ГСаяси элеуметтанудын пайда болуы мен дамуы

Леуметтану функциялары.

леуметтану леуметтік шынайылыты зерделей отырып, біріншіден, леуметтік шынайылы туралы білімді алыптастырумен, леуметтік дамуды процестерін сипаттаумен, тсіндірумен ж/е ынумен, леуметтануды тжырымдамалы аппаратын, леуметтану зерттеуіні дістемесі мен дістерін жасаумен байланысты ылыми проблемаларды шешеді. Екіншіден, леуметтік шынайылыты трлендірумен, леуметтік процестерге жоспарлы трде, масат кздей отырып, ыпал етуді жолдары мен ралдарын талдаумен байланысты проблемаларды зерделейді. Осы екі ырын ескере отырып, нерлым маызды міндет ретінде танымды (дескриптивтік ж/е диагностикалы міндеттер) ж/е тжірибелік (болжамды, леуметтік жобалау мен растыру ж/е басару) міндеттерін бліп арауа болады.

Танымды функция, е алдымен, леуметтік даму задылытарын зерттеумен, р трлі леуметтік былыстар мен процестерді згеру рдістерімен байланысты.

Теориялы-танымды функцияны жзеге асыру леуметтануа оамны мні, оны рылымы, задылытары, негізгі баыттары мен рдістері, жолдары, оны ызмет атаруыны ж/е дамуыны нысандары мен тетіктері туралы білімді кеейтуге ж/е натылауа ммкіндік береді.

Тжірибелік функция леуметтануды р трлі леуметтік процестерді басаруды тиімділігін арттыру жніндегі тжірибелік сынымдар мен сыныстар жасауа ат салысуымен айындалады.

леуметтануды тжірибелік функциясы оны танымды функциясымен тыыз байланысты. леуметтанулы зерттеулер оамны трлі салаларыны даму задылытарын ашып крсете отырып, леуметтік процестерге прменді леуметтік баылауды жзеге асыру шін ажетті наты апарат береді. леуметтануды тжірибелік функциялары е алдымен оамны болаша дамуына атысты ылыми негізделген болжамдар сынатындыынан крініс табады.

леуметтануды болжамды функциясы оамны рбір леуметтік блімшесіні ылыми негізделген даму келешегін саналы трде жзеге асыру шарттарын жасауа деген сранысыны крінісі болып табылады. леуметтік болжам адамдарды санасы мен оларды ызметіне болжамны кері серін ескеруге тиіс, ол оны “з-зінен жзеге асуына” (немесе “з-зінен кйреуіне”) кеп соуы ммкін.

леуметтік жобалау - болаша объектіні лшем жйесін немесе бар объектіні сапалы жаа кйін ылыми негіздеп растыру. леуметтік жобалау жаа леуметтік проблемаларды шешуді р трлі нсалары жасалынан кезде масатты кздей отырып, ызмет етуді рамдас бліктеріні бірі ретінде пайдаланылады ж/е басаруды маызды элементі ретіндегі нысаны болады. леуметтануды басару функциясы - наты оамды проблемаларды шешу жнінде сыныстар жасау.

Сонымен, леуметтануды олданбалы функциясы оны леуметтік мірді: ттас оам мен шаын фирмалар ж/е отбасына дейінгі тжірибелік проблемалары мен міндеттерін шешуге атсалысуын білдіреді. Бан олданбалы оу пндері арнайы баытталан, біра бл процеске леуметтану біліміні баса да дегейлері мен абаттары жмылдырылан. Мндай атсалысуды бірнеше нысандары бар: олданбалы зерттеу; леуметтану сараптамасы; леуметтанулы кеес беру; стратегиялы леуметтанулы талдау.

 

5.леуметтануды санаттарымен ымдарын жіктеу.

Категориялар жйесі - бл ылыми зерттеуді зерделенетін эмпирикалы объектілерді сипаттау ж/е тсіндіру шін пайдаланатын маызды ралы. Категориялар аппарат пен леуметтік жйелерді талдау принциптері едуір дрежеде ылым зерделенетін объектіні ішіне кіре ала ма, жо па, оларды талап етілгендей дегейде толы крсете ала ма, жо па, соны анытайды.

леуметтану категорияларыны атарында жалпы ылыми, жалпы лтты ж/е арнайы категориялар бар. Жалпы ылыми категориялар (рылым, функциялар, процесс, механизм, элемент, байланыс, орнытылы, былмалылы, задылытар, даму ж/е т.с.с.) жалпы дістеме тілінен алынан.

леуметтануды категорияларды мазмны жаынан былай блінеді

- жалпыа орта категориялар (алам, ноосфера, оам, лем), бларды леуметтік ылымдарды бірде-бірі, соны ішінде леуметтану да айналып те алмайды. Бл санаттар леуметтік болмысты дние туралы мбебап ж/е іргелі тсініктер дегейінде ынуда пайдаланылады.

- сапа категориялары (ркениет, формация, мдениет, траты даму), олар дниені игеруді дрежесі мен дегейін, оларды ызмет атаруыны ж/е оамды, топты ж/е жеке мірді отайлы йымдастыруды тиімділігін крсетеді

- объективтік категориялары (леуметтік атынастар, леуметтік даму, леуметтік процестер, леуметтік былыстар мен институттар), блар адам мір сретін ж/е тіршілік ететін тарихи кезені маызы мен мазмнын натылайды.

- субъективтік категориялары (сана, жеке тла, таптар, страттар), блар оам міріндегі белсенді, шыармашылы, мдделі бастаманы сипаттайды

- згеріс категориялары (басару, реттеу, леуметтендіру, жаарту, атыыс), блар трлендірулерді механизмін, баыттылыын, жзеге асыру тсілдері мен дістерін сипаттайды.

Бл категорияларды леуметтану шін маызы орасан зор. Біріншіден, олар леуметтану біліміні ерекшеліктеріне орай ортада болып жататын мбебап процестер мен згерістерді леуметтану трысынан тжырымдалан трде баяндауа ммкіндік береді. Екіншіден, бл категориялар р алуан апарат аындары шін біріктіруші рл атарады, оны орталытандырады, оларды леуметтік мірді негізгі, принципті мселелері тірегінде біріктіреді. шіншіден, категорялар коммуникациялар рлін атарады, онсыз бірлескен ж/е шыармашылы, ылыми білімні одан рі дамуы ммкін емес. Тртіншіден, бл категориялар леуметтануды бірттас ріс ра отырып, баса леуметтік ылымдармен жаындастырады, онсыз леуметтік ойды дамуындаы эволюция мен прогресті елестету ммкін емес.

