Рғашы-донорларды ұрықтандыру
Донорларды ұрықтандыру екі әдісі бар: табиғи және жасанды.
Табиғи ұрықтандыруда зерттеүші ата-ана параларын іріктеп, таңдап коитусқа (жыныс актіне) дайындайды.
Жасанды ұрықтандыруда сперманы донордың жыныс жолдарына әдейленген құралдармен кіргізеді.
Тәжірибеде ұрықтарды транспланттағанда ұсақ зертханалық және ауылшаруашылық жануарларға табиғи ұрықтандыруды, ірі жануарларға – жасанды ұрықтандыруды қолданады.
Жасанды ұрықтандыруда қолданылатын эякулятта сперматазоидтердің саны көп болады. Жасанды ұрықтандыру әдісінде келесі технологиялар болады:сперманы алу, бағалау, көлемін көбейтіп сақтау және ұрықтандыру.
Жасаушылардан ұрықты жасанды сарпайдың көмегімен алады. Алынған эякулятты зерттейді. Жасаушылардан алынған эякуляттың көлемі 4-8 мл болады. Ұрықтандыруға 0,25-1,0 мл жеткілікті, сондықтан алынған ұрықтың көлемін көбейтіп суықтықта ұрықтардың санын азайту керек. Осы операцияға глюкоза-цитрат-жұмыртқаның сарысы бар (ГЦЖ) немесе сүт-жұмыртқаның сарысы бар (МЖ) қоректік орталармен қолданады. Жұмыстарды 2-5 градуста өткізеді. Кейіннен 30-35 градус температурада мензуркада ұрықтың көлемін 10-20-50 рет және одан да көп көбейтеді. Көбейтіп ұрықты 5 градуска дейін суытады (ұрықтардың қозғалыстарын азайту үшін). Суытылған ұрық 3 күн қолдануға келеді.
Суперовуляциядан өткен ұрғашы- донорларды ұрықтандырғанда олардың ағзаларында өтетін физиологиялық өзгерістерді есепке алуға керек:
1) ана бездің фолликулаларының даму және өсу сандары өте көп;
2) фолликулалардың және ооциттердің өсу және даму темптері тездетіледі;
3) жыныс уақыты узарады.
Сондықтан осы донорларды ұрықтандырғанда керек:
бірінші, ұрықтандыруды 2-3 рет 10-12 сағат аралықпен өткізеді,
екінші, жасанды ұрықтандырумен қолданғанда, ұрықтардың мөлшердерін екіге көбейту керек.
Дәріс
Жануарлардың ұрықтарын транспланттау
Мазмұн: Транспланттау биотехнологиясының жұмыстары. Ұрықтарды жуып алу. Суперовуляциядан өткен донорлардан ұрықтарды алу.Ұрықтарды қайта отырту. Донордың, ұрықтың, реципиенттің, трансплантаттың қарым-қатнасуы.
Транспланттау биотехнологиясының жұмыстары
Ұрықтарды транспланттау биотехнологиясында келесі жұмыстарды өткізеді:
І. Донорларды, жасаушыларды, реципиенттерді іріктеу. Жануарларды іріктегенде олардың жасын, физиологиялық жағдайын, өнімділігін есепке алады.
ІІ. Аналарды таңдау: ана-донор және ана-реципиент. Олардың күйіттері синхронды болу керек. Донорлардан суперовуляциялық фолликулогенез, реципиенттерден – донорлармен синхрондалған күйіт алады.
Жұмыстың осы кезеңінде ұрғашыларға гормондармен әсер ету керек: донорлардан суперовуляциялы фолликулогенез, реципиенттерден донормен тепе тенделген күйіт алу үшін.
ІІІ. Донорларды ұрықтандыру. Суперовуляциядан өткен ұрғашы донорларды ұрықтандырғанда олардың ағзаларында гормоналдық препараттардың мөлшерін есепке алу керек. Гормондардың көптігі физиологиялық өзгерістер тұдырады:
а) күйіт уақыты узарады;
б) овуляциядан өткен фолликулалардың саны көбейеді;
в) фолликулалар тез піседі.
Сондықтан суперовуляциялық ұрғашы-донорларды ұрықтандырғанда келесі талаптарды орындайды:
1. Ұрықтандыруды бірден екі-үш ретке дейін көбейтеді.
2. Ұрықтандыру аралығы 10-12 сағат болу керек.
3. Жасанды ұрықтандыруда ұрықтың мөлшері екі есе болу керек.
І\/. Ұрықтарды транспланттау – келесі жұмыстардан тұратын әдіс:
1) Донорлардың мүшелерінен ұрықтарды жуып алу.
2) In vitro жағдайында ұрықтарды бағалап селекциялау.
3) Реципиенттердің репродуктивтық мүшелеріне биологиялық толық ұрықтарды отырғызу.
\/. Жынысқа байланысты трансплантаттардың өсүін және дамуын зерттеу. Трансплантаттардың дамуын бақылау топтағы жануарлармен салыстырады.
