаы аза аартушыларыны саяси кзарастары (Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Кунанбаев)
3) XX асырды аза Ренессансы.
1. Каза халыны рухани мрасы да саяси ой-пікірлерге бай. Оны ішінде е шотыы биігі ислам флсафасыны негізін салушыларды бірі. азаты бірінші флсафашысы, леуметтанушысы, математигі, физигі, астрономы, ботанигі, логика жне тіл маманы. бу Насыр Мхаммед ибн Тархан л-Фараби870—950 жылдары емір кешті. Ол Арыс зеніні Сырдарияа яр жеріде орналасан Фараб (кейінгі Отырар) каласында туды. Жасында сонда оу-трбие алып, кейін Бхара, Александрия, Каир, Дамаск, Бадат алаларында трып, білімін штап, ызмет атарды. Ол "екінші Аристотель" деп атаан болатын. 160-тан астам трактат жазып, артына мол мра алдырды. Саясаттануа байланысты "Раымды ала трындарыны кзарастары туралы", " Азаматты саясат", "Баыта жету жолдары", "Саясат туралы" деген ебектері бар. лы ойшыл "Раымды ала трыдарыны кзарастары туралы" деген саяси трактатында мемлекетті адамдарды з ажетін бірлесіп оамды жолмен жасылап анааттадыру шін жасаан йымы деп білді. Оны пайда болуына тіршілік шін крес айтарлытай ыпал етеді. Сондытан адамдарды бір-біріне кмектестіріп, барлы жртты жасы трмысына ам жеп, ам-орлы жасаан мемлекет ана з мідетін атара алады.
л Фарабиды ойынша оамдаы барлы иыншылыты жеетін, баыта жеткізетін — аыл-парасат, адамны аыл-ойы. Содытан адам аянбай, тынбай ылымды, білімді игеруі керек. л-Фараби басаруды айырлы жне. айырсыз етіп екіге боледі. айырлы, білімді, мдениетті басару халыты баытка бастайды, оларды іс-ерекетін, ерік-асиетін осы жола баыттайды. Ол шін баскару за кшіне, игі тжірибеге негізделуі тиіс. Ал айырымсыз, надан баскаруда теріс рекеттер мен жаман асиеттер бой алады.
Жусіп Хасхаджиб Баласани (1021—1075) — аты лемге йгілі іікын, флсафашы, оам айраткері болан. Оны мірбаяны туралы деректер аз. Жсіп туралы малматтарды біз оны негізгі ебегі "таду білік" ("Баыта жеткізуші білік", кейбіреулер " Бакыттылы жйлі ілім" деп те аударып жр) дастанынан білеміз. Бл ебекті ерекшелігі — ол сол кездегі ресми араб тіліде емес, зіні ана тілі — трік тілінде жазыландыы. Ол, біріншіден, араб, парсы тілдерін жете білетін Жсіпті з еліне, з тіліне деген сйіспеншілігін, лтжандылыын білдірсе, екіншіден, сол кезде Орта Азияда билік ран арахандытар улетіне (династиясына) тсінікті болу шін жазылса керек. Жсіп дуірінде арахандытарды жеке лке билеушілері зара билікке таласып бастары осылмады. Сондытан "тадгу білікте" мемлекетті орталытандыру, оны бірлігі, мемлекетті баскару мселелеріне басым кіл блінген. Ол—тек саяси трак-тат кана емес, онда мірді мн-маынасына, адамнытадыры, оны оамдаы орны мен рлі, халыты мінез-лы, салт-са-насы, дет-рпы жне т. с. с. туралы кзарастар жинаталан лкен шыарма. Ол шындыа, баыта жетуді адамгершілік жолдарын іздейді. ділет, аыл, раымдылыты жырлайды. Омірде діл занды, еркіндікті асайды.
ожа Ахмет Йассауи (1093-1157) . Оныбасты шыармасы "Диуани Хик-мет" ("Даналы кітабы"). Ол ебегінде ділдікті, имадылыты, шыншыддыты, мейірімділікті жырлайды.
аморшы бол, жаныды да пида етер ", - деп ара халыты камкоршысы болуа, адамгершілікке шаырады.
"Кіл блмей дниеге адамдытан кешідер,
Хаты сйген адал лдар халайыпен бір болар ",— деп адал басшы халымен бір болып, соны тілегін тілеу керектігін баса айтады.