Сйтіп, леуметтану категориялары - оамды мір, леуметтік шынайылы туралы негізгі тсініктерді ыну мен жалпыландыру дегейін сипаттайтын барынша мбебап, іргелі ымдар, оларды априорлы маызы бар ж/е тжірибелік білімді жйелеуге ж/е йымдастыруа кмектеседі.

рбір категория сонымен бірге ым да болып табылады, біра ым байланысты жалпылама, мбебап, іргелі нысандары, пікірдегі субъект пен объект арасындаы байланыс трлері болып табылатын категориялардан туатындыына байланысты рбір ым категория бола алмайды.

ым - дниені лемні отайлы, исынды сатыларында бейнелеуді негізгі нысандарыны бірі. ым объектілерді жалпы ж/е ерекшелік белгілерін крсете отырып, кейбір пндік саладан бліп алып саралайды.

ымдар клеміні араатынасы негізінде мбебап ж/е мбебап емес болып блінеді. мбебап ымдар (мысалы, адам, оам, мдениет) категориялармен сйкес келеді, бл оларды арасында белгілі бір исынды байланыс орнатады.

ымдар элементтеріні рылымы б/ша клеміні элементтері жеке алан объекті (мысалы, 1950 ж. туан адам) болып табылатын жинаталмайтын ымдар ж/е клеміні элементтері бірттас трдегі объектілер жиынтыы (мысалы, мраттастар тобы, саяси партия) болып табылатын жинаталатын ымдар деп блінеді.

Тжырымдалатын объектілерді табиаты б/ша ымдар наты ж/е абстрактілі болып блінеді. Наты ымдарда андай да бір асиет, белгі, сипаттама (мысалы, уж) немесе жиын (мысалы, мдделер) тжырымдалады.

Мазмны трысынан ымдар салыстырмалы емес (объект з-зінен сипатталады, мысалы, станым) ж/е салыстырмалы (объект баса объектілерге атынасы арылы сипатталады, мысалы “білікті жмысшы”) ретінде арастырылуы ммкін.

 

6.оам жйе ретінде

оам ымы, леуметтануды басты категорияларыны бірі болып табылады.

оам ттас жйе ретінде мынадай ішкі жйелерден трады: экономикалы, леуметтік, саяси ж/е идеологиялы. Бларды райсысын з кезегінде жйе ретінде арастыруа болады. Бл ішкі жйелерді леуметтік жйені зінен ажыратып арау шін оларды социетальды деп атайды. Бл жйелер арасындаы зара арым-атынаста себеп-салдар байланыстары басты рл атарады.

“оам - адамдарды з ажеттіліктерін анааттандыру масатында зара байланыстары мен зара іс-рекетіні тарихи алыптасан нысандарымен біріккен рі тратылыымен ж/е ттастыымен, зін-зі байытуымен, жеткілікті болуымен, реттеп отыруымен ж/е здігінен дамуымен, мдени дамуыны зара байланыстары мен зара іс-рекетіні негізін райтын ерекше леуметтік нормалар мен ндылытар крініс табатын дегейімен сипатталатын жиынты”

оам - зіні жйесін раушы элементтері мен ерекше интегралды асиеттері бар сапасы жаынан р трлі леуметтік ішкі жйелер жиынын амтитын ттенше крделі рылым.

оамды зерттей отырып, леуметтану ылымы леуметтік байланыстар мен арым-атынастарды за ж/е задылы дегейінде зерттейді. леуметтану задарында біреуді екінші біреумен, андай да бір ауымдастыты оаммен, жеке тланы оаммен, леуметтік жйелерді, процестерді, институттарды бір-бірімен ж/е оаммен байланыстары туралы сз болады. леуметтану задарын оам тудырады ж/е ол задар сол оамда олданылады. леуметтану задарыны нерлым елеулі белгілері [4]:

Бірінші маызды белгісі - оамны леуметтік жйелеріні, оны ауымдастытарыны, институттарыны, йымдарыны жасампазды кшін крсететіндігі. Солар арылы оамны ж/е оны рамдас бліктеріні о ж/е теріс ызметі, леуметтік белсенділігі крсетіледі. Кез келген леуметтік объект осындай іс-рекет арылы оамдаы айшылытарды, ескі ымдарды жеіп, жааны ныайта отырып, болашаа жол ашады.

Екінші белгісі - леуметтану задарыны бір-бірімен зара байланыстылыы, туелділігі. оамдар арасында немесе оамны ішінде андай дегейде, оамны андай блігінде олданыста болатындыына арамастан, леуметтану задары бірін-бірі мірге келтіреді, бірін-бірі толытырады, оларды олданылу ж/е кріну механизмдерін жасайды.

шінші белгісі - жеке леуметтану задары арасындаы траты зара шарттылы пен бір-бірін толытырып отыру. Оларды бірде-бірі екіншісінен ошау бола алмайды. оамны барлы рамдас бліктері, сіресе леуметтік ішкі жйелер, процестер, ауым-дастытар, институттар, йымдар зара байланыста, зара шарттылыпен дамиды. Бл оларды мн-маыналы байланыстарыны бір-біріне туелділігін айындайды, оларды барлы арым-атынастарына жадай туызады. андай да бір леуметтану заын басаларынан ошау арастыруа тырысу ттас леуметтік организмді біржаты арауа кеп соады.

Тртінші белгісі - леуметтану задарыны леуметтік табиаты. Ол - леуметтік организмні озаушы кші, ол оамдаы байланыстарды леуметтік ерекше сипатûí крсетеді. Бл олара баса ылымдарды заы бола алмайтын ерекшелік береді. Оларды тарихшылар, экономистер, загерлер з ылымдарыны задарын зерттеу шін дістемелік алышарттар ретінде пайдалана алады, біра здеріні за жйесіне оса алмайды. леуметтану задары - леуметтану ылымыны теориялы негізі.

