Төрүт. «Мин» уонна Аан дойду култуурата
- Мин култуураны иҥэринээччи, эрэллээх көмүскээччи уонна араҥаччылааччы буолабын.
- Мин култуураны иҥэринээччи уонна харыстааччы эрэ буолбатахпын, мин айааччы, сайыннарааччы, барҕардааччы буолабын.
Бу төрүт сүрүн соруга – оҕо бэйэтин омук быһыытынан эрэллээхтик сананыыта, бэйэтин омугун култууратын этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар, майгытыгар-сиэригэр иҥэриниитэ. Ити биирэ. Иккиһэ, элбэх омук ортотугар күүс өттүнэн өттөйбөккө, эйэ дэмнээхтик олоруу.Үсүһэ, атын омук култууратыгар убаастабыллаахтык сыһыаннаһан, олоҕу хамсатааччы, бэйэтин кэмин кэрэһилээччи быһыытынан улаатыыта.
Оҕо Аан дойду эйгэтигэр соҕотоҕун олорбот. Киниэхэ атын «чугас» уонна «ыраах» омуктар өйдөрө-санаалара араастаан сабыдыаллыыр, дьайар. Кµннэтэ араас хабааннаах ыйытыы оҕо өйүн-санаатын «кэйиэлиир». Онно сөптөөх хоруйу биэрэн, кини киһи-омук сиэрин сүтэрбэтин курдук бигэтик сананарын ситиһиллиэхтээх. Бу курдук оҕону бэйэ сайдыытын, ситиитин-хотуутун баһылыыр балаһыанньаҕа (позицияҕа) туруоруу биһиги омукпут омук быһыытынан сүтэн-симэлийэн хаалыытын тохтотуу уонна ону ааһан салгыы сайыннарыы мэктиэтэ буолар.
Проблема. Саха өйө-санаата, быһыыта-майгыта уларыйбыт кэмигэр төрүт культураны үөрэтиигэ саҥалыы философскай көрүү тиһигэ киирэрин наадалаах.
Аныгы олох омсолоох көстүүлэрэ: арыгылааһын, табахтааһын, наркомания, буруйу оҥоруулар, киһи кэмэлдьи быһыылара үгэннээн турар кэмнэригэр оҕо өбүгэлэрин айыылыы үгэстэрин өйүнэн-санаатынан ылынара киниэхэ көмүскэллээх уонна туһалаах буолуо.
Норуот сиэрин-туомун, үгэһин ыччакка тириэрдии төрүт сыала- соругатугуй? Учуутал бу билиини үөрэтэн тугу ситиһэрий?Оҕону сиэргэ-майгыга иитии, сайыннарыы.
Норуотун духуобунай өйүгэр-санаатыгар оҕо бэйэтин булуута уонна сайыннарыыта буолар. Оҕо бэйэтин тус сайдыыта үс тэҥ суолталаах төрүккэ олоҕурар.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот өйүн-санаатын этигэр-хааныгар иҥэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааҥхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
1) саха философиятын оҕолорго биэрэр.
2) Киһи-аймах сыаннастарын өйдүүргэ кыах биэрэр. Философиятын биллэҕинэ, сыаннас үөскүүр, олоххо-дьаһахха практически туттуллар аналлаахтарын быһаарыы.
3) Оҕо сааһынан сайдыытынан, кылаастан кылааска тиэмэ кэҥээн иһиитин көрдөрүү.
4) Сахалыы сиэри-майгыны, сиэри-туому үөрэтии үгэстэргэ тирэҕирэр;
5) Үгэстэри итэҕэл өйдобуллэрин быһаарбакка эрэ үөрэтэр уустук;
6) Итэҕэли өбүгэлэр тулалыыр эйгэ, айылҕа ураты көстүүлэрин, киһи аналын, ураты дьоҕурун туһунан философскай санааларын билиһиннэрбэккэ эрэ үөрэтэр кыаллыбат;
7) Тулалыыр эйгэ туһунан философскай өйү-санааны норуот ааспыт олоҕун историятын кытта ситимнээбэккэ үөрэтэр төрдүттэн сыыһа.
8) Норуот култууратын бары предмети кытта ситимнээн үөрэтии.Билиҥҥи ФГОС систиэмэтэ туох баар предмети барытын ситимниир буолла. История, тулалыыр эйгэ буоллун, саха тыла, литература буоллун, үөрэнээччи сүрүн соруга: ылбыт билиитин сатаан туһаныы. Ол буолар – ФГОС сүрүн соруга. Кыраттан улахаҥҥа, бэйэттэн киэҥҥэ, дириҥҥэ тиийиэхтээххин.
Тыл үөрэҕэ. История. Этнография. Литература. Философия. География. МХК. Культурология. Физика. Математика. Экология. Библиография.
Үөрэх матырыйаала. Дьиҥ сахалыы өйдөбүл тиһиктэрэ (норуот остуоруйалара, олоҥхо, номох, үһүйээн, уус-уран айымньы сиэрдээх билии, туом, үгэс)
Тиһик, өйдөбүл кылаастан кылааска кэҥээн, дириҥээн иһэр.
Покажем этапы приобщения к … в классах.
Төрөөбүт дойду, бар дьон, норуот диэн сахалыы өйдөбүллэри. Бу өйдөбүллэр философскай категория курдук үөрэтиллиэхтээхтэр уонна оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыыга туһуланыахтаахтар эбит. Ол аата оҕону төрөөбүт айылҕатыгар сыһыары тутан иитиэхтээхпит уонна үөрэтиэхтээхпит. Маны таһынан оҕо бэйэтин норуотун олоҕун-дьаһаҕын туһунан толкуйдуу үөрэниэхтээх. Билиҥҥи кэм оҕото өйдүүр өйдөөх, саныыр санаалаах буоларыгар хайысха бэриллиэхтээх. Сүрүн болҕомто оҕо толкуйдаан таһаарарыгар ууруллуохтаах. Киһи өйдөбүлэ бэйэбит өбүгэлэрбит өйдөбүллэриттэн саҕалаан, олохтоох омукпутугар, арҕааҥҥы, илиҥҥи көрүүлэргэ, атын айылгылаахтарга хайдах эбитий? Диэн алтыһыннаран үөрэтии хайысхата киириэн сөп. Философия саамай сүрүн боппуруоһа Киһи буоларынан сибээстээн Киһини ис, тас эйгэтин дьүөрэлии тутан үөрэтиэхтээхпит.
II. ЫТЫК ӨЙДӨБҮЛ ТУЛА СЭҺЭРГЭҺИИНИ ТЭРИЙИИ ОЛУКТАРА, НЬЫМАЛАРА
Сэґэргэґии былаана, ис хоґооно:
1. Сиэр-туом, үгэс култуурата - бэйэни үүннэрии, сайыннарыы төрдө.
2. өй үлэтин тэрийии – тус токуйдаах буолууну иитии.
3. Бэйэ толкуйун сайыннарар үлэлэр, ньымалар.