Таырып: Ежелгі нді философиясы.

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.Х.Дулати атындаы ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

ФИЛОСОФИЯ ЖНЕ САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ

ФИЛОСОФИЯ

Пнінен

ЛЕКЦИЯ МТІНДЕРІ

Тараз 2016

№ 1 таырып:Философия, оны пні жне функциялары.

«Философия» пніні негізгі блімдеріФилософия пні деп философия арастыратын мселелер мен сратарды айтады. Философия пні мынадай негізгі блімдерден ралады:1.Онтология (болмыс туралы ілім); 2. Гносеология (таным туралы ілім); 3. Антропология (адам туралы ілім); 4. Аксиология (ндылытар туралы ілім) 5. Этика (мораль туралы ілім) 6.Логика (ойлау задары туралы ілім) 7.Эстетика (слулыты задары мен канондары туралы ілім)

Философиялы дниетаным жне жниетанымны тарихи трлері:

Дниетаным– дние жне ондаы адам орны туралы ттас кзарас. Тарих дамуында адамзат дниетанымыны ш тарихи трі алыптасты: Мифология; Дін;Философия;

Мифология (гректі «миф» - «аыз» сзінен ) – оршаан дние туралы реалды тсінікпен атар фантастикалы иялды осындысынан тратын ежелгі оам дниетанымы, оамды сананы формасы.

Философия – дниетанымны ылыми-теориялы трі. Философиялы дниетанымыны діни жне мифологиялы дниетанымдардан айырмашылыы:

1.Наты ымдармен категориялардан ралады; 2. ияла, сенімге емес, білімге сйенеді; 3. Рефлексивті (ойды з-зіне баытталуы); 4. исындылыы (ішкі ттасты пен жйелілікке негізделеді.) Философияны – дниетаным ретіндегі эволюциясы ш кезенен тті: Космоцентризм - лем, табиат былыстары – сырты кштерді – Космосты кшімен, серімен, шексіздігімен тсіндірілетін, бкіл тіршілікті космосты циклдара туелділігін тжырымдайтын философиялы дниетаным (Ежелгі нді, Ежелгі ытай, т.б шыыс елдерінде жне Ежелгі Грецияа тн). Теоцентризм – бкіл болмыс, тіршілік – тек ана діретті, дайды стемдігімен тсіндірілетін пікірге сйенетін философиялы дниетаным трі (Орта асырлы Еуропаа тн). Антропоцентризм – орталыында адам мселесі тран философиялы дниетаным трі (айта рлеу дуіндегі Еуропаа, Жаа замана, азіргі замана философиялы мектептерге тн.)

Философиялы білімні ерекшіліктері (екідайлыы).Философиялы білімні басты ерекшелігі – оны екідайлылыында. Ол ылыми блімге жаын: пні, дістері, логткалы - ымды аппараты ылыммен орта.

Философияны функциялары. Философияны ызметі (функциялары) – философияны масат-міндеті мен арнаулы іске асатын негізгі олданылу салалары.

Философияны негізгі функциялары мынадай:

1.Дниетанымды функция. 2.Теориялы функция. 3.Гносеологиялы функция. 4.Аксиологиялы – (грек. аxios – нды) функциясы 5.леуметтік функция.

6.Трбиелі функция 7.Сандарлы функция 8.Болжамды (футурологиялы) функция Философияны негізгі сраы.Философияны дстрлі негізгі сраы деп – ойлауды болмыса, болмысты – ойлауа (санаа) атынасы мселесін айтады. Сраты негізгі болуыны мні, маыздылыы: аамны (философияны басты міндеті болып табылатынын) оршаан дние жне ондаы адам орны туралы ттас білім жинатаулы, андай сипаттаы жйе руын – дл осы сраа беретін жауабына тікелей байланыстылыында. Материя жне сана (рух) – болмысты арама-арсы жне ажырамас екі сипаты. Осыан байланысты философияны негізгі сраынан оны екі – онтологиялы жне гносеологиялы жатары туындайды. Философияны негізгі сраыны онтологиялы (болмысты) жаы: «не бірінші: материя ма, лде, сана ма?» деген срапен беріледі. Философияны негізгі сраыны гносеологиялы (танымды) жаыны мні – «Дние таныла ма, лде, танымнан тыс па? Таным процесінде не бірінші?» - деген сра. Философияны негізгі сраына беретін жауаптарына арай адамдар: 1.Материялистерге; 2. Идеялистерге; 3. Дуалистерге блінеді.

