Тортай мінер а боз ат

Бізді ауыл Салысаланны иыында отыран. Шілдені дл ортасы болса да, бл жерде оыр салын, блтсыз кндері тамылжыан тамаша мезгіл басталушы еді. Не ысты емес, не суы емес жайлауды жайма-шуа стінде, тбенен ккпебек болып ткеріліп трар аспана араайды бршігін латырып ойнайсы. анша ласа ауырсынбайтын, канша ласа жапырылмайтын клтеленген кресе балапан табанымыза кілемдей жмса тиюші еді-ау. Теіз бетінен аншама биік боланмен, осы Салысаланны кез келген жеріне жероша азса, клкілдеген су шыа келетін. сіресе, жабырлы кндері ырдан лаан лайсаа айналып, шошайтып-шошайтып араай бренеден иып салан йлерді мазасын кетіретін. Ол кезде колхоз. Колхозды сиыры кніне ш рет сауылады. Ал р сауынны арасында шп шауып, оны маялайтын. Кеште, тіпті тні бойы сеператора ст тартып, май шайайтып. Шаршау дегенді білмейтін ыз-келіншектер соыс жылынан кейінгі бейбіт кнні шуаына жылынып, сызылта н салатын. Тау арасында жылтылдатып от жаып, н шыраанда, лаулаан жалын басыдай тілін жаладатып кй шертіп, тау-тасты кірентіп трандай демі сезілуші еді-ау. Біздер - балалар, кні бойы гіз йретіп, бзау жаямыз, ш уа сиыр сауызамыз. Ымырт йіріле, алтыбаан ран азаматтарды маайында арпалысып, тиіп-ашып лардай шулап ойнап жргеніміз. Бізді ішімізде менен екі-ш жас лкендігі бар Тортай атты бала болушы еді. ке-шешеден тым ерте айырылып, алыстан осылар аталастарыны есігінде жретін. ой аузынан шп алмас жуас, лаыны сл мкісі бар, бала болып кп ойнамайтын, жасанша еді. Брімізден грі ерекшелігі, таертенен кешке дейін бас алмай кітап ои беретін. олына не тисе, соны таламсыз оитып Тортай ортамыздаы білгішіміз, аузымызды ашып тыдар абызымыз сыылды.
Тортай, сіресе, мені жасы креді. Жанынан бір елі алдырмайтын. кем ферма мегерушісі, йде ішім-жем мол, ит басына іркіт тгіліп жатушы еді. Шешемні олынан -бір, жолынан - екі алып, р кн сайын Тортайа таситынмын. Ол мені алдап, тама шін дос болмайтын, айта: "Мен аш жргенім жо, келе берме", - деп рсатын-ды. з бейілі мен кіл хошы болмаса лм деп аузын ашпайтын, рі лаы хаас еститін болан со, гімеге зауы бола бермейтін. Тек менімен ана оаша сттерде аыл-тегіл гіме рушы еді.
Бір кні мен Тортайды кп іздеп ре таптым. Тран йі аузына келгенін айтып, рсып уып жіберіпті. Салы-саланны шар басындаы алы тас орымны гіріне кіріп, от жаып отыр екен. Мені крген со, уанып алды. Орнынан атып трып: - Мені алай тапты, ей? - деді.
- Сені йі - осы тас крке емес пе?
Тортай тас кркені ядай ылып жинап, тазалап ойыпты. Бдан брын да осы жерге сан рет келіп, мекеніне айналдыран секілді. айран алдым. Ааштан иып нар жасап, стіне шп тсеген. зіне тиесілі кітаптар бден кп оыландытан, жемтір-жемтір болып бір брышта жинаулы тр. Тр алдына ешкіні терісі тселген. араайды жуан кеспелтек шркесінен стол жасап, май шам ойыпты. Тастан аланан жерошата маздап жанан от. Сіркіреп жабыр жауды. гірге су тимейді екен. Кн блтты болан со ба, ымырт ерте йіріліп, кз байлана бастады. йден рлап алып шыан нан мен ірімшікті столды стіне ойдым. Нарды шетінде жала аяын салбыратып нсіз отыран Тортай: "Рамет", - деді. ні бір трлі кілсіз, арлыыырап шыты. Ешкім жота жылаан секілді, отты сулесі тиген кзі ызарып, домбыып тр еді.
- ке-шеше іздеп жрер, йіе айт, орыса, мен шыарып салайын, - деді Тортай. "ке-шеше" деген сзді ырсыып айтандай болды. Ал ке-шешемні тірі, жер басып жргеніне мен кінлі емес едім.
- Сені жаныа жата кетсем айтеді, - дедім отты шаласын ысырып.
- айтасы! - деді ол міз бапай. Мен бгін оны млдем танымай отырмын. - айтасы, ке-шеше мені басымды жарады.
- Жармайды. Сен мені ума, дос емес пе едік.
- "Ораза-намаз - тотыта ана" деген. "То бала аш баламен ойнамайды" деген.
Мен жауап бере алмадым, ндемеген алпы, мыиып отыра бердім. Тортай ме-зе. Лаулаан ота тесілген кйі крсінді. Содан кейін нардан арып тсті де, тас гірді тесігінен сырта ілді.
- Жауын за жауатын трі бар. Тірек ттасып алыпты. оны келсе, она ой, - деді маан. зі тізесіне салып у бтаты сындырды да, ота тастады. Мен келген ірімшікті бір асап нара айта мінді. Содан со "Аласталан Алитет" деген кітапты олына алып рі-бері аударыстырды да, ірге жаа латырып жіберді. Жабыр толастар емес, лаа таса тиіп тайанап жатан сыбдыр-сыбдыр н естіледі. Кркіреп, сарырамай рлана жауан нсер, айдаы-жайдаыны еске тсіріп, иял дниесіне жетелейді, немесе маужыратып йыны келтіреді екен.
