Таырып: Философиядаы таным мселесі.

Дниені танып-білуді мні. Аыл-парасат, сана-сезім иесі ретінде адамны е басты асиеттеріні бірі - зін оршаан ортаны танып-білуге деген ерекше мтылыс. Адам айналасындаы леуметтік дниені, табии лемді танып білу барысында оларды ішкі пиясына ніледі, асиеттерін анытайды, даму задылытарын біледі, зіні орнын, баса адамдармен арым-атынасын белгілейді. Осы негізде зі белсенді іс-рекетке араласады, мдделерін, сранымдарын анааттандырады. Танымны субьектісідеп жеке адамдарды, таптар мен леуметтік топтарды, ке маынада аланда, ттас тарихи натылы оамды айтуа болады. Сондай-а, субьект з болмысын, зіні ішкі дниесін таным обьектісі ретінде арай алады. Табиатты, оамды атынастарды таным обьектісі ретінде арастыру ажет. Олар субьектіні ндірістік, леуметтік жне ылыми ызметі арылы таным обьектісінеайналады. Адамдарды осындай затты-материалды, нысаналы згертушілік ызметін практикадеп атайды. Яни, практика дегеніміз адамдарды табиатты жне оамды былыстарды нысаналы трде згертуге баытталан оамды жне материалды ызметі. Тйсік негізгі екі топа: 1)сырты дниедегі заттар мен былыстарды асиеттерін бейнелейтін тйсіктерге (кру, есту, дм, тері арылы сезу тйсіктеріне); 2)дене мшелері озалысын жне ішкі мшелерді жайын бейнелейтін тйсіктерге (тепе-тедік, блшы ет, организм арылы тйсіну) блінеді. абылдау дегеніміз сезім мшелеріне тікелей сер ететін сырты матералды затты ттас бейнесі. Елестету де абылдаулар сияты наты, крнекті бейнелер. Біра оларды абылдаулардан ш трлі айырмашылыы бар. Елес азіргі стте заттарды тікелей сері тимей тран кезде санада айтадан туатын бейнелер боландытан, абылдауа араанда нерлым блдырлау келеді де, тиянасыз болады. Ойлау - адам миыны е жоары ызметі, сырты дние заттарын, оларды маызды жатарын, байланыстары мен атынастарын аралы, дерексіз жне жалпылама трде бейнелейтін ызмет. ымдегеніміз логикалы ойлауды аса маызды элементі. Бкіл ойлау процесі ымдар туызу, оларды жйеге келтіру жне пайдалану жолымен алыптасады.

Аиат теориясы. Аиат – танымны негізгі масаты. Сонымен, аиат теориясы мынадай аидалара сйенеді: 1) аиат-леуметтік процес; 2) обьективті аиатты мойындау – обсолютті аиатты мойындау деген сз; 3) аиат барлы жадайда наты; 4) практика – аиатты жалпы лшемі; 5) аиатты тану – айшылыты, крделі диалектикалы процесс. ылыми танымны дістері мен трлері. ылыми танымны барлы дістерін шартты трде ш топа блуге болады: 1) жалпылама диалектикалы діс. Ол болмысты барлы жатарын зерттеуге жне таным процесіні барлы кезедерінде олданылады; 2) жалпы ылыми дістер. Олар ылымны барлы саласында пайдаланыланымен, таным процесіні барлы кезеінде олданыла бермейді; 3) жекеше дістер. Олар наты былыстарды бір ылымны шеберінде зерттеуге олданылады. ылыми танымны эмпириялы дегейінде ке олданылатын е арапайым діс – баылаудеп аталады. Оны мні – зерттеу обьектісін белгілі бір мерзім аралыында нысаналы йымдасан трде жйелі баылай отырып, ондаы згерістерді жете адаалау. Келесі діс – эксперимент– ылыми тжірибе деп аталады. Оны ерекшелігі – зерттеліп жатан обьектіге адамны, зерттеушіні тікелей сер етіп, ондаы процестерге араласуы.

ылыми таным процесінде анализ (талдау, саралау) жне синтез (иыстыру, біріктіру) дістері лкен рл атарады. Зерттелуге тиіс обьектіні ойша трлі рамдас бліктер мен жатара арастыруды, сол негізде оны трлі асиеттерін, ішкі байланыстарын анытау дісін анализдеп атайды. Бл синтездісі арылы іске асырылады. Анализ жне синтез – адамны кнделікті практикалы іс-рекеті негізінде дниеге келген дістер. Жекелеген тжырымдар негізінде жалпы орытынды жасауды индукциядісі деп атайды. Бан кереар дісті, яни нтижеден кері арай жріп жеке-жеке тжырыма келуін дедукциядейді. Сонда абстракциялаудегеніміз зерттеуге жататын затты, обьектіні маызды бір жаын, ырын ойша бліп алып арастыру. ылыма тн негізгі тсініктерді, категорияларды брі де осы абстракциялы ойлау дісіні нтижесінде алыптасанын айта кеткен жн. Гипотеза– ылыми трыдан дйектелген болжама негізделген теория. рине, кез келген болжам гипотеза бола алмайды. Бл шін, біріншіден, ол болжам ылымны сол саласындаы осы уаыта дейін белгілі ылыми жетістіктерге айшы келмей, керісінше, соларды рі арай ркендету керек; екіншіден, ол болжамны ытималдыы тиянаталан болуа тиіс.