Философияны негізгі сраыны гносеологиялы жаына атысты екі баыт туындайды: Сенсуализм– (латынны «sensus» - сезім) – таным кзі жне аиат лшемі – сезімдер (тйсіктер) екені мойындалатын философиялы аым.

Эмипиризм («эмпирио»-«сезімдік тжірибе»)-білімізді айнар кзі – сезімдік тжірибе деп тсінетін философиялы баыт. Рационализмні (латынны ratio-«аыл» сзінен) негізін алаушы Р. Декарт деп саналады. Рационализмні басты идеясы – аиат білім тек аылдан, тікелей аылдан алынады жне сезім мен тжірибеге туелсіз.

Философияны даму тарихында философиялы зерттеулерді іске асуына рал ретінде пайдалынылан жне пайдаланылатын дістер: Диалектика – заттар мен былыстарды ішкі айшылытарын, оларды згеру, даму ерекшеліктерін, себеп – салдарлы байланыстарын, арама – арсылытарды бірлігі мен кресін ескере отырып, арастыратын зерттеу дісі. Метафизика – диалектикаа арама – арсы діс. Догматизм – оршаан дниені догматтар шеберінде – «жоарыдан берілген», абсолютті длелдеуді ажет етпейтін мызымас сенімдер, кзарастар трысынан ана арастыратын жне абылдайтын ойлау дісі. Эклектика – бірттас творчествоа енбейтін трлі, еркінше алынан фактілерді, ымдарды, концепцияларды біріктіру нтижесінде сырт араанда шын крінгенмен стірт, аиаттан алыс жатан тжырымдар жасау. Софистика – аиат болмаса да тымды растырылан жалан алышарттардан жаа, логикалы трыдан дрыс, біра маынасы жалан ойорытынды жасау дісі. Герменевтика – мтіндер маынасын дрыс оу жне тсіндіру дісі. Герменевтика батысты философияда ке таралан. Философиялы ілімдерді бастапы негіздеріні саны бойынша классификациялау нтижесінде: Монизм– болмыста бір ана бастапы негізді болуы мойындалатын философиялы ілім. Плюрализм– болмыста екіден кп бастапы негіздерді болуы мойындалатын философиялы ілім.

Философиялы ілімдерді бастапы негіздеріні сапасына арай классификациялау: Материализм, Идеализм, Объективті идеализм, Субъективті идеализм Гилозоизм– тірі жне лі табиатты жандылыын насихаттайтын философиялы ілім. Пантеизм- дай (идеалды бастама) жне табиат (материалды бастама) теестірілетін философиялы аым: «дайдан тыс табиат жо, табиаттан тыс дай да жо». Деизм – «дай – дниені жаратушы» деп, біра «дниені жаратып жне оны задарын оса шыарып бергенмен дай одан кейінгі пнилік істерге араласпайды, бл дние з задарымен дамиды» деп санайды.

Онтологияны негізгі ымдары:Космос – ежелгі грек тілінен аударанда «тртіп» деген маынаны білдіреді. Космос немесе тртіп, антикалы философияда тртіпсіздік, жйесіздік ретіндегі Хаоса арсы ойылды. Космология – арыш жне дние рылысы туралы ілім.Космогония – дниені шыу, алыптасу, азіргі жадайа дейнгі даму процесі туралы ілім.Космогенез – дниені пайда болуы, алыптасу процесі. Агностицизм– дниені танылмайтындыын тжырымдайтын философиялы аым. Агностицизм е ежелгі, европалы формаларына софистика мен скептицизмді жатызуа болады. Жаа Заманда агностицизмді Беркли, Юм, Кант дамытты. Материалистер мен объективті идеалистер, детте дниені танылатындыын мойындайтындытан, агностицизмді кбіне субъективті идеалистер жатайды. Релятивизм– (латынны «relativus» - салыстырмалы) – кез-келген білімні салыстырмалылыын, шарттылыы мен толы еместігін жне соны негізінде объективті аиата жетуді андай да болмасын ммкіндігін терістейтін философиялы баыт. Релятивизмні негізін алаушылар софистер мен скептиктер болды, ал Жаа Заманда релятивизм позитивизм баытыны рамында дамыды.