"Ей,мсылман, тагат ылса, танбагын, азиз жаны — аманаты Алланы. Харамдыпен, , жиганмал—жалганын, арыш атты жылан ылар малыды ", —алым сол кездегі азак еліндегі тртіпті згертпек болып, оамды рылысты жаартуды жолдарын іздеді. Бл ретте ол революциялы емес, реформалык жолды алады. Ал реформа жасау шін халыты талап-тілегін, масат-мддесін, лтты мінез-лын жете зерттеу керек. Сонда ана реформа тиімді боладыдеді.
2. сра Шоан Улиханов оамны прогресті трде ала дамуы материалды л-ауатты жетілдіруге байланысты екенін тере тсінді. Сондытан ол экономикалык, леуметтік, саяси реформалара лкен мн берді. "Сот реформасы жайында хат" деген ебегінде ол: "Бізді заманымызда халыа етене жаын, е маызды, соны мтажына тікелей атысты реформа—экономикалык жне леуметгік реформа. Ал саяси реформалар экономикалык істерді жзеге асыратын крал ретіде крінбек, йткені рбір жеке адам жне бкіл адам баласы ауымдасып зіні тпкі масаты материалды л-ауатын жасартуа тырысады. Прогресс дегеніміз де осыан сай келеді" — дейді (Ш. Улиханов. Тадамалы. Алматы, 1995, 127-бет). Бл ебегінде Шоан патша кіметіні сотты реформасына арсылык білдіріп, азатар арасында з тілінде отетін, ертеден етене таныс билер сотыны саталуын талап етті. Оны ашы-тыын, жариялылыын, демократиялык принциптерін жоары баалады. Шоан сол кездегі патриархты-феодаддык аза оамын екі топа: бір жаынан, слтандар мен билер, байлар мен ожалар болып, аза оамыны мртебелі тобына, екінші жаынан, "дала пролетариаты" деп атап, кедейлер тобына блді. Бл топтарды мдделері бір-біріне мддем айшы деп білді. Улиханов аза жеріне ктемдік пен засызды келген патшалы отаршыл кіметті батыл сынады. аза халыны араылыын пайдаланып "ашытан ашык аямай сорады" деп, халкын тонап жатан патша шенеуніктері туралы ашына жазды.
Ыбырай Алтынсарин(1841—1889)де мір срді. Ол халыты дниеге "дрыс кза-распен" арауа трбиелеуді зіні негізгі масаты етіп ойды. Тек білім, аартушылы ана бара халыты билеп-тстеушілерді ысым-кыспаынан тара алады деп, барлы кш-жігерін оларды білімін кетеруге арнады. Ыбырай "аза даласындаы жт жнінде" деген ебегінде халыны болашаы отырышылыа кшу жне егін шаруашылыымен айналысуда деп атап крсетті. Біра оны з еркімен, ыктиярымен біртіндеп істеуге тиіс. Ыбырай адамдарды іс-рекетке ынталандырып, жмылдыратын негізгі себеп — мірлік ажетгіктер, атап айтанда, мір сру, білім алу, мдениетке мтылу жне т.б. кажетгіліктер деп есептеді. Бл мтылыстан келіп, билеуді ескі трлерін згерту ажеттілігі пайда болады деді. Ыбырай аза ыздарын оытуа ерекше кіл блді. Сондыктан ол 1887 жылы Ырызда 20 орынды интернат жне каза ыздарына арнайы мектеп ашты. лы стазды ажырлы ебегіні аркасында XIX асырды 70—80 жылдарында азак даласында кптеген мектеп ашыдды. Ол мектептерді масаты аза жастарын жоары адамгершілік рухында трбиелеу деп ты.