Бесінші белгісі - бл леуметтану задарыны субъективті жаы. леуметтану задары субъективті жадайды оларды саналы тіршілік иесі ашып, танып, алыптастыратын боландытан ана емес, сонымен бірге здеріні табиаты адамзатты, адамны ызметі нтижесінде туындап, дамитын боландытан да иеленеді.

 

7. «леуметтік іс рекет» ымы

“леуметтік іс-рекет” ымы - леуметтанудаы негізгі ымдарды бірі. леуметтануда “леуметтік іс-рекет” ымын алаш рет енгізген ж/е ылыми негіздеген М.Вебер болатын. М.Веберді тсінігінше, леуметтік іс-рекетті кем дегенде екі ерекшелігі бар: біріншіден, ол отайлы, саналы трде болуы, ал екіншіден баса адамдарды мінез-лына баытталуы ажет. леуметтік іс-рекетті мндай ымы б/ша адамдарды леуметтік емес, материалды объектілерге баытталан іс-рекеттерін леуметтік іс-рекеттер деп атауа болмайды. М.Вебер сипатты мысал келтіреді: екі велосипедшіні кездейсо сотыысып алуы арапайым оиа ана бола алады, ал сотыысты болдырмауа рекеттену, сотыыстан кейінгі рыс-тбелес немесе жанжалды бейбіт жолмен шешу - бл леуметтік іс-рекет. Алайда леуметтік ж/е леуметтік емес іс-рекеттер арасында айын шекара жргізу те иын. леуметтік іс-рекетті ажырамас белгісін райтын мінез-лыты саналылыын, отайлылыын анытау одан да иын. леуметтік іс-рекеттер азды-кпті айын масатты кздейтін ішінара саналы іс-рекеттер болып табылатыны крініп тр.

леуметтік іс-рекетті анатомиясын сипаттай отырып, леуметтанушы-функционалистер кбіне оны мынадай негізгі элементтерін бліп крсетеді:

здеріні ажеттіліктері ж/е соан орай мдделері мен масаттары бар рекет етуші (немесе рекет етпейтін) жеке адам немесе адамдар тобы;

рекет ететін наты орта;

рекет субъектісіні ортаны наты шарттарына баыт стауы, ол ала ойылан масата жетуді наты жолдарын анытауа ммкіндік береді;

рекет субъектісіні басалара, з рекетіне оларды жауап рекетіне баыт стауы.

Бл ретте басалара баыт стау жеке тламен немесе саны азды-кпті тлалар тобымен, тіпті жалпы оаммен зара байланысты ж/е зара іс-рекетті ескеруді кздейді.

Адамдарды немесе оларды топтарыны туелділігі мен сйкестігін крсететін леуметтік іс-рекет - леуметтік байланыс (зара байланыс) болады. Ол мынадай негізгі элементтерді амтиды: осы байланысты субъектілері; байланыстарды мазмнын сипаттайтын байланыс заты; байланысты жзеге асыру тетігі ж/е оны саналы трде реттеу. леуметтік байланысты леуметтік байланысу тріндегі ж/е леуметтік зара іс-рекет тріндегі р трлі нысандары крсетілуі ммкін.

 

8. «леуметтік байланыс» ымы

леуметтік байланыс - адамдарды мірі мен ызметіне онша сер етпейтін жалыз немесе кп айталанатын сырты, ат сті, стірт, кбінесе ткінші байланыстар. Кеістіктік байланысты, мдделі ж/е алмасу байланыстарыны ерекшелігі болады.

Кеістіктік байланыстар: 1) жеке адамдарды андай да бір іс-рекетке атысуы туралы йарымны кшімен адамны мінез-лыны згеруі ммкін кеістіктік байланысты; 2) жеке адамны мінез-лы баса адамдарды жай баылауыны серінен згеретін кеістіктік байланысты амтиды.

Кеістіктік байланыс - леуметтік зара байланыстарды алыптастыруды бастапы ж/е ажетті буыны. Адамдарды ай жерде ж/е анша екенін біле тра, оны стіне оларды жай баылай отырып, адам з ажеттіліктеріне арай зара байланыстарын дамытуа арналан объектіні тадай алады.

Мдделілік байланысты мні сол жеке адамны ажеттіліктеріне сйкес келетін белгілі бір ндылытары немесе белгілері болатын леуметтік объектіні тадап алуында. Мдделілік байланысты пайда болу механизмін С.С.Фролов былайша сипаттайды: рбір тлада зін оршаан болмысты р трлі жатарына атысты уждер жиыны болады. Бл уждер ткен тжірибені ж/е азіргі ажеттілікті нтижесі болып табылады. Ж/е де бл жадайда уж ажеттілікті анааттандыруа байланысты ызметке трткі болу ретінде айтылады. Тланы ажеттілігін оршаан ортаны андай да бір объектісімен осан стте уж зекті болады ж/е мдде - тланы ызмет масатын ынуа баытталуын амтамасыз ететін ажеттілікті кріну нысаны пайда болады. Мндай байланыстар бдан да крделі зара байланыстарды пайда болуына жадай жасайды.

Алмасу байланыстары леуметтік байланыстарды жеке адамдар баса бір жеке адамдарды мінез-лын згертуге тырыспай-а ндылы­тар алмасатын ерекшелікті трі болып табылады. Алмасуды айталанатын байланыстары леуметтік байланыстарды алмасу затына емес, адама байланысты нерлым крделі тріні пайда болуына кеп соуы ммкін.

леуметтік байланыстарды рбір жеке адамны леуметтік байланыстар жйесіндегі орнын, топты мртебесін, оны топтаы леуметтік рл атаруыны ерекшеліктерін зерделеуде лкен маызы бар. леуметтік байланыстарды саны мен баыттылыын лшеу леуметтік іс-рекетті рылымы мен леуметтік арым-атынастарды сипатын анытауа ммкіндік береді. Сонымен атар леуметтік байланыстар топ райтын процестерді негізі, леуметтік топтар рудаы алашы адам болып табылады.