- Босаада отыраны не? - деді Тортай. Баанадаыдай емес, кілденейін депті. - Кел жаныма, мен сені тым жасы кремін. Бастыты баласымын деп мрныды ккке ктермейсі, арапайымсы.
Тас ошатаы отты сулесі абыралара тсіп, оырай тартады. Тбеде тесік бар-ау деймін, тырс-тырс тамшы тамады бір жерден. Біз ертекті ескі дниеде отырандай едік. Мені кесірігім ашып, бір трлі жылаым келді.
- Тортай, - дедім.
- Ау, - деді.
- гіме, не ертек айтшы.
- Баяыда бір жетім бала болыпты, - деп бастады... -баяыда бір жетім бала болыпты... ары арай кгір-кгір, кбір-сыбыр ертекке айналды. Бгінде мені есімде Тортай айтан ертекті кбі алмаан, тіпті сол арманшыл баланы зін де мытандай едім... Тек, "баяыда бір жетім бала болыпты" деп басталушы еді, ал, алай аяталатынын білмеймін, млдем есімде жо, алай аяталушы еді?..
Мені жадымда тамаша саталаны, ол тас гірде шп тселген нарды стінде жатып, оыан кітаптары мен зіні арман-иялы туралы тн ортасы ауанша айтан кбір-кбір гімесіні еміс-еміс елесі ана. Мені жып-жылы ойнына алып, аалы аылын айтатын тым зеректігі еді.
- Бл дниеде мен пір ттар, сырласар жалыз-а нрсем бар, ол - кітап, - дейтін. - кем де, шешем де сол - кітап. Кейбірін екі-ш айтара жалыпай оып шытым. Жалыздыы, жетімдігі, брі-брі мытылып, баса бір жматы мірге сапар шеккендей боламын. тте, жадай келсе, оуымды одан рі жаластырып, Алматыа аттанар едім. Шынымды айтайыншы, кітап жазып, жазушы болым келеді.
Ажауын сіркіреп тр. Тас ошатаы от оламталанып, гірді ішіне орыныш ялап, араылана бастаан. Тортай лі сйлеп жатыр, сйлеп жатыр... Арманы таусылар емес. Демі лаымны тбіне жып-жылы болып сезіледі, ептеп ытытайды. Мен нсіз тындай беремін. лде тоазыаннан, лде орыныштан, Тортайды бауырына тыыла тсемін. Жайлауды жадыраан ашы кндеріні бірінде Тортайа еріп бзау бауа шытым. Менікі еріккенні ермегі сыылды еді. Тас шоыны шар басына дейін бзауларды ргізіп барды та, еркіне оя бердік. йткені трт аяты мал бл жерден зап ешайда кете алмайтын. Биіктеген сайын алы бараы орман таусылып, тауды таз тбесі басталатын. Заар тауды тбесінде немі суы жел соып тратындытан, ааш болмайды жне шп те бойлап алы спейтін таыр. Жазды кндері немі сезіміді сергітер майда леп есіп трар еді. Ал шоылар ркеш-ркеш болып, кк кмбезіне найзадай кіріп шпалана ол блайтын. ызды жиан жгіндей тай-тай, те-те жапар тасты ара-арасына тас сарымса седі. Тортай екеуміз тыртысып, ол-аяымызды жаралай сол биікке шыып, сарымса жлып жегенбіз. Бл тстан тауды балаы алаандаыдай крінеді. Сонау шаталда Алтайды шолпысындай мы бралып, аара аып Бтырма зені кмістене аады. Ал бізді ауылымыз ккжала мнар пердесіне тмшаланып, тек нобайы ана слделенеді. ына басан таса лап кетердей болып атша мініп отыран Тортай анау кк мнар дниеге бірдеесін жоалтып аландай кзін сыырайтып за арады-ай. Сонсо шыыс жаты нсап, ереуілдеп сйлей жнелетін.
- Ей, - дейтін маан, танауы делдиіп, - егер осы тран жерімізден тп-тура шыыса тартып кетсек, айда барар едік? Білемісі, (мен иыымды котеремін) , білмейсі. Монолиядан бір-а шыар едік. Сен болмаса, мен жре беруден сте шаршамас та, орыпас та едім. Рас айтамын, Монолияа барар едік. Бізді "о, азатар келді" деп ша жая арсы алар еді. Аппа киіз йге кіргізіп, тай сойып она ылар еді. Боз биені стіне шомылдырып, алдымыза астау-астау азы-арта ояр еді. Ішеріміз - алдымыз-да, ішпесіміз - артымызда, ымыза ызыырап шниіп жатанда, а отауды есігін ептеп ашып, ай мен кндей ос ару кірсе... тте, дние-ай, армансыз кліп-ойнаса, содан со... содан со екеумізге екі а боз ат мінгізіп, лгі екі слу ызды алдымыза геріп елге айтса. Алдымыздан ферманы бкіл сиыры, бзауы, тйесі, барлы адамдары а жарылып арсы алып, шулап соымыздан ерсе... тте, дние-ай, мндай рааттан кейін ліп-а кетсе, не арман...
Тортай кзі жайнап, астындаы жапар тасты тебініп-тебініп аланда, ар жаындаы шатала лап кетеді екен деп, зре-тым алмайды.
- А боз ат демекші, тнде тсімде кк гізім арыма болып, жер тарпып кісінеп тр. О несі екен? - деп, бзауларымен бірге кперсіз оттап жрген гізіне кн сап арады.
- Тортай, сен тбі сол а боз ата мінесі, - дедім мен шын кілімнен.
- айдан, - деді ол тастан-таса секіріп, тменге тсіп бара жатып. - айдан білейін... кем мармны таымы отыр тайа тимей кетіп еді, айдан білейін.