Рационализм- (латынны «ratio» - «разум» - «аыл-ой») – «аыл-таным негізі, танымны басты ралы жне аиат лшемі» ретінде арастырылатын философиялы баыт. Иррационализм– (латынны «irrationalis» - «бейаыл», «бейсана») – аылды танымды абілет-кші шектелетін немесе терістелетін, ал болмыс мні аылдан згеше жне аыла берілмейтін былыс, нрсе ретінде тсінілетін философиялы баыт.

таырып: Ежелгі нді философиясы.

Ведалар (сзбе-сз «білім» деген маынада) – б.д.д XV асырларда Орта Азия, Еділ жаалауы, Ираннан ндіге кшпелі тайпалар – арийлер келіп оыстананнан кейінгі кезенен жеткен тарихи-мдени ескерткіш – діни философиялы трактаттар жиынтыы. Бл кнге келіп жеткен Ведаларды трлері :1.Ригведа; 2.Самаведа; 3.Яджурведа; 4.Атхарваведа; нді философиясында жан екі бастамадан трады: Атман – Брахманнан адам бойына берілетін блшек, шын. Атман бірінші, траты, мгі. Манас - мір барысында алыптасатын адам жаны. Манас адам тртібі мен рекетіне, тжірибесіне, тадырына байланысты жоарылап, жетіледі немесе тмендеп, нашарлауы да ммкін. Сансара – жанны тн мен космосты Брахман (дай) арасындаы тотаусыз, мгілік озалысы. Карма– адамны келесі мірде андай бейнеде туылуы осы мірдегі іс-рекетіне байланыстылыы. Адам мірлік сынатар арылы з жанын жетілдіріп, жоары адамшылы дамуа – мокшаа жетуге мтылуы тиіс (Бл масат жолында жан ондаан, жздеген мірлер сруі ммкін).Мокша – карма тотайтын, жан эволюциясы, космосты Брахман мен жердегі тіршілік арасындаы здіксіз озалыс аяталатын жетілуді жоары шыы. Мокшаа жету кез-келген жанны масаты. Мокшаа жеткен жандар шексіз мірлер тізбегінен босап, махатмаа – лы жандара айналады. Ахимса – жер бетіндегі тіршілік формаларыны (адамны, жануарларды жне бкіл табиатты) зара байланыстылыы, бірттастыы. Ахимсаны басты аидасы – «Кіші бауырлара, тірі табиата иянат жасамау» Ежелгі нді философиясыны онтологиясы (болмыс пен бейболмыс туралы ілім) – космосты эволюция, цикл, тртіп, жйе, жне зара байланыс – Рита дайыны задарына сйенеді. Упанишадтар бойынша дниені жаратушы дай – Брахман. Философиялы тсіндірмеде Брахман – дниедегі жоары мн, бкіл тіршілік атаулыны бейтлалы діретті бастамасы. Упанишадтарда нді философиясыны «карма» сияьы маызды ымы тжырымдалды. Карма ымы – ведалы «рита» ымыны негізінде алыптасты. Ортодоксальды немесе ведалы мектептер – Ведаларды асиетті деп танитын жне олара сйенетін баыттар. Ортодоксальды (ведалы) мектептерге миманса, веданта, жне ведалармен атар баса білім деректерін де мойындайтын ньяя, вайшешика, санкхья, йога жатады. Веданта– дербес мектеп ретінде баса ортодоксальды мектептерден кешірек – б.д VII – VIII асырларда, яни ортаасырлы дуірде алыптасты. Ал Ежелгі Дниеде ведантаны алышарттары (Упанишадтар мтіндері, Бхагавадгита, т.