 

9. «леуметтік зара іс имылдар » ымы

леуметтік зара іс-имылдар - бір субъектіні іс-имылы басаларды жауап іс-имылыны себебі мен салдары болатын зара шартты леуметтік рекеттер жйесі леуметтік зара іс-имылды объективті ж/е субъективті жатары болады. зара іс-имылды объективті жаы - жекелеген тлалара туелсіз, біра оларды зара іс-имылыны мазмны мен сипатын крсететін ж/е баылайтын байланыстар. зара іс-имылды субъективті жаы - жеке адамдарды тиісті мінез-лыты зара экспектациясына (ктілуіне) негізделген бір-біріне саналы арым-атынасы. Бл орын мен уаытты наты жадайында жеке адамдар арасында алыптасатын тікелей байланыстар мен арым-атынастардан тратын леуметтік-психологиялы арым-атынастар.

леуметтік зара іс имыл механизмі мыналарды:

андай да бір іс-имыл жасаушы жеке адамдарды;

осы іс-имылдардан туындайтын сырты дниедегі згеріс­терді;

бл згерістерді баса жеке адамдара серін;

ыпал етілген жеке адамдарды жауап рекетін амтиды

леуметтік зара іс-имылдар р трлі негіздемелер б/ша жіктелуі ммкін. П.А.Сорокин оларды былай жіктейді:

1) зара іс-имыл субъектілеріні саны б/ша - екі адамны бір-бірімен; бір адам мен кп адамны; кп адамдарды кп адамдармен зара іс-имылы;

2) іс-имыл субъектілеріні зара арым-атынасыны сипаты б/ша - бір жаты ж/е екі жаты, сондай-а ынтыматас ж/е бітіспес;

3) зіні затыы б/ша - ыса мерзімді ж/е за мерзімді;

4) йымшылдыты бар-жоына байланысты - йымдасан (мысалы, отбасы, партия, мемлекет) ж/е йымдаспаан (мысалы, тобыр);

5) зара іс-имылды саналылыы б/ша - саналы ж/е санасыз;

6) алмасу процесіндегі алмасу “материясы” б/ша – интеллектуал­ды, (идеялы) сезімді (ызбалы) ж/е ерік-жігерлі. Тікелей ж/е жанама іс-имылдар да леуметтік зара іс-имылдарды маызды блігі болып табылады.

Іс-имылды сондай-а екі жалпы трі бар: ынтыматасты ж/е баталасты (кейде бсекелестік деп атайды). Ынтыматасты жеке адамдарды іс-рекеті екі жаа да тиімді орта масаттара ол жеткізуге баытталан зара байланысты рекеттерді білдіреді. Баталасты негізіндегі іс-имыл бірдей масата мтылан бсекелесін шеттетуге, одан озуа немесе оны басып тастауа мтылыстарды амтиды.

 

10. «леуметтік арым атынастар » ымы

леуметтік арым-атынастар - жеке адамдарды ж/е оамды рылымдардаы леуметтік мртебелері мен рлдері б/ша айырмасы болатын сапасы р трлі ызмет трлерін траты атарушылар ретінде леуметтік топтар арасындаы салыстырмалы орныты байланыстар. “леуметтік арым-атынастар” ымыны мынадай белгілері болады:

адамдарды оамды мірінде туындайтын барлы зара іс-имылдары;

адамдарды экономикалы, саяси ж/е рухани-мдени арым-атынастар шеберінен шыып кететін, олармен атарласа жретін ж/е салыстырмалы трде олардан блек болатын зара іс-имылдары;

оамны лкен топтарыны - таптарыны, этностарыны, р тр­лі елдер мен айматар халытарыны арасындаы арым-атынастар;

барлы леуметтік топтар арасындаы, соны ішінде кіші топтар - отбасылар, ебек жымдары, кршілер ауымы, дос-жарандар ж/е т.с.с. арасындаы арым-атынастар;

адамдарды ж/е оларды азаматты оамды, яни оамды мірді мемлекет пен бизнес реттемейтін саласын райтын топтарыны іс-имылы;

адамдарды бір-бірімен бірлескен ызметінде пайда болатын тікелей байланысты (бетпе-бет) ж/е жанама (сырттай) сипаты бар іс-имылдары;

жеке адамдарды мірді шаын ортасын райтын зара байланыстары;

оамдаы адамдар мен оларды топтарыны зара іс-имылыны зге де жатары мен ырлары.

 

11. оам рылымындаы тла

леуметтік зара іс-имылдар мен арым-атынастарды йытысы жеке тла болып табылады. Адам тласын зерделегенде оны кріністерін мынадай дегейлерге блу алыптасан:

табии дегей - адамны зінде бар ж/е оан баса адамдарды ыпалынсыз дамитын дегей;

биологиялы дегей - шыу тегі б/ша орта болуы, бл орайда адамны жануармен сас болуы міндетті емес;

мрагерлік дегей - ата-аналарыны тектік орыны негізінде тіршілік етіп дамитын дегей; ол биологиялы (біра биологиялыты брі мрагерлік емес);

леуметтік дегей - адамны леуметтену, баса адамдармен араласуы мен зара іс-имылы барысындаы дегей.

леуметтік крініс ке маынасында ш рамдас бліктен трады

- зіндік леуметтік - зіні леуметтік рлдерін алыпты атаруа ажет деген белгілер жиынтыы;

- ерекшеленген мдени - автоматты трде саталатын, жеке адамны ажырамас белгісіне айналан ж/е басаларды оны трбиелі деп санауына ммкіндік беретін дептілік мінез-лы нормалары мен ережелеріні жиынтыы;

- ізгі - адамдаы деп нормаларын е жоары талаптар ретінде сатауа байланысты леуметтік ж/е мдени бастамаларды жарын крінісі.

Блайша тптіштеу “адам”, “жеке адам” ж/е “тла” ымдары­ны аражігін ажырату шін ажет. “Адам” ымы жалпыа орта, ол барлы адамдара тн сапалар мен асиеттерді сипаттау шін пайдаланылады. Бл ым дниеде зіне ана тн тіршілік ету тсілімен баса барлы материалды жйелерден згеше адам улеті, адамзат сияты ерекше тарихи дамушы ауымдастыты бар екенін крсетеді. Осынау тіршілік ету тсіліні арасында адам тарих дамуыны барлы сатысында, жер шарыны барлы нктелерінде адам баласы болып алады, онтологиялы мртебесін сатайды.

