Орталы нерв жйесіндегі тежелу
Ф КГМА 1-8-21/02
МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г
Араанды мемлекеттік медицина академиясы
Физиология кафедрасы
Д Р І С
Таырып: «Жйке клеткаларыны озу жне тежелуді механизмдері»
«Физиология-1» пні
051301 «Жалпы медицина» мамандыы
2 курс
Уаыты 1 саат
араанды 2008 ж.
Кафедра мжілісінде талыланып жне бекітілген
Хаттама _____________ 2008 ж.
Кафедра мегерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева
· Дрісті таырыбы: «Жйке клеткаларыны озу жне тежелуді механизмдері»
· Дрісті масаты: Нейронда озуды пайда болуында аксон тмпешігіні ролін ашу жне жйке орталытарында озуды ткізу ерекшеліктерін, сонымен атар ОЖЖ-дегі йымдастыру ызметтеріндегі азу жне тежелу процестеріні зара рекетіні маызын крсету.
· Дрісті жоспары :
1. Тежелу процесіні сипаты.
2. Орталы тежелуді ашылу тарихы.
3. Тежелуді негізгі трлері.
4. Орталы тежелуді механизмдері туралы азіргі заманы кзарастар (Дж.Экклс, Реншоу).
Орталы нерв жйесіндегі тежелу
Орталы нерв жйесіндегі тежелу былысын 1863 жылы И.М.Сеченовашты. Бааны миын ашып кру тмпешіктеріні стігі дегейінен кеседі де лкен ми сыарларын алып тастайды. Бдан со аз уаыт ткеннен кейін бааны арты аяын лсіз (0,3-0,5%) ккірт ышылыны ерітіндісіне батырып (Тюрк дісі) рефлекс уаытын анытайды (ертіндіге батырыланнан бастап аяты одан тартып алана дейінгі уаыт). Енді кру тмпешіктеріні стіне оларды аздап сорыш аазбен ратан со ас тзыныны кристалын ояды. Аздан кейін алдыы дісіпен айта рефлекс уаытын анытаанда оны зарындыы, ал кейде тіптен рефлексті алынбайтыны байалады. И.М.Сеченовты тжырымдауы бойынша, баа миыны таламуста жлын рефлекстерін тежейтін нерв орталытары бар боланы.
Ал Ф.Гольц з тжірбелерінде бааны арты аяын ышылдан кешіктіріп тартуын екі аяты бірін ышыла батырып, екінші аяты механикалы тітркендіргенде де (атты ысумен) алан жне жлын рефлекстеріні мндай тежелуін алу шін ми блімдеріні атысуы керек.
Содан Гольцті есептеуінше, тежелу процесі орталы нерв жйесіні кез келген блімінде р трлі рефлекстер тудыратын тітркендірулер кездескен жадайда пайда болады. Сондытан ми баанында арнайы тежеуші орталытар болмайды.
Тежелуді табиатын баса да кптеген алымдар зерттеді. Ч.Шеррингтон лкен ми сыарлары алынып тасталан мысы денесіні арама –арсы жаындаы аяын тізе буынынан жазатын етті жиырылуын тудыратын нервті орталы кесіндісін тітіркендіреді. Бл рефлексті рекет соы за. Міне осы кезде лгі нервті айталап тітіркендірсе алынан рефлекс тежеледі яни ет босайды. Рефлекторлы тежелуді шамасы нерв орталыына тсетін оздырыш жне тежегіш ттіркендірулер кштеріні зара атынасына байланысты болады: айсысы басым болса сол екіншіге араанда айын, аны эффект тудырады жне керісінше, лсіздері кшті процесті жрісін де, баытын да герте алмайды.
Н.Е.Введенский тежелу былысын лкен ми сыарлары ыртысынан байаан. Ми ыртысыны моторлы зонасыны белгіліг бір участогін тітіркендіруден денені арама-арсы жаындаы аяыны бглуін алды (ая жиналды). Осы тітіркендіруді фонында екінші сыардаы симметриялы нктені тітіркендіргенде тежелу байалады:жиылан (бгілген) ая жазылады.
И.П.Павлов шартты рефлекстерді тежелуін зерттеді. Осы келтірген ысаша шолуды зінен-а тежелуді р тріні болатындыын байаймыз жне оларды райсысыны зіне тн іске асу механизмі бар.