б) ана боланы туралы айтуа болады. Бейортодоксальды (бейведалы) мектептер деп ежелгі нді философиясыны Ведаларды «асиетті кітап» деп санамайтын жне баса деректерге сйенетін ілімдерін (чарвак , буддизм, жайнизм) атайды. Миманса (длме - дл: «ойлау», «зерттеу», «талылау») – мселені ойлау, талылау жне сындарды зерттеу арылы шешу дегенді білдіреді. Миманса з ішінде екі аыма блінеді: ертедегі, басты міндеті ведалы ритуалды зерттеу болып табылатын пурва-миманса жне кейінгі – басты масаты таным процесін жне оны формаларын зерттеу болып табылатын уттара – миманса. Негізгі ебектері: Джаймини, «Миманса-сутра» немесе «Джайнизм - сутра» (б.д.д 200 жыл) «Ньяя» термині «ереже», «аналитикалы зерттеу», «логика», «ойлау» деген маына береді. Ньяя философиясыны орталы мселесі-таным теориясы мен логика сратары болып табылады. Ньяя логикасы нді философиясыны «логикалы орытынды- танымны сенімді кзі» деп мойындайтын барлы жйелерінде абылданып, олданылады. Ньяя онтологиясы вайшешика мектебіні мектебіні онтологиясына сас. Ньяя философиялы іліміні негізін алаушы – шамамен б.д I асырында мір срген дана-Готам (Гаутама) болып табылады. Негізгі енбектері. Готам. «Ньяя-сутра» «Вайшешика» атауы «вишеша»-«айырмашылы», «ерекшелік» сзінен шыан. Мектептерді блай аталуына з жйесінде «айырмашылы» ымына айрыша мн беретіндігі себеп болады. Негізін алаушысы – шамамен б.д.д IV – асырда мір срген Улука есімді дана (лаап аты тсіндірмелер) Санкхья термині «сан», «санау», «есеп» маынасын береді. Санкхья философиясы болмысты негізгі элементтерін оларды пайда болу, алыптасу ретіне арай: алашы тпнегізден – кптрлі дниені саныны лаюына арай жйелеп, зерттейтін ілім.Негізін алаушысы – б.д.дVII – асырда мір срген Капила деп саналады. Негізгі ебектері: «Санкхьясутра» жне «Санкхья правачана-сутра». Капиланы бл ебектері жне оын шкірттеріні олжазбалары бізге жеткен жо. Санхья дстрі бойынша ежелгі дниеде саталан трактат-Ишваракришнаны «Санкья-карикасы» ана. «Йога» термині «бірігу», «атысу», «тртіп», «тере толаныс» деп аударылады. Йоганы маызды ерекшелігі-ерекше рухани кйге жетуге арналан арнайы тсілдеріні жйесі болуында. Бл рухани кй арылы адам физикалы дниеден азар болып, жоары «менді» (пурушаны, космосты сананы) таниды. Йогамен атар аскетизм жне медитация (тере толанысы) Классикалы йоганы негізін алаушы – б.д.д II асырда мір срген Патанджали деп саналады. Негізгі ебектері Патанджали. «Йога-сутра» («Патанджали - сутра»); Въяса, «Йога-бхашья» («Вьяса-бхашья») – Йогасутраа коментарийлер; Вачаспати. «Таттва вайшаради» - «Йога - бхашьяа» тсіндірмелер.

Бейортодоксалды мектептер. Буддизм – ндіде (б.д.д V кейін), ытайда, Отстік Шыыс Азияда (б.д.д. III кейін), т.б баса айматара ке тараан философиялы ілім. Негізін алаушысы Солтстік ндідегі асйек отбасыда дниеге келген Гаутама Будда (Сиддхардха) (б.д.д 563-483ж.ж). Буддизмні негізгі идеясы – «Орта жол» - шарлыа салынбау, зін-зі аылды тежеу, жетілу арылы нирванаа жету, яни жоары рахат кйге блену. Орта жол – рахат – лззат жолы мен (кніл ктеру, жалаулы, тндік жне моральды азындау) «аскетизм жолы» (тн ажеттілігін тежеп, жошылы, мтажды, тндік моральды азап пен тозу жолы) екеуіні арасындаы тепе-тедікті сатай білу дегенді білдіреді.