Кз жаындап, фермадаы барлы бала жайлаудан ауыла оуа аттананда, тау басында бзау баып жападан-жалыз Тортай ана алан. рине, мен оны имадым, иналдым. зіммен бірге ала кететін шаманы жотыына жыным келді. Кетерімде, ол маан е сйікті кітабын сыйлап трып айтты: "Мен шін де оы. Блкім, мен міне алмаан а боз ата сен мінерсі".
- Сені з а боз аты бар емес пе?
- Жо, мені мадайыма кк гіз жазылан.
- Онда мен а боз атымды саан сыйа тартамын.

* **

Содан бері кп жылдар тті. Мен "Тортайды да, а боз атты да лдеашан мытанмын. Бір рет ауыла баранымда, азаматтар сз ылып отыр екен. Тортай йленбек болып ішкері жатан жуастау бір ыза сйлеседі. Сонда ыз: "Жеке басыды орламаймын, мен кндім, біра жаман-жасы болса да ке-шешем бар, соларды ыыласынсыз кете алмаймын, зі алдарынан тіп айт", - деген екен. Содан Тортай атына міне шауып, ызды йіне барады. Слем алысан со, алыдыты кесі: "Кімні баласысы, шыра?" - деп жн сраанда, лаыны мкісі бар Тортай пай алып: "Малдан келдім, ата", - деп ойып алса керек. Ха-ха-ха... Шал: "Саырауа ызымды бермеймін", - деп, ит осып уып салыпты.
Елге енді бір рет баранымда естідім. Тортай йленген. Екі-ш баласы бар. ой баады екен.
Былтыр жазда демалыс алып ауыла таы бардым. кемні трт блмелі, бау-башалы йінде еркін сайрандап, тойып жеп, тасырадап жрмін. Шешем бйек болып: "Не ішесі, не жейсі, лыным", - дейді зыр жгіріп. Тске жаын жп-жмса диван стінде шаламнан тсіп серейіп, газет оып жатыр едім. Алдыы блмені есігі ндетіп ашылды да, лдекім кіргендей болды. Крші-оланы бірі шыар деп, аса мн бере ойаным жо. йтеуір, шешеммен сйлесіп отырды. гіме кгірлеп еміс-еміс естіле берген со, есіме баяы бір оыр н тсіп, еріксіз лаымды трдім. Келген - Тортай екен...
- Тте, айып етпеіз, ншейін. Ораша амандасайын деп, зімсініп келіп едім...
- Ол йтап жатыр, - деді шешем. - Оятпай-а оялы. Трге шы, отыр.
- Жо-жо, о не дегенііз, тте, маан осы босаа да жетеді, ншейін Ораш келді деген со, амандасайын деп, баяыда... бала кезде бірге стік... талай рет бзау жайып едік; енді, міне, ел таныан азамат болды... айып етпеіз, мен азір кетемін, тте... Ораш келді деген со... жалыз лы ой, дай уат берсін... бізді ойшы... біз ондай лкен кісілерді садаасымыз ой... рамет, тте, тама ауыз тиейін; осы рырды жапаса да баз-базында ішіп оятыным бар... ал, тте, Орашы аман жрсін... атаы аспандай берсін... ол ойдырып алайын деп, мына бір кітабын ойныма тыа келіп едім, таы да соармын... малдан ол тие бермейді... ыстай жемдеген торы атты управляющий алып ойан, тте, мы салса баспайтын таы бір тыраысын берді, "саан осы да жетеді, торы атты озат шопан мінеді" дейді... ал, кеттім, рамет, тте... келді-кетті деп сге жамандамаыз; ншейін Ораш келді деген со, лкен кісі ой... бірге скен, слем берейін деп... мен келді деп, тіпті айтпаызшы, тте, ят болар, ал сау болыыз, рамет... итідеп баяы зііз білетін Салысалана жеткенше, тн ортасы болар... зііз білесіз, Салысалан алыс, те алыс... Монолияны бер жаында...
Мен слап жатан орнымнан белім кеткендей тра алмадым. Шынымды айтсам, ялдым - Тортайдан ялдым. Батылым бармады. Бет-жзім шыдамады. Сонда ана мені есіме "баяыда бір жетім бала болыпты..." деп басталатын ертекті алай аяталары оралды. Е-е, осылай аяталады екен ой, осылай...
Тортай мінер а боз ат... мені таымымда кеткендей еді... иесіне айтаруа кеш еді...

 

Апамны астауы

Ол кезде мен бала едім, Апам жастау еді. ке-шешеміз иыр жайлап, шет онып мал соында жретін де, айында-жылында ана болмаса, бет-жзін немі кре бермейтінбіз. Соыстан кейінгі жылдарда есін жиып, езілген есесі ктеріле бастаан елді берекелі де бейбіт тірлігі жар жаасында отыран жалыз й - рине, бізге де орта. ос блмелі шатырланбаан тоал ааш тамны маайы ысы-жазы жыбырлаан, айайлап-шулаан балаларды базарына айналатын. Бізді йден тас латырым жерден арырап аып жатар аыны атты Бтырма - жаз шыа суа шомылан, ыста сырана тепкен баланы жер-ккті шар рып шарласа таба алмас ызыа толы мекені еді. То боп атан пимасын, сгілесе су болан кйлек-дамбалын бізді йге келіп кептіретін. Сонда Апам мені ана емес, мым ауыл балаларыны абзал анасы сыылданатын.