азіргі кезде кпшілікті мойындауы бойынша, тежелу процесіні нерв орталытары жмысында зіндік дербес маызы бар. Оны нерв орталытарыны шаршауына да, шамадан арты озуына да, нерв клеткаларындаы катодты депрессияа да жатызуа немесе олар мен шатастыруа болмады. Тежелуді озу тудыра алады жне баса озуды тежелу басып лсірете алады. Егер озу таралатын жне таралмайтын (локальды) формаларда туатын болса, тежелу тек локальды формада ана болады. Сондытан да тежелу ыли да спецификалы тежеуші синапстарда байалатын былыс. Бл синапстарды тежеуші нейрондар тзеді. Жлында мндай нейрондара аралы Реншоу клеткалары, ал мида (мишы ыртысында) Пуркинье клеткалары жатады.
Тежелуді трлерін оларды пайда болу ерекшеліктеріне, туу механизмдерінде жне оларды тудыратын процестерді жретін орнына т.б. белгілеріне арап ажыратады. Мысалы, тежелуді алаы жне соы, деполризациялы жне гиперполяризациялы, постсинапсы жне пресинапсты, тура жне айтымды, реципрокты жне аутогенді деп аталатын трлері бар. Бларды райсысы орталы нерв жйесінде ртрлі наты жадайларда пайда болады да, озу процесімен крделі зара рекеттесу барысында организм функцияларын йлестіру процесінде аса лкен роль атарады.
Алашы тежелу (постсинанпсы, пресинапсты) – арнайы тежеуші нейрондарды атысуында постсинапсты мембранадаы процестер нтижесінде бірден туады. Ал соы тежелу (аутогендік, пессимальды, айтымды тежеулер) зіні алдында болып ткен озудан со пайда болады.
Постсинапсты тежелу – тежеуші нейрондар ызметіне байланысты болады. Бларды аксондары оздырушы нейрондар денелерінд немесе дендриттерінде тежеуші синапстар тзеді. йткені озу ипульстері серінен аксон тарматарын пресинапсты штарынан блінетін медиатор ( гамма амин май ышылы – ГАМ) субсинапсты мембранада оздырушы синапстардаыдай деполяризация емес, гиперполяризация жргізді. Осы о электрлі толын – тежеуші постсинапсы потенциал (ТПСП) деп белгіленеді. Ал бл потенциал постеинапсты мембранадаы жретін згерістерге байланысты боландытан тежулді постсинапсы немесе гиперполяризациялы деп атайды. Тура тежелуге жатады.
Жеке синапстарда туатын тежеуші потенциалдардан оздырушы потенциалдар трізді кеістік жне уаытты жиынтыталу байалады: нерв орталытарында тжеуші тітіркендіру кші ссе тежеуші потенциал да кшейеді.
р нерв клеткасында толып жтн тежеуші жне оздырушы синапстар атар, бір-біріне жанаса орналасады. Сол себепті олар зара рекеттесе алады. Мысалы, тежеуші постсинапсты потенциал оздыршы потенциалды лсіретеді де, мембрана деполяризациясыны айнымалы дегейге жетуіне кедергі жасайды. Сондытан таралатын озу толыны тумайды.
Егер афференттік нерв арылы алдымен тежеуші сер тссе, мны артынша тскен оздырушы серге рекет потенциалы пайда болмайды. Ал егер тежеуші тітіркендіргішті оздырушы импульстер сері жріп жатанда олданса, онда соылар сирейді, немесе млде тотайды. Біра, клетка байалатын тежелуді шамаларыны ара атынасына, реакцияа амтылан оздырушы жне тежеуші синапстар санына байланысты болады. оздырушы потенциал тежеушіден басым болса, оны кші нейрондаы деполяризацияны табалдыры дегейіне жеткізеді де озу импульсі туды жне керісінше, потенциал кшейіп кетсе, жоарыда айтандай, нейрон мембранасындаы деполяризация айнымалы дегейіне жте алмайды яни озу толыны тумайды.