Біра адамзат з бетінше мір срмейді. мір сретін де, рекет ететін де наты адамдар. Адамзатты жеке кілдеріні мір сруі «жеке адам» деген ыммен крсетіледі. Жеке адам - адамзатты жеке дара кілі, оны барлы леуметтік ж/е психологиялы белгілеріні: аыл-ойыны, ерік-жігеріні, ажеттіліктеріні, мдделер ж/е т.б. иесі. “Жеке адам” ымы бл арада “наты адам” маынасында олданылады.

Адамны жеке басыны ж/е тарихи дамуыны трлі дегейлеріндегі наты-тарихи даму ерекшеліктерін крсету шін “жеке адам” ымымен атар “тла” ымы пайдаланылады. Тла – жеке адам дамуыны нтижесі, оны барлы адамды асиеттеріні нерлым толы жзеге асуы.

Тла біратар гуманитарлы ылымдарды зерттеу объектісі болып табылады. Философия тланы дниеде ызмет ету, таным ж/е шыармашылы субъектісі ретінде арастырады. Психология тланы психикалы процестерді, асиеттерді ж/е арым-атынастарды: темпераментті, мінезді, абілетті, ерік-жігерді ж/е т.б. орныты ттастыы ретінде зерттейді. леуметтану кзарасы тланы леуметтік-типтік белгісін бліп арайды.

 

12. «леуметтану», «леуметсіздендіру» ж/е «айта леумкттендіру» ымдары.

леуметтануды бірінші кезекте орта мселе ызытыратын боландытан, жеке адама атысты леуметтануды тбегейлі проблемаларыны бірі - леуметтену процесі болып табылады. “леуметтену” ымы жалпылама трде жеке адамны леуметтік топ пен жалпы оама тн мдениет ымына кіретін ж/е жеке адамны оамды арым-атынастарды белсенді субъектісі ретінде ызмет атаруына ммкіндік беретін белгілі бір білім, норма, ндылы, станым, мінез лгілері жйелерін мегеруі процесін сипаттайды.

леуметтенуден бейімделуді (жаа шарттара йренуді уаыт б/ша шектелген процесі), оытуды (жаа білім алу), трбиені (леуметтендіруді агенттері мен институттарыны жеке адамны рухани аясы мен мінез-лына масатты трде ыпал етуі), есеюді (адамны 10 жастан 20 жаса дейінгі кезеде леуметтік психологиялы алыптасуы) ж/е ержетуді (адам организміні жеткіншектік ж/е жасты шаындаы ныаюыны физикалы-физиологиялы процесі) ажырата білу ажет.

леуметтену процесі негізгі мір тізбектері деп аталатын сатылардан теді. Бл балалы, жасты, ересектік ж/е артты ша. леуметтену процесін нтижеге жетуі немесе аяталуы б/ша балалы пен жасты кезедерді амтитын бастапы, немесе ерте леуметтенуге ж/е баса екі кезеді амтитын жаласан леуметтенуге блуге болады. мір тізбектері леуметтік рлдерді алмасуымен, жаа мртебеге ие болумен, зиянды деттерден, айналасындаылардан, досты байланыстардан бас тартумен, мір салтын згертумен байланысты. Ескі ндылытарды, нормаларды, рлдер мен мінез-лы ережелерін мыту кері леуметтену деп аталады. Содан кейінгі ескі ндылытарды орнына жаа ндылытара, нормалара, рлдер мен мінез-лы ережелеріне йрену айта леуметтену деп аталады.

 

13. Дивиантты мінез лы ымы

Егер де леуметтену процесінде адамны тласы дамитын болса, онда ол адам шін стті леуметтену болады. леуметтену кемшілігіні крініс табуы девиантты мінез-лы болып табылады. “Девиантты мінез-лы” ымы мазмныны ш ырын бліп арауа болады - біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытуды, тіпті прогрессивтік ауытуды айтуа болады. Екіншіден, дстр б/ша девиантты деп леуметтік “жамандыты” жаымсыз крінісі ретіндегі девиацияны айтады. шіншіден, нерлым тар ымында девиантты мінез-лы деп ылмысты жазалауа сотырмайтын, басаша айтанда, ыа айшы болмайтын ауытуларды айтады

Девиантты мінез-лыты зіне тн белгісі мдени релятивизм болып табылады: мселен бір іс-рекет бір оамда дрыс саналуы, ал баса оамда - леуметтік патология ретінде арастырылуы ммкін. Бан р трлі халытарды отбасы ыы мен отбасылы дстрлерінен, дет-рыптарынан кптеген мысалдар келтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияты елдерде гомосексуалды некелерге рсат етіп, мндай жптарды бала асырап алу ыын мемлекет амтамасыз ететін болса, кптеген елдерде сияты бізді азастан оамында да мндай жадай оамды мораль трысынан да, занама трысынан да ммкін емес. Тіпті бірттас занама олданылатын, біра трмыста р трлі салт-дстрлерді станатын халытар тратын, сіресе бл салт-дстрлер діни нормалармен саталатын бір мемлекетті зінде иындытар пайда болады. Мысалы, /даы азаматты ы б/ша бір некелілік талаптары мен ислам мойындайтын кп йел алу дстрі арасындаы атыыс осындай. Мдени релятивизм екі трлі оамны ана емес, сондай-а бір оамны ішіндегі екі немесе бірнеше лкен леуметтік топтарды салыстырмалы сипаттамасы бола алады. Мндай топтарды мысалы - саяси партиялар, кімет, леуметтік тап немесе топ, діндарлар, жастар мен жеткіншектер, йелдер, аз лттар.

Девиантты мінез-лыты леуметтанудаы тсіндірілуі объективті леуметтік баыттылыты ж/е тланы, леуметтік топтарды, ауымдастытар мен ттас оамны ызмет атаруы ж/е дамуы трысынан аландаы мінез-лыны оамды нтижелері сияты крсеткіштерді, мінез-лыты леуметтік ндылытар мен нормалара сйкестігін, оамды пікірге берілген баалар мен леуметтік санкцияларды амтиды.