Абай унанбаев(1845—1904) та мір срген еді. Абай аза даласында барлы жасылыты, жаалыты жаршысы болды. Ол адамды "аыл, білім, ерік" жоары дрежеге ктеріп, асатататындай оамны прогрестік дамуын асады. Игілікті, парасатты оам орнату Абай енбектеріні басты баы-тыныбірі болды. Сондытан ол барлы адамдарды зінді емірде алай стады, игілікке, аыла сыйымды іс істедім бе деп кніне немесе аптасына, тым болмаса, айына бір рет з-зіне есеп беруге шаырды. Абай патша екіметіні сойылын соып, байларды мддесін орайтын арапайым халыты езуші старшина, би, болыс жне т.б. атамінерлер сиякты леуметгік топты оам дамуына кедергі келтіріп отырандыын жасы тсіне бідді. Содытан ол ел басару жйесіне жаа за, ережелер енгізуді армандап, сол жодда жзден аса бабы бар ереже жасаан (М. уезов. Шыгармалар. Ал-маты, 1969,12-том, 295-бет). Абай андай адамны болмасын леуметтік жадайын жасартып, рухани гулдендіретін ебек, соны арасыда ол бкіл адамзат коамына ызмет етеді деп санады. Одан рі ол:
"Жалга жр, жат жерге кет, мал тауып кел, Малы болса сыйламай тра алмас ел ",
"Біріді, аза, бірі дос, Крмесе істі барі бос ",—деп, лтты бтіндік, ішкі татулы, ынтыматастыа шаырды. з халымызды мддесі шін кресте досты, татуласты, бірлік керектігіне назар аударды. Сол кездегі тарихи жадайда мір срген аза халына бдан рі брыныша тіршілік етуге болмайтынын ескерте келіп, заман талабына сай ебек етіп, ксіпті, сауданы мегеруге кеес берген — Абай. Демек, аза ауымына леуметтік реформаны да, экономикалы реформаны да бірінші сынан—лы Абай. Яни, данышпан аынымызды айтан сиеттері, аыл-кеестері осы кнге дейін з маынасын жойан жо.
3.XX асырды аза Ренессансы. Каза халыны саяси санасыны дамуына XIX асырды аяы XX асырды басында пайда болан алашы зиялылар тобы да юіі та зор ыпал етті. Олара: лиха нБкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мстафа Шоай, Мхамеджан Тынышбаев, Магжан Жумабаев, Баытжан аратаев, Халел жне Жаанша Досмхамедовтар жне басалар жатады. Олар Ресейді отаршыл саясатына арсы лт-азатты озалысын басарып, аза хіілыны лтты бірлесуін мрат етті. Олар аза еліні зін-озі басару, тбінде дербес мемлекет ру, аза жеріне ішкі ресейден оныс аударуа шек ою, адам ытары мен бостан-дыктарын сыйлау, демократиялы принциптерді аза жеріне кіргізуді масат етті. Алашты білімді де білікті асыл азаматтары кызыл империяны рбаны болып кетті. Біраоларды ісі, саяси мраты лген жо. Олар туралы кейін саяси партияларды к.араанда таы да токталамыз. азакстан мен Ресей рухани мрасына байланысты туан сая-си теорияны бірі – Еуразиялы идея. Оны негізін 1921 жылды 3 маусымында Софияда орыс эмигранттарыны діни-философиялы йірмелеріні мжілісінде Н. С. Трубецкой мен .Н. Савицкийлер салан. Бл идеяны белгілі орыс алымы, та-рих, география ылымдарыны докторы, академик Л. Н. Гумилев (1912-1992) одан рі дамытып, осы геокеістіктегі лттарды мдени дстрлеріні тарихи тадырын ынуларына жрдем-десті. Олар Еуразиядаы рбір халыкты ыы мен ерекшелігін мойындайды. Бл идеяны негізін салушылар кп лтты еуразиялы мдениетті негізі "материалды база" немесе "мемлекет алдында бас июшілік" емес, е алдымен рухты биіктігі деп тсінеді. КСРО ыдырап, оамны демократияланып жатан жадайында Еуразиялы ода ру идеясын 1994 жыдды 28 наурызында Мскеуді Мемлекеттік университетіні (МГУ) профессорлары мен оытушылары аддында сйлеген сзінде Н. Назарбаев ктерді. Оны масаты Кеес Одаыны лауына байланысты кйреген сауда-экономикалы жне адами байланыстарды алпына келтіру, зара тсінісу, бірлесе имыл жасау. 2000 жылды 10 азанында Астана аласыда Беларус, Казастан, Кырызстан, Ресей, Тжікстан мемлекеттері ран саяси-экономикалы, интеграциялы (жинатаушылы) йым — Еуразия экономикалы ауымдастыы рыдды. Бл мемлекеттерді бас-шылары Кедендік ода жне бірттас экономикалы кеістік жнінде келісім жасады.