Он бес жасыма дейін Апамны ойнына жаттым; он бес жасыма дейін кені, шешені кім екенін білмей, сол айналайын Апамны трбиесінде стім; он бес жасыма дейін Апамны етегіне жабысып, соынан алмай блкектеп лындай еріп ер жеттім. Сол кісімен жрсем, мал сойан йді лаы, тттісі мен дмдісі мені аузыма тиетін. Мен ол кезде Апамны мір тарихын, тіпті кім екенін білмей, аласыз шуаты кндерге марайып маар едім. Бгінде кз алдымда: ары аша кемпір, тарамысты мыты саусатар, ерні мен иегін кйік шалып тыртытанан демі ажар, кимешегінен дудырап шыыырап жретін а шалмаан ара бйра шаш ана... мені кз алдымда: андауырын айрап, басыны аны тасыан еркек-рашыны кеудесіне мініп, арам анын аызып тран; немесе тері илеп, кн тігіп отыран; жн ттіп, аран ескен, жіп иіріп, алаша тоып, оюлап сырма тігіп отыран Апам; ... ертеректе аза йелі не істеу керек болса, тгел олынан келетін Апам; аза йеліні ана емес, ер-азамат атарар істі ара нардай асая ктерер Апам.
Жаз шыа, бріміз (пкелерімді айтамын) Апам есіп берген жіпті алып, тоайа отына аттанатынбыз. Бір-бір ара отын ктеріп е алда Апам, содан кейін ндыздай шулаан біздер, кліп-ойнап келе жатар едік. Ол шата ысты шпті де ала жаздай аралап тасып, ораны маяа толтырып оятынбыз. ысы соым мен н ана ке-шешемізді мойнында. Огород, шрыраан аз-тауы, екі сиыр мен са малымыз бар, ол кісілерге зиянымызды кп тигізбейтін едік. Шынымды айтсам, бізді, тіпті бізді ана емес, ертеректе кемізді, оны іні-арындастарын асыраан Апамны теректен ойып жасаан келісі мен ескі астауы еді. Осы келі мен астау тіпті кемнен де лкен, Апам Алтайды ары беті - тркінінен ала келген аса ымбат заттары болатын. Апамны бізді атамыз Дос марма затылуы да ызы. Кейде, сіресе, азіргідей араша туа, темір пешке отты маздатып жаып тастап, пешті жыртыынан саулаан жары тсіп, ала клекеленген оыр йде отырып Апамны гімесін тындайтынбыз. Тегінде, ол кісі гімеге сара - кп сйлемейтін, тек з ісімен ана жретін, асоы жо, инабатты жуас адам еді. Дниеде сек-ая, улы-смдыты білмейтін, не болмаса тірі пендені бетіне "й, сен сондайсы" деп арамаан, немесе тірі пендеге тілі тимеген, жарыты ораза-намазы бзылмаан, таза да ткаппар йел еді. Бала кезімізде байыбына барып баамдады па, бізді ойып бкіл ауыл-айма, тіпті аза елі е соы асиетті йел, трмысты-салтты мірді этикалы, этнографиялы, тіпті археологиялы байлыынан айрыланын білді ме? азір ойлаймын, егер азаты йелдері атарар бкіл ісмерлікті ол нер институтын, немесе фабрикасын ашып, мені апамды басты сайласа, ттас бір он саусаы нер рпаа дайындап шыарар еді. И, ол кісі тірі кезінде ешкім елеп-ескермеген, алтын олды діретті йел еді. азата осыншалы мыты, осыншалы аылды лы йелдер боланы андай жасы. Біра біздер, жиырмасыншы асырды азаматтары, кп ретте осындай асылымызды байамай айналып тер едік. Айрылып алан со ана айы тіп, сан соа кінер едік. згені ойып, мытымсып жрген мына мені зім сол Апамнан тірі кезінде неге ана бр-брін: киіз басып, й тігуді, аран есуді, тері илеп, деп киім тігуді, алаша тоып, рнектеп сырма тігуді, саба, сйретпе, торсы істеуді тптіштеп жазып алмадым. Енді, міне... олымызды мезгілінен кеш сермеп отыранымыз. Енді, міне, бзауы лген сиырдай тлыпа міреп, жырты астаудан Апамны алаанын, Апамны ауыздаан талан-тарысын іздеп тамсанып отыранымыз. Білем, жер-ккті шарлаан орыт та ажалдан ашып тыла алмаан; білем, мы жасаан Лпан Хакім де лмеуді, лтірмеуді амалын таба алмаан; адамзат - лу шін туарын... бр-брін білем. дай-ау, мгілік тіршілікті жоын сезе трып, Апам сынды адамдарды жер басып жрген кезінде неге ардатамады, неге бааламады Хан ктеріп, пір ттуды орнына, шікірейіп жріп, лтіріп алды егер олар ортамызда жрген шаында ардатап, р сз, р ісін жо дегенде йреніп лгерсек - лмегені ой, лтірмегеніміз ой, ал біз тірі кезінде-а лтіріп аламыз... азір Апам жо! ара жер ойнына алан. Былтыр мен кигізген атлас кйлекті ала кеткен жо, арулаан адамдар киіп жр. Сексен жыл жолдас болан жырты астау да асып алды, не... асып итая болып алды, не... Апам ала кеткен жо.
И, сонымен араша туа от маздатып, араайды шйірін жалма-жалма шайнап, екі бйірі, жон арасы нарттай ызарып кеткен темір пешке шырт-шырт ткіріп, шыжылдатып отыран тамам баланы ортасында арарадай асайып отырар Апам мені ап-ара болып тілім-тілімі шыа жарылан аяыма айма жаатын. айма тиіп удай ашыанда, шыбын жаным шырыраушы еді. азды балапанындай ала отандай жайасан немерелерін айналып-толанан жемні тек арашада, ылаулап алашы ар жауанда ана айтар гімесі аыл-тегіл. Оны аылы жздеген стаз, мы сан мектептен арты, трбие деген ымны асаралы таптырмас лгісі екенін айдан білейік. Дние жзінде Апамны ойнынан аып шыар желік иістен жаымды не бар екен жаланда. Бл жаланда картопты тіліп-тіліп жіберіп, ызара брткен темір пешке арып жегеннен дмді не бар-ау. Бл жаланда ас арая малды жайап келіп, Апамны айналасында тырайып жатып гімесін тыдааннан ымбат сттер табыла ма, айта айналып келер ме?