 

14. «леуметтік баылау ымы»

“леуметтік баылау” - терминін айналыма алаш рет енгізген Г.Тард оны бастапыда ылмыскерді оамды ызметке айта оралуыны ралы ретінде арастыран болатын Шет ел леуметтанушылары Ф.Знанецкийді, Р.Лапьерді, Д.Мартиндейлді, У.Томасты ебектерінде леуметтік баылау проблемасы уел бастан индивидтерді мінез-лындаы оам шін ажеті жо ауытуларды жою проблемасымен ж/е мінез-лыты реттеу ралын жасаумен жаласан болатын. леуметтік баылау проблемасын бл леуметтанушылар леуметтік институттар жзеге асыратын отайлы, леуметтік ыпалдар ж/е адамдарды мінез-лын сол леуметтік жйені арым-атынастарын реттейтін нормалара бейімдеу масатында ауытуларды жндейтін згерістер деп тсінді леуметтік баылау теориясын Э.Росс пен Р.Парк жасаан. Э.Россты пікірінше, леуметтік баылау дегеніміз “салауатты” леуметтік тртіпті амтамасыз ету масатында оамны жеке адамны мінез-лына масатты ыпал етуі. Р.Парк леуметтік баылауды леуметтік кштер мен адам табиаты арасындаы белгілі бір араатынасты амтамасыз ететін рал деп тсінеді. Ол леуметтік баылауды ш нысанын бліп арайды: 1) арапайым (мжбрлеуші) санкциялар; 2) оамды пікір; 3) леуметтік институттар

Т.Парсонс леуметтік баылау проблемаларына ж/е леуметтік жйені орнытылыы мен ыпалдасушылыын амтамасыз ету ралдары ретіндегі нормалара ерекше назар аударан. Ол леуметтік баылауды ш ралын бліп араан:

1. Ошаулау нормаларды бзушыа (девианта) атысты олда­ны­лады ж/е оны жндеуді кздемейді. Мндай діспен тзелмейді делінген ылмыскерлерге ыпал жасалады.

2. Шеттету ы бзушыны байланыстарын шектеумен байланысты, біра оны оамнан толы ошаулауды кздемейді. Бл оан зіні оам нормалары мен задарын стануа дайындыы мен абілетін байаан кезде оама айтып оралуына ммкіндік береді.

3. ы бзушыны жндеу, оны алыпты мірге ж/е зіні леуметтік рлін атаруа айта оралуына дайындау. Кптеген тзету орындарында, психиатиярлы емханаларда оалту бадарламалары кеінен олданылады, ал леуметтік ызметкерлер леуметтік амсыздандыру органдарында, трлі оамды йымдарда ынтыматаса отырып, ы бзушыларды оалтумен айналысуда. Бл йымдарды полициядан, соттан, бас еркінен айыру орындарынан айырмашылыы, девиантты мінез-лыты аскнемдік жауыз ниет емес, леуметтік стсіздік, зіні ебек ж/е зге абілеттерін олдана алмау проблемасы ретінде арауа бейім, рашан ыты санкцияларды емес, олдауды, жанашырлыты, мейірімділікті, кбінесе емдеуді талап етеді. Сондытан олар леуметтік-психологиялы, медициналы ж/е зге алдын алу шараларына, тлаа леуметтік кмек крсетуге баытталан.

 

15. «леуметтік рл» ж/е «леуметтік мртебе» ымы

леуметтік мртебе деп адамны топтаы немесе оамдаы станымын, жадайын айтады. леуметтік мртебе жеке адамны жан-жаты ж/е сонымен бірге жалпылама сипаттамасын: ксібін, біліктілігін,атаратын жмысыны сипатын, лауазымын, материалды жадайын, саяси ыпалын, іскерлік байланыстарын, лтын, дінін, жасын, отбасылы жадайын, туысты байланыстарын амтиды. леуметтік мртебе 2-ге блінеді:белгіленген ж/е ол жететін.

Тланы кш жігері мен сіірген ебегінен тыс оам тарапынан, белгіленген мртебе этникалы шыу тегі, туан жері, жынысы мен жасы, отбасы факторларымен байланысты. ол жеткен мртебе адамны зіні кш жмсауымен аныталады. Бір адам иеленген барлы мртебелер жиынтыын мртебелік жиынты деп атайды. Бір адамда леуметтік мртебе ж/е жеке басыны мртебесі болуы ммкін. Жеке басыны мртебесі – адамны з айналасында ие болан позициясы, оан туысандарыны, ріптестеріні, достарыны берген баасы.Ал леуметтік мртебесі – ауымды леуметтік ауымдастытаы позициясы. оамны пікірде басалара араанда кбірек бааланатын мртебелер мен леуметтік топтарды иерархиясы жасалып, олдау табады, біра ешбір жатта белгіленбейді. Мндай иерархиядаы орын дреже деп аталады.

оамны адама оятын талаптарыны жиынтыы наты леуметтік мртебемен байланысты. леуметтік жйеде берілген мртебені иеленетін адамны орындайтын іс-рекеттеріні жиынтыы леуметтік рлді мазмнын білдіреді. леуметтік рлдер теориясында екі негізгі кзарас крсетілген. Рл ымыны зін е алаш жйелі трде 1930-жылды бас кезінде символикалы интеракционизм теориясыны негізін салушы Дж.Г.Мид олданан.

Рлді нормативтік рылымында 4 элемент ерекшеленеді:

- осы рлге сйкес келетін мінез-лыты трін сипаттау

- осы мінез-лыпен байланысты йарымдар

- йарылан рлді орындалуын баалау

- санкция-леуметтік жйе талаптары шеберіндегі андай да бір рекетті леуметтік салдарлары.

Парсонс негізгі 5 лшемді бліп крсеткен, оларды кмегімен кез келген рлді сипаттауа болады:

- Эмоционалды дегей

- алу тсілі

- Клем

- ресмилендіру дегейі

- Уждеу.