Пресинапсты тежелу.Бл да аралы тежеуші нейрондарды атысуында іске асады. Атына сйкес тежелуді тудыратын прогцесстер персинапсты мембранада жреді. тежеуші аралы нейрон аксонынны аыры тарматарыны штары оздырушы нейрон аксоныны аыры тарматарында (пресинапсты терминальдарында) тежеуші синапстар тзеді. йткені, бл синапстарда жасалатын медиаторлар терминальдар мембранасын хлор иондарына ткізгіштікті кшейту арылы деполяризациялайды. Осы деполяризация оздырушы аксон тарматарына тсетін импульстер амплитудасын тмендетеді. Бдан оларда босауа тиіс оздырушы медиаторлар млшері азаяды (бл жерде кальций иондарыны терминальдар ішінде тсетін млшеріні аз болуыны да ролі бар деп есептеледі). Ендеше оздырушы постсинапсты потенциал шамасы тмендейді, таралатын рекет потенциалы тумайды. Ескертетін нрсе, оздырушы нейрон аксоныны терминальдары тежеуші нейрон аксоны штар шін постсинапсты роль атарады да, ал здері жабдытайтын келесі нейрон шін пресинапсты роль атарады.
Пессимальды тежелу – соы тежелуге жатады. Бл шін арнайы тежеуші рылымдарды атысуы міндетті емес. оздырушы синапстара тсетін импульстер шамадан арты жиілеп кеткенде постсинапсты мембранада кшті деполяризация жретіндіктен пайда болады.
Аутогендік тежелу де соы тежелуге жатады. Ол озу аяталан со ізінше туады. Пайда болан озу импульсі тотааннан кейін нерв клеткасы мембранасында кшті іздік гиперполяризация дамиды. Сол себептен оздырушы постсинапсы потенциал мембрананы айнымалы дегейге жететіндей дрежеде деполяризациялай алмайды, таралатын рекет потенциалы тумайды.
айтымды тежелу. Реншоу клеткасы деп аталатын тежеуші клетканы атысуымен іске асады. Жлындаы мотмнейрондар аксондарды жлыннан шыар алдында зіні коллатеральды (бйір тарматары) арылы ондаы Реншоу клеткаларыны аксон штары сол мотонейрондарды з денелерінде не оларды дендритерінде тежеуші синапстар тзеді. Олай болса осы тізбек арылы мотонейроннан шыан оздырушы импульстер Реншоу клеткасына жетіп оны активтіендіре алады. Ал Реншоу нейроны з тарапынан мотонейрондардан тежелу тудырады. Басаша айтанда, мотонейрондардан шыан озу импульстері Реншоу клеткалары арылы айтып оралып оларда тежелу тудыратын сияты крінеді. Сондытан мндай тежелуді айтымды тежелу деп атайды. Дж. Эккклеті т.б. зерттеулері бойынша айтымды тежелу тек жлын дегейінде ана емес, бкіл орталы нерв жйесіні йлестіруді йымдастыру ызметінде маызды роль атарады.
· Иллюстрациялы материал:
Кестелер:
1. Сеченовты тежелуі.
2. Тежелуді трлері.
3. Синапс.
4. Нейронны бола алатын жадайлары.
5. ызметтік жйе.
6.Бааны бас миы.
7. Сеченовты тжірибесімен тежелуді трлері.
Кодокарталар:
1. Сеченовты тежелуі.
2. Реципрокты тежелу.
· дебиеттер:
1. Адам физиологиясы – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., тепбергенов А.А. – А.: «Білім», 2005 ж.
2. Тлеуханов С.Т. алыпты физиология (биологиялы жйелерді мезгілдік ралымдар блімі): Оу ралы. – А.: аза университеті, 2006. – 140 б.
3. Дюйсембин .Д., Алиакбарова З.М. Жаса сай физиология жне мектеп гигиенасы: Оулы - А.: «Білім», 200. – 400 б.
4. Нрмхамбетлы Е. Орысша-азаша медициналы (физиологиялы) сздік / азММУ – А.: «Эверо», 2007. – 904 б.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларыны орысша-азаша тсіндірме сздігі. – А.: азастан, 1992. – 280 б.
6. алыпты физиологияны лабораториялы жмыстары. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 б.
· Баылау сратар (кері байланыс):
1. озу мен тежелу процестерін сипаттаыз.
2. ОЖЖ-де тежелу процесін кім ашан?
3. И.М.Сеченовты «орталы тежелу» классикалы тжірибесін сипаттаыз.
4. Пресинапсты тежелу андай синапстармен байланысты?
5. Тежелу медиаторларын атаыз.
6. Реншоу жасушалары андай ызмет атарады?