Апам - Алтайды ары бетіндегі Керей еліні ызы. кесі аса бай болан, текті тымны тяы. Апам еркелеп скен жалыз ызы, он беске толан со; іргелес байды лына жасауын беріп сысыта затан екен. з заманыны аса крікті ызы, рі он саусаы нер Апам босаа крген бірер жылында-а, мааз, инабатты, пысы келін атанады. Содан, бір кні екі кешті арасында, баса ауылдан сый онатар келіп, тай сойып, тай азан ет асып жатан шата, жер-ошатаы отты рлей берем дегенде, Апамны шылауышына шала тиіп, лап етіп жанады. Тыртыстыра тар киген, екі жатауы зерленген кимешек-шылауыш шешілмей, бет-аузы тгел кйіп алан екен. Кйеуі де ізгілікті жасы жігіт болан. Алты ай емдетіп, шыбын жанын аман алып алыпты. Келіншегім жарымжан болып алды деп кезептенбей, тату-ттті мір сріпті. Алайда, бір жылдан со зі дниеден айтып, жесір алан Апам тркініне оралан. Осы шата Алтайды теріскей бетіндегі бдікерім болысты биі атанан жа жо жо шешен жігіт, бізді атамыз Досты атыны ліп, ыз тадап бладап, ыр ыдырып, жер сыдырып жрген. рі сері, рі ататы, салт басты, сабау амшылы жігітке тиеміз деп, бкіл аратай елі ыздары ырылып ала жаздапты. Біра бізді атамыз бірде-біреуін менсінбеген. Сол менсінбеген алпы, "Ауылдаыны аузы сасы" дегендейін, Алтайдан асып ары беттегі Керейден жар тадайды. Кйеуі ліп, бет аузын кйік шалан Апамды кріп, атыны артына мінгестіріп бір-а тнде алып ашып кеткен. "Дос келіншек келе жатыр, ырмызыдай лпыран бізді кзіне ілмеп еді, Керейден алан ызы ай мен кндей слу шыар, крелік" деп, алдынан шыса, ерні салпиан тырты біреу екен, тамам ыз бетін шымшып кліпті. Сонда атамыз айтыпты:
"Ей, аратайды атын-ыздары, неменеге жетісіп клесідер, мені келіншегім "Еліні ыздары мынау ма" деп сендерге ернін шыарып отыр" - деп, сз тауып кеткен екен марм.
Темір пеште маздай жанан ота талтая ыздырынып, ала клеке ааш йде Апамны тізесіне басымызды ойып, мрнымыз пысылдап йытап алушы едік. ашан зіміз оянанша, тырп етпей йымызды кзетіп отыра берер еді жарыты.
Апамны айсыбір мытылыын айтып тауысайын. Дегенмен, бір-екеуін сіздерге гімелеп бермекпін.
кем Ынтыма колхозыны сиыр фермасында басты болатын. Ауылдан он шаырым аражер деп аталатын фермада трады. Шешем сиыр сауады. Бл - ыс мекендері, ал жаз шыа жайлауа кшіп кететін. Жазды жайма-шуа бір кнінде йге сиыршы шал Жніс келеді. Тауа кшкенде, аяы рттап, жре алмай алан ара бас ойды озысымен жрта алдырып кетіпті, бір лажын тауып соны жеткізіп алсын, содан со аражерге егілген картошканы арам шбін жлып, суарып, опсытып тптесін деген хабар айтыпты. Таерте Апам екеуміз жаяу жола шыты. Кн ала блтты боланмен, апыры ысты еді. Біз аражердегі шілікке салан картошка алабына жеткенде, кн тске айналан. Баанаы шайдай ашы аспанды ара рым блт торлап, п-стте кнні кзі крінбей алды. Мен шбін отап, Апам тптеп, лезде бітіріп тастады. Бізді осы жмысты аятауымызды ктіп трандай, лгінде ана тас тбеге ілінген ара блттан бауырсатай-бауырсатай брша тпелей жнелді. Апам старамен кні кеше ана жалтыратып алып тастаан таыр басымды рылаанда, тулаа тиген сабаудай тарсылда н шыады. Апам желеткесін шешіп басыма жапты. Ата жаздай сиыр фермасыны кзетіне алатын ашыбай деген шал отыратын ыстаа арай безектеп келеміз. Жалыз йлі шалды мір тарихы жеке бір кітапты жгі. Жарты асыр тоыз жолды торабында жылжымай мекен етіп келе жатан асаалды бар ермегі ары ткен, бері ткен жргіншіні пикет жайы болу, йіне тнетіп, жол нсау болатын. Апам екеуміз осы йді табалдырыынан аттай бергенде, зірде ана тбеден тпелеп тран брша сап болды да, шыыса арай ара рым кшіп бара жатан.
ашыбай тр алдында дамбалша, ерігікіреп, бйбішесі Ммтйді трткілеп ойнап отыр екен. Біз кіргенде, кдімгідей утыдап, уанып алды. Зерігеді білем, жетпіске жаындап алса да дені сау, апшаай шапша, саылдап сйлейтін аылез адам екен.
- Кеспірінен айналдым, кеспірінен, - деді Апама. - Судан шыан су тышан секілдісі ой, трлет, трлет. - Саалы тштадап, зі тмен ысырыла берді.
- Мені ойшы, сен екеуміз топатаса да леміз бе? Балам тоып кетті, - деді Апам мені басыма жапан желеткесіні суын сыып.