 

16. леуметтік стратификация

леуметтік ауымдастытар тесіздігі жйесін сипаттау шін леуметтануда «леуметтік стратификация» ымы пайдаланылады. «Стратификация » терминіні зі леуметтануа геологиядан келген. Аылшын тілінде геологиялы абат деген , абатталу, атталу деген ымды береді. леуметтанушылар леуметтік тесіздікті белсенді трде зерттей бастаан кезде осы терминді алан, сйтіп ол жаа маынаа, оамды белгілі бір топтара блу маынасына ие болан.

«леуметтік стратификация» ымыны теориялы-дістемелік негізін жасауа елеулі лес осан Веберді, Марксті, Сорокинні Барберді ебектері, Парсонсты функционалды мектебіне жататын леуметтанушы алымдарды жмыстары болып табылады. Сорокинні стратификация теориясы жалпы оамды р трлі леуметтік топтара блу принциптерін сипаттайтын нерлым салматы тжырымдамаларды бірі болып табылады. Энтони Гидденс стратификация - р трлі топтарды , адамдарды арасындаы рылымдалан тесіздік ретінде аныталуы ммкін деп есептейді. Американды леуметтану сздігінде мынадай анытама берілген: «Адамдар тесіздікті андай да бір лшемімен иерархиялы йымдастырылан атара тізілгенде леуметтік жіктелу леуметтік стратификацияа айналады». Болгар социологы Чавдар Кюранов «леуметтік стратификация ттас оамды рылымдаы клдене топтар жйесін білдіреді»деп санайды. Нейл Смелзер «стратификация тесіздікті бір рпатан бір рпаа берілуіне кмектесетін тсілдермен байланысты; бл ретте оамны р трлі топтары пайда болады» деген йарым жасайды.

 

17. леуметтік тап

леуметтік тап - леуметтік стратификация теориясындаы ірі таксонометриялы талдау бірлігі. Бл ым стратификация теориясынан брын пайда болан. леуметтік рылымды талдауды маызды принципі тапты кзарас болып табылады. Тап ымы – айтарлытай ірі «клемді» талдамалы бірлік, ол оамдаы елеулі, шегіне жеткен жалпы згерістерді зерделеуге арналан ж/е азіргі заманы оамдаы «аламды» згерістерді зерттеуге арналмаан.

Барлы леуметтік былыстарды дамуындаы экономиканы негіз алаушы рлі туралы зіні негізгі тезисін стана отырып, Маркс таптарды барлы негізгі сипаттамаларына сйеніп, зіні леуметтік абаттану лгісіні негізіне ндірістік атынастарды алан. Маркстік тап меншікке атысты берілген, ал У.Уорнер тапты леуметтік беделі б/ша, яни осы оамдаы оны мшелеріне атысты бледі. Уорнер бліп аралан страталарды «леуметтік тап деп атаан». Уорнер «тап» ымыны анытамасын береді: «Тап дегенді леуметтік жаынан нерлым жоары немесе тмен жадайда болады деп йарылатын ж/е сол оамны мшелері оларды тура осылай дрежелейтін адамдарды екі немесе одан да кп жіктері деп тсінген жн. ». Осы тапты мшелері жбайларын з табыны ішінен тадауа тырысады, біра та оамны ндылытары жоары не тмен орналасан топтан жбай тадауа жол береді. Сонымен тапты жйе балаларды ата-аналары жеткен мртебеге ие болатынына кепілдік береді. Тапты оам ытыа мен артышылытарды, сондай-а борыштар мен міндеттерді нерлым жоары ж/е нерлым тмен жадайлара атысты біралыпты блмейді. Тапты жйені касталытан айырмашылыы, ол леуметтік саты б/ша жоары ж/е тмен озалыстарды ндылы деп арастырады.

 

18. леуметтік икемділік

леуметтік икемділік – бл леуметтік мртебелер жйесінде адамны жадайыны згеруіне байланысты леуметтік стратификациялар механизмі. Адам туыланда аскриптивті немесе туа берілген мртебе деп аталатын зіні ата-аналарыны мртебесін алады. Ата-аналары, туыстары ж/е отбасына жаын адамдар баланы бойына здеріні мінез-лы нормаларын, тиісті ж/е мерейлі нрселер туралы тсініктерін сііреді. Алайда, адам зі ызметіні белсенді кезеінде бл абаттаы жадайына анааттанбауы, одан да зорына мтылуы ж/е ол жеткізуі ммкін. Егер де адамны мртебесі нерлым жасы мртебеге згерсе, онда жоарылауа икемді орын алды деуге болады. Алайда адам мірде кездесіп тратын ауіп салдарынан тменгі мртебелер тобына туі де ммкін – бл кезде тмендеуге икемділік орын алады. Зерттеушілер леуметтік икемділікті барлы трлерін бліп арауа ммкіндік беретін статистикалы рсімдер мен крсеткіштер жйесін пайдаланады. Тігінен орын ауыстырулардан баса клденеінен орын ауыстырулар болады, ол табии икемділіктен ж/е ауматы икемділіктен ралады.

Санасы, мінез-лы мен мртебесі тйісіп отыратын, аралы жадайда ж/е кбіне андай да бір себептермен зара рекеттес леуметтік топтарды біріне за уаыт бойы бейімделе алмайтын немесе бейімделгісі келмейтін адамдарды, андай да бір леуметтік топтар кілдеріні жиынтыы маргиналдар деп аталады. Оларды мртебесіні шыу тобы мен басымды танытушы топ арасындаы шекаралы, аралы сипаты болады, сондытан бір жаты зін-зі сйкестендіруге келмейді. Б.Барбер икемділікке атысты оамда стемдік ететін институцияланан нормалар алты маынада стратификациялы рылымны здігінен туелсіз лшемі бола алмайтындытан, осы оамда жасалып жатан икемділікті клемі мен дрежесіне маызды туелсіз ыпал ете алмады деп есептейді.

 

19. Бернард Барбер б/ша батыс оамы леуметтік стратификацияны р трлі алты лшемін бліп крсет

Бернард Барбер мселені ежелгі дниеден бізді заманымыза дейінгі тарихи трыдан арай отырып, батыс оамы леуметтік стратификациясыны р трлі алты лшемін бліп араан.