Дхарма – материя мен сананы бірін-бірі алмастырылатын элеметтері. Дхарма - мірлік энергияны ттануы.Сонымен буддалы 4 ізгі аиат мыналар: 1.мір – азап; 2.азап бізді нпсі, тілектерімізден туады (даойлы, дниемарлы, рахат кйге мтылу, т.б) 3.азаптан тылуды жолы бар. Азаптан тылу шін тілектерден, марлытан арылу ажет. 4.бл дниелік тілектерден тылуды, нирванаа (лы Азаттыа) жетуді жне жетілуді 8 жолы бар.

Будданы бес аидасы: 1.лтірме! 2.рлама! 3.ізгілікті, иманды бол; 4.тірік айтпа! 5.естен адастыратын, масайрататын нрселерді абылдама. Буддизмдегі адам мселесі. Осы дхармалар тн мен психиканы барлы былыстарын анытайды:1.денелік тндік формалар; 2.сезімдер; 3.ымдар-танымдар; 4.сана тудыратын дхармалар; Нирвана– штарлыты, демек сонымен бірге азапты болдырмай, айта туылуларды тотатып, сансарадан, карманы зырынан – Себептілік доалаына босану. Нирвана мірді жотыы емес, керісінше, тла тіршілігін айырыша трі мен тсілі. Нирвана «мхит сияты тере; мзарт сияты биік; бал сияты ттті». Нирвананы не екенін ркім зі жеткенде ана біле алады.

Жайнизм. Негізін алаушы – Вардхамана (б.д.д VI – V ) деп саналады. Вардхамана кбіне Махавира («лы Батыр») жне Джина («жеімпаз») деп те аталады. «Жеімпаз», «лы батыр» есімдері – оны з штарлыын жеіп, рух азаттыына жетуі рметіне берілген. Жайнизм з ішінде екі негізгі баыта блінеді: шветамбарлар («а кигендер») жне дигамбарлар («жалааштанандар», «ауаны киім еткендер»). Екі баыт та бірдей философиялы кзарасты станады, оларды арасындаы айырмашылы діни рекетіні кейбір сратарына байланысты. Негізгі ебектері. Б.д.д VI – асырда жазылан «Шветамбарлар каноны» - (бл кітапа Махавираны ебектері де енген). Дигамбарлар бл канонны е ежелгі блімдерін ана мойындайды. Жайнизм ілімі: бойынша адам мні 2 нрсемен аныталады. Оны бірі-джива, яни жанды емес дене. Олар карма арылы біріктіріледі. Адживамен бірігу дрежесіне арай джива екіге блінеді: толыанды болмыс формасы, толыанды емес болмыс формасы. Толыанды емес формасында джива материямен байланыста болады, з асиеттерін жойып алады, сол себепті азап шегеді. Чарвака – локаята«Чарвака» терминін «материалист» терминіні синонимі деп санауа болады. Чарвак сзіні шыуы туралы мынадай болжамдар бар: 1) «чарвак» - материалистік идеяларды насихаттаан алашы философты есімі; 2) «чарвака» термині «чару» - «жаымды, тсінікті» сзінен туады; «вак» - «сз»; 3) «чарв» термині – «жуу, шайыну» маынасын білдіреді жне материалистерді «іш, же, кіл ктер» ранымен байланыстырылады. Негізін алаушы. нділік мамандар чарвака іліміні негізін алаушы ретінде йгілі дана Брихаспатиді атайды. Брихаспатиге Ведалы гимндерді е бір бліншілік, лакес блімі танылып, Махабхаратадаы жне баса да эпикалы поэмалара материалистік рухтаы ойлар авторлыы жатызылады. Чарвака Ежелгі нді философиясындаы жалыз материалистік мектеп. Чарвака ілімі з дамуыны алашы кезеінде «локаята» («лока» - «бл дние») деп аталан. Локаята б.д.д І мыжылдыты ортасында пайда болан.