- лыды мен акиізге орап тастайын. Шешесіні рсаында жатандай рааттанып бусансып, - деп, ашыбай отыран орнынан арып трып ірге тста керіскедей жиналып тран жктен аппа киізді суырып алды: - Кел, балам, орап тастайын, шеш стіндегі омшады.
Мені тыр жалааш шешіндіріп, киізге тмшалап блеп тастады. рі-бері мрныма ой жніні шуашы келіп маужырап, кзім баырайып жаттым да, бойым жылынан со, йытап кетіппін.
Оянанымда, апамдар шай ішіп отыр екен.
ашыбай бізге ат-арбасын бермеді. Таыс шал тоайда жиып ойан отыным бар еді, соан асыып барам деген со, Апам шындап ренжіді білем, кішкентай озыны маан ктертті де, зі тобан ая болып баса алмай жатан зігіттей саулыты арасына бір-а салды. Алдыы екі сираынан стап жас балаша аралап алды да: "Кеттік, лым", - деді маан. Мен ол кісіні артынан озымды шатап блкек-блкек еріп келемін. Он шаырым ашытытаы ауыла апам бес-алты-а рет дем алып жетіп-а келді. Сонда мені кз алдымда аланы: Апамны ккжайса шалынды а жарып, мені алдымда батар кнді бетке алып асая тартып бара жатаны; асая тартып бара жатып, арасындаы саулыты был еткізіп тастай беріп, тоай ішіндегі арасуа барып дрет аланы, содан со батар кнге бет беріп намаз оыаны, намаз оып ккшалына бір жыылып, бір трып, ып-ызыл кн нрымен шаылысан айран Апам осы алпында ара жерге - туан жерге табынандай еді; енесіне тартан ара бас озыны шатап отырып мен, апамны дние жзіндегі е кшті адам екеніне кмнім алмаан.
Біз йге жеткенде (жолда ешкілерді айдай келдік), екі сиырды бзауы еміп тр екен, ал ааш йді есігі шаласынан ашы, маса буып толып алан, пкелерім тлыпа оранып йытап жатыр. Апам олара рысан да, тіпті йысын бзып оятан да жо. Бкіл шаруаны зі тындырып, тек кешкі аса ана шаырды.
Апам мені...
Жаз тіп, ылышын сйретіп ыс келді. Орман-тоай, тау-тас аппа. Алтай іріні рі ждеу, рі кілді шаы туды. Апам етегін дгеленте белін ынап тігіп берген, араайды абыына бояан ызыл тонымды, тері олабымды, елтірі тмаымды, табандатан а пимамды киіп, ол шанамды (оны да айынан иіп шаба салып, апам істеп берген) сйреп ойнауа шыамын. Сонда гіштайды зім секілді бар баласы маан ызыа да ызана арайтынын сезетінмін. Жаымсып менімен дос болуа, менімен ойнауа штар екендерін біліп танауымды шйіремін.
Кеше кем келіп кеткен. Астында биік, таудай а боз аты бар.
- Жееше, - деді Апама (неге жееше дейтінін білмейтінмін, йткені шешем де солай атайтын) - ерте таерте сиыршы шал Жністі жіберем, соымды сойып береді.
Осыдан бір апта брын сол Жніс шал ту сиыр жетелеп келіп, ыстай осыны жеп шыасыдар деп еді, енді сол сиырды сойып, мшелеп бермек.
Жніс келеді деген кні Апам су жылытып, пышаын, сиырды жыатын аранды даярлап кп тосты. Келмеді. Шыдамы бден таусылан со:
- Жр, лым, зіміз-а сойып аламыз, - деп, оыр сиырды бас жібінен жетелеп орадан шыарды. Бдан со тмсыына шалып, мйізінен дігекке тас ылып байлады; ыл аранмен сиырды аяын іліп-іліп алды да, дігекке бір рет орап, бар кшімен тартып аланда, егезердей оыр сиыр грс етіп лап тсті. Апам дігектен шандып алан аранды сусыта тартып тяын серпуге келтірмей буып-а тастааны. Сиыр шоршып болмаан со, ймышаынан жабысып едім, сонандай жерге ыршыта латырып жіберді.
- Жолама, мертіктіреді! - деді апам. Ал зі соншалыты кз ілеспес шапша имылмен сиырды трт аяын азыбаулап байлап жр. Содан кейін тмсытан оралан жіпті соза тартып, сиырды тамаын керіп тастады да, жез мойын мйіз сап пышаты маан статты. Шошып кеттім.
- орыпа, лым, - деді Апам. - йел адам мал бауыздамайды. Сен - азаматсы! Кне, мытап ста.
олым дір-дір етеді. Апам мені кіп-кішкене ждырыымны сыртынан зі арулы тарамыстанан саусатарымен апсыра стады да, блынуа дрмені келмей текиіп пысылдаан сиырды тамаынан орып-орып жіберді. ып-ызыл ан атылады-ай.
- Енді былай тр, бір жеріе ан тиеді, - деді де, мйіз сап пышаты жаладатып оыр сиырды быт-шытын шыарды. п-стте терісін сыпырып, бзып мшеледі; тздап, салмаа жайып тастап, астына ттін салды. Мен кпе-бауырдан уырда уырып лекпін. Содан бар шаруаны бітіріп, сиырды терісіне тз сеуіп жайып, ар бетіне таман ан-жынды тазалап, шайа отыранда, сабатан жгіріп пкелерім, фермадан тепедеп Жніс шал келді. Соым сойып беруге кем жіберген сиыршы буы брыраан ысты уырдаа кекіре тойып алды да, аманында ауылына айтты.
Апам мені...