Сонымен, ұрықтарды транспланттау – көбейту биотехнологиялық әдісі – ұрғашы-донорлардан суперовуляция арқылы биологиялық толық ұрықтарды алып оларды ұрғашы-реципиенттердің репродуктивты мүшелеріне қайта отыртуға мүмкіншілік беретін.
Ұрықтарды транспланттау әдісіне жануарлардың ұрғашыларының ағзаларының келесі биологиялық ерекшеліктері себепкер болды:
1. Ұрғашылардың жұмыртқа жасұшаларында ооциттердің саны көп болу.
2. Ұрықтың ұрықтандырылған жерден тіркелу жеріне дейін дамып бару.
3. Ұрықтарды жуып алуға мүмкіншілік беретін репродукция мүшелерінің морфологиялық құрамы.
Рықтарды жуып алу
Ұрықтарды жуып алу – ұрықтарды репродукция мүшелерінен (фаллопий түтіктері, жатыр) алуға көмектесетін әдіс. Әдісте қоректік орталармен қолданады. Ұрықтарды алу үшін қоректік ортаны фаллопий түтікшесінен өткізеді немесе жатырдан өткізеді.
Малшаруашылықта ұрықтарды жуу үш әдіс бар:
1) Ұрғашы-донорларды өлтіру (зертханалық жануарлар және етке баратын ірі қара малдар);
2) Хирургиялық (орташа малдарда);
3) Хирургиялық емес (ірі малдарда).
Ұрықтарды жұғанда үш кезең айырады: дайындау, жуу кезең, жуып шығарып алған кезең.
Ұрықтарды жуып алу әдістерді қысқаша қарастыруға болады. Бірінші - өлтіру әдіспен ұрықтарды зертханалық тышқандардан жуып алады. Ол тышқандардың кішкентай болғанымен байланысты.
Осы жұмысты өткізу үшін тышқандарды өлтіреді, жыныс мүшелерін босатып шығарып алып, Петри табақшаларына салады. Ұрықтарды жұмыртқа түтіктерінен немесе жатырдың мүйізшелерінен жуып алады.
Бірінші әдісте ұрықтарды зигота және бөліну кезеңде жуады, екінші әдісте – морула және бластоциста кезеңдерде.
Механикалық әдістермен ұлпалардың бүтіндігін бұзып жануарлардың ұрғашыларының жыныс мүшелеріне жетіп ұрықтарды транспланттау әдісі хирургиялық деп аталады. Қойларда, ешкілерде, шошқаларда репродуктивті жолға трансплантация кезінде келесі жолмен жетеді:
1) қарынның ақ сызығымен наркоздың көмегімен лапаротомия (вентралды лапаротомия) әдісімен кесіп жануарды арқасына жатқызып жатырдың мүйізшелерін жуу;
2) әдейленген құрал (эффеминатор) көмегімен жануардың тұрған күйінде ұрықтарды жуып алу;
3) лапароскопия – лапароскопиялық троакардың көмегімен өткізілетін әдіс.
Хирургиялық әдістен кейін жұмыртқа жасұшалардың сары денелерінің санымен овуляциялардың санын анықтайды. Осыдан кейін жуу үдірісін бастайды.
Ұрықтарды алу үшін жыныс мүшелерін екі әдіспен жуады:
1) Жатырлы – инені жатырдың мүйізіне салып жуатын суйықтықты жібереді.
2) Жатырлы-түтікті – екі нұсқаға бөлінеді:
а) ұрықтарды жатырдың мүйізінен алу – жуатын суйықтықты жатырдың мүйізшесіне жібереді;
б) жуатын суйықтықты жатырдың мүйізінен ампулаға қарай жібереді.
Жуатын суйықтықтың мөлшері 15-20 мл. Ұрықтары бар орта 30 мл көлемде сынауыққа немесе Петри табақшасына алынады.
Ұрықтарды хирургиялық жолмен алу жұмысты овуляциядан кейін өткізеді (күйіттің екінші күнінде). Осы уақытта ұрықтар жатырдың мүйізшесінің негізіне жетіп зигота және морула кезеңдерінде болады. Қойларда ұрықтар дамудың осы кезеңдерінде күйіттен кейін 1-5 күндерде болады.
Хирургиялық емес әдіс- ұрғашы жануарлардың жыныс мүшелеріне механикалық әсердің көмегімен ұлпалардың бүтіндігін бұзбай ұрықтарды жуып алу әдіс. Ірі жануарлардың (сиырлардың) ұрықтарын катетерлердің көмегімен сарпай жақтан жатырдың ішіне кіріп жуып алып шығарады.
Ұрықтарды жатырдың мүйізшесіне кіріп жатырға тіркелмеген аралықта жуып алуға керек.
Жуып алу әдісті таңдау келесі себепкер шарттармен белгіленеді:
1) жануардың түрі;
2) жануардың денесінің үлкендігі;
3) тіркеуге мүмкіншілік беретін ұрықтың даму кезеңі.