1. Ксіп рлі. Отаасы – барлы оамда да зіні азды-кпті толы жмыс уаытын арнайтын «ндіруші» рлде оама осатын функционалды лесі трысынан жіктеліп бааланып келген. Осы сияты рлдер рашан оларды функционалды лесіні шамасы б/ша р трлі болады, тиісінше сараланып бааланады, яни р трлі беделге ие болады.

2. Билік пен кш-уат дегейі б/ша дрежелеу. Билікті леуметтік жйелерде масата жетуді зады абілеті деп, ал кш-уатты оны засыз састыы деп анытауа болады. Кез келген оамда кейбір рлдер баса рлдерге араанда лкен билік пен кш-уатты амтиды, нтижесінде оларды рылымдары осы лшем б/ша стратификацияланады.

3. Кіріс немесе байлы. оамдаы р трлі ксіптік рлдерді пайда табу мен байлы жинауа абілеттері р трлі болады, отбасылы байланыстара орай мраа ие болу жолымен байлыа ие болу ммкіншіліктері де дл осындай р трлі.Кейбір рлдер жоары бедел мен билікке ие, ал табысы-тмен, немесе , керісінше, леуметтік беделі онша жоары емес.

4. Білім беру немесе білім алу. Адамдарды оамда оу-білімге ж/е білім алуа рашан олдары бірдей жете бермейді, мны оларды здеріне туаннан берілген ртрлі рлдерін атаруы шін ана емес, бір рлден екінші рлге ту ммкіншілігі шін де маызы зор.

5. Діни немесе салтты тазалы. андай да бір оамдаы стемдік ететін функционалды маызды діни идеялар санатына адамдар азды-кпті дрежеде жоары бааланатын діни немесе салтты тазалыа ие болуы ммкін.

6. Туысты ж/е этникалы топтар б/ша дрежелеу. Туысты ж/е этникалы топтар барлы оам шін ж/е здері мір сретін жергілікті ауымдастытардаы здеріні функцияларын алай орындайтындытары трысында р трлі, атап айтанда, оларды ксіптік беделінен, билік пен кш-уаты дрежесінен, табысы мен байлыы дегейінен блек туысты ж/е этникалы топтар ретінде бааланады.

 

20. леуметтік ауымдасты ж/е леуметтік топ

леуметтік топтар мен леуметтік ауымдастытар оамны леуметтік рылымыны маызды элементтері болып табылады. леуметтік ауымдасты – салыстырмалы ттастыымен ерекшеленетін ж/е леуметтік іс-рекетті дербес субъектісі болып табылатын мірде бар, эмпирикалы белгіленетін жеке адамдарды жиынтыы. Белгілеріні крделі жиынтыы барлы ауымдастытарды нерлым ке ауымды екі ішкі тапа, баралы ж/е тапты ауымдастытара блуге ммкіндік береді. леуметтік ауымдастытарды бір маызды трі леуметтік топтар болып табылады. леуметтік топтар баралы ауымдастытардан згеше: - оларды кеістікте ж/е уаытта мір сруіні беріктігі мен тратылыына жадай туызатын орныты зара іс-рекеттермен; - салыстырмалы трде аланда жоары топтасу дрежесімен; - рылымды ралым ретінде нерлым алы ауымдастытара кіруімен сипатталады. леуметтік топтар зіні шамасы, саны б/ша шаын(2-15 адама дейін) ж/е лкен болып блінеді.Шаын леуметтік топты ажырату белгілері: - рам саныны аздыы; - мшелеріні кеістіктегі жаындыы; - мір сру затыы; - топа кіруді еріктілігі.

Сонымен атар топтар ресми ж/е бейресми болып блінеді.Бейресми топтар ресмиден тыс (ресми топтарды шеберінде алыптасатын) ж/е леуметтік-психологиялы (кез келген жерде пайда болатын) болып блінеді.Шаын топтар бастауыш ж/е екінші деп блінеді.Жеке адам шін бастауыш топ те маызды референттік топтарды бірі болып табылады. Бл терминмен ндылытар мен нормалар жйесі жеке адам шін зіндік эталон болатын топты белгілейді.

 

21. леуметтік институт

леуметтік институттар алашы ауымды оамнан азіргі замана дейінгі кез келген оамда болан. леуметтанушылар «институт» ымын ытанушылардан алып, оны тере леуметтік мазмнмен толытыран. Аылшын леуметтанушысы Спенсер «леуметтік институт» терминін алаш сынан адам. Ол леуметтік институтты 6 трін сипаттаан: нерксіптік, ксіподаты, саяси, дет-рыпты, шіркеулік, йішілік.

Институт латын тілінен орнату, жайластыру деген маына береді. леуметтік институт леуметтік жйені тратылыын амтамасыз ететін оамды байланыстар мен атынастарды кез келген тртіптелуі, ресмиленуі дегенді білдіреді. леуметтік институт деп кбінесе адамдарды бірлескен ызметіні тарихи алыптасан орныты нысандарын айтады. Институтты негізгі масаты – жеке адамдарды, топтарды ж/е жалпы оамны іргелі ажеттіліктерін анааттандыру.

Нерлым маызды ажеттіліктерді амтамасыз ететін леуметтік институттарды негізгі 5 трі бар:

бала туу, суі(отбасы ж/е неке институты)

ауіпсіздік ж/е леуметтік тртіп(саяси институттар, мемлекет)

трмысты рал-жабдытар ндіру(экономикалы институттар, ндіріс)

білім беру, скеле рпаты леуметтендіру, кадрлар даярлау(ылыми ж/е мдени институттар)

рухани мселелер, тіршілік маынасын шешетін ажеттіліктер(дін институты)

оамды байланыстар мен арым-атынастарды тртіпке келтіру, ресмилендіру ж/е стандарттау процесі институционалдандыру деп аталады. леуметтік институтты ызмет атаруына жрдемдесетін жалпы масаттар, топтар ж/е йымдар алыптасады, институтты барлы мшелерін амтитын нормалар мен санкцияларды олдану рсімдері, мртебелер мен рлдер жйелері рылады.

22. леуметтік йым

леуметтік институттар леуметтік йымдармен тыыз байланысты. Н.Смелзер йымды ысаша былай анытайды: бл "белгілі бір масаттара кол