лкен пкем Шолпан оыр сиырды соыма сойан жылы ыста кйеуге ашып кетті. ашып кеткенде де басаа емес, жуыта скерден оралып, ауылда шофер болып жрген баяы бекетші шал ашыбайды кп лыны бірі - бадыра кз, тртпа утліп алып ашып кетіпті. кем мен шешем алашында о жатаы тла бойы тыш ызынан айрылып аланына намыстанып атты ашулананмен, артынан "кетер ыз кетті" деп, жасау-жабдыына кіріскен. рине, жасау дегенде: сырма, алаша, крпе-жасты секілді й жиазыны л-плы ол кезде тек ана олдан тоылып, тігілетіні белгілі. Апам Шолпанны мым те-те жасауын бір айды ішінде дайын етті де, шанаа тиеп, маан атты делбесін статып, далара аттанды. Шырмауы салып балмен ашытан сары сыраа ызара бртіп алан дамыз ашыбай шал ат байлары мыты, туір жерді ызын келін ылып тсіргеніне атты риза болды. ткен жылы жазда аса ойды апама жаяу аралатып жібергеніне, ат-арбасын бекер бермегеніне кінді. зі утыдап, ар-ар кліп ояды. Апама торадан кйлек кигізіп, мені олыма он сом аша (азірше бір сом) статты. Мен мз болдым. зім-з болып олыма аша тигені сол еді, ышырымдаы асы салатын алтаа жымырып жгіртіп жібердім де, йге Апамды тастап жаяу ашып кеттім. Апам кештетіп зі келді. Сол кні тнде мен Апамнан млде блініп шыып, ойнына жатпай, шалбарымды жамбасыма басып жеке йытадым. Ондаы жымсыма ойым - Апам далар берген он сом ашаны срап алып ояды деген ауіп. Сонда маан "пкеді йге айтарамыз, он сом ашаны бер" десе, азар да безер арсы болар едім-ау, сонда мен пкемді он сома сатып жібергендей едім. Апам лм деген жо. ойныма жат деп айтпады да, он сом ашаны тауалап срамады да. Сол кннен бастап улы сауып, ер жеткенімді білдім. Сол он сом аша Апам екеумізді арамызды аша тскендей болды. Мен блек жатып жрдім. Бір ай жамбасыма басып сатаан ааз аша сары тап болып тозуа айналанда, жоалтып-а аланым. рине, Апамнан крдім. Не деген бекершілдік, не деген пендешілік десеізші...
Апам мені...
Ер жеттік.
Білім алып, ызмет-ата уды.
Ауылдан зап, Апамнан алыстап астанаа аттандым.
Апам Жеісхан деген лыны олында трып жатты.
Анда-санда ауыла баранымда з йіме тсіп, Апам зі келіп амандаспаса, шіреніп жатып алатын едім. Мен сонда ауыла келіп-кетіп жріп, кемдерді аузынан Апамны тіпті де мені жем емес, шалы Дос марм боланнан кейін ана, бізді йімізде бірге транын, кеме шеше орнына шеше болып кеткен жегесі екенін білдім. Ал Дос пенен мені кемні кесі Исаан бірге туысады екен. Мен сонда апамны соншалыты алыс... тым-тым алыс екеніне кзім жеткенімен, иланбай, жрегім брібір баяы кезді, Апамны жылы ойны, аялы алаанын асаймын.
ткен жазда Апам тсіме кірді. Сексен жыл жолдас болан жары астауына арпа салып, ауызынан тазартып желпіп отыр екен; маан айтады екен деймін: "далар берген он сомды йде шай жо болып алан со, мен алан едім".
Ертеінде мазам болмай кілсіз ояндым да, йеліме: "Демалыса шыайы, ауыла барайы, Апам тсіме кіріп жр, сен таза матадан кйлек сатып кел", - деп едім.
Неге екенін білмеймін, жрегім толып, соншалыты бір белгісіз кш ауыла асытырды; неге екенін білмеймін, йге келген со да баяыдай аяымны басын айайтып жатып алмай, таат таппай Апамны йіне арай стай штым. Есік алдында немерелерін ойнатып отыр екен, мені екі бетімнен кезек сйіп: "Апады мытайын деді-ау, лыным, мрнынан сыып алан бала еді", - деп, кзіне жас алды. Шай жасала бергенде, таудан отын алып лы Жеісхан келді.
- Апа брыныдай емес, артайды, екі тізем бастырмайды, йтпесе сарайым сау, тісім бтін.
Мені есіме Апамны бес уа дрет алып, намаз оыан сайын тісін тзбен ысатыны, тіпті осы кісіні сексеннен асан жаса дейін бір жерім ауырды, не шаршадым, жалытым деп аба шытпааны тсті. Рас, шын айтамын, Апамны тісі лі де маржандай екен. Рас, шын айтамын, Апам бл дниеде жалыз рет дрігерге, болмаса басы-балгерге аралмай, сау-саламат те шыты.
Тама жасалып, бата берді, рі за оыды. Батасы андай маыналы, маамды. Мен Апамды дл бгін блекше танып, кп-кп адір-асиетін айта сезгендей болдым. Ымырт йіріле, йден шыты. Жеісхан айтты: "Шербекті (араны) лі кнге дейін Апам айрайды. Мен егесем, отын кескенде не секіріп жрмейді, не тпейді. Кзі лі де жасы креді. Кеше ана оюлап ызып сырма бітірді, тске дейін киіз басты. ызы, йтеуір. Тыныш отырмайды, ерте де кн бар-ау демей, бзауды мойын жібін есіп, нота істейді. олы босай алса, ауырып алатын секілді. Жеге иек сйеп жаман йреніп кете ме деп орамын, анжыаа байлап жреміз бе, жаман айтпай жасы жо, бір кні исайып алса..."
- Апам мыты ой, - дедім мен жамандыа имай. -Апам жз жасайды.
Ертеінде... ертеінде таы саат сегізде Жеісханны лкен ызы жылап жгіріп келді.
- Апам ауырып жатыр!
Біз алашында сенікіремедік, тек шешем ана: "Жеешемнен айырылып алмайы, кісі шаыртатындай атты ауыран емес еді", - деп тра жгірді. Бріміз шбап жеттік. Апам зіні ааш тсегінде кеудесі сырылдап р-р етіп, теріс арап, бк тсіп жатыр екен. Кзін алайта ашады да, айта жмады. Тіл-аузы байланан, келгендерді танымады білем. кем екеуміз басын ктеріп сусын ішкізіп едік, езуінен айта аты. Балалар лар-шу, бріміз жылап жрміз.
- Жееше, - деді шешем тарамыстанан ары олынан стап. - Елу жыл бірге мір сріп едік, жамандыым, аат кеткен жерім болса, кеш. Кеш, жееше, кеш, ораза-намазы бзылмаан асылым, - деп, кзіне жас алып, олынан сйді. лгіден бері кісі танымай, кеудесі сырылдап, іргеге арап жатан Апам кшпен аунап, шалалады да, иегін аты. Сонсо ре: "К-е-ш-т-і-м", - деді де кзін айта жмды. Дрігер шаыртайы деп едік, басын шайады. Содан со зі ымдап дрет алмаа ниет ылан со, біз шыа трды. Біз айта кіргенде, Апам тсекті жерге салдырып шаласынан жатан екен. Кірме деген лкендер сзін тыдамай, жанына тізерлеп отыра кеттім де діретті саусатарын стадым. Суып барады екен, суып... Апам кбірлеп: "Илайлолла, илайлолла", - деп, иман айтты. Апам з иманын зі оыды. Апам з жаназасын зі шыарып жатанын сездім. Ендігі стте шешем: "Апанан айрылды", - деп, бісмілл деген кйі лемдегі е лы аналарды бірі - Апамны бетін жапты.
йді іші лар-шу, ым-уыт.
Апам мені... лді, ауырмай-сырамай, бір тісі шетінемей, "алла белім" демей, сексен тоыз жасында з иманыды зі айтып лді.
Апамды арулап, сырмаа орап, зузаа салып ктере жнелгенде, йді брыш-брышында "апам-ау, апам" деп, зар еіреп немерелері алды. Маан зузаны е бір мадай басы тиіп еді, ааш сырауыл иыыма батып, жанымды шыарса да шыдадым. Мен шыдайды деп жорамалдады ма, лде дістеніп келе ме, арттаы азаматтар бекер стасаны болмаса, кп кш жмсамай, бос келе жатанын сездім. лген адамны сйегі ауыр болады деген рас екен. Шйкедей ана кемпірді сойталдай-сойталдай он жігіт мышыдап ре ктеріп келе жатты. Апамды йінен, ара орманынан ел-жртты шулатып ала ашан шеру жаадан азылан жас абірді басына келіп тотап, сйек салынан зузаны жерге тсірген со, біздерге бір-бір сомнан аша таратты. Мені де йып алан алааныма жмарланан бір тегені стата саланда, жрегім дір ете тсті де, кзімнен жас ыршыды. Мені есіме сонау балалыты аласыз жылдарында "ашамды алып ояды" деп, Апамны ойнына жатпай, блек кеткенім тсіп еді. Енді, міне, мойныма арыз болмасын дегендей, сол бір айнатым шай алан бір сомды зіме айтарып трандай сезіндім. з-зімді тотата алмай жыладым, ара жер томпайанша жыладым.
Ертеінде ескі ораны брышында ткерулі жатан Апамны астауын алып, Алматыа айттым.
Апам мені... Сенен не алды? Жары астау ма? И, адам мірі де сол жары астау секілді асып алады екен-ау...

 

 

Асыр лыан тнде

ысты за-а-а кеші...

Осындайда бойыды кернеген суыты уып шыар айла іздейсі; осындайда «жойылсын бйыы тірлік!» - деп жар салы келеді. Ымырт йіріліп, ас арайса болды, сулы-сылпы кешкі асын іше салып, тас бркеніп жатып алар ауылдаы аайынды саынасы. бден ысарып, бір айырмаа 158 келмей алан кн суы жзбен тауды ыр желкесінен тніп тр. А крпесін айара жамылан айналаыз жылды баса мезгіліндей емес, кміс нра шомылып, араылыа ыры бермей зап барып ысады, тнні ап-ара отауына барып кіреді.

Дл осы ст - алашында таусылмас за болып крінген ысы кеш есіе айдаы-жайдаыны тсіріп, кілге салындау абыздаан белгісіз бір м ялайды. зіе аласрып ермек іздегендей боласы. Малшыны жні бір баса - тебіндегі отарын ыстаа кіш-кіштеп айырып, ай-ймен оралап біткенше ас араяды. Сосын, йелі зірлеп ойан тамаа тыия тойып алан лгі шопан темір пешті жылуына ыздырынып, исайып жатып, «Ара» журналын оуа кіріседі. Ал а ар, кк мзды а жарып, иырдан-иыра осын аралап кше берер жылышы кпісіне иегін тыып, су-су аашты бысып жанан алауына телмірген кйі «Примасын» тылдай сорып, тым ауыр, тым маынасыз ойа батар. Ауылды жні бір баса - малын жайап, маайын тазалап, сырты кйбемен аялдап, йіне кірмей біраз жреді-ай. «Тамаынды іш, суып алды», - дегенде барып керги басып, міндетсіп йге кірер. Онымен бірге кірген буда-буда бу трге шапшиды, сонсо лгі аайын: «Радионы аттылап ойыдаршы, не сйлейді екен?» - деп, пимасын шешіп, баласына пеш абырасына кептіруге ойдырады. Радионы браанда, міндетті трде «ия, ия» деп, кеірдек жырта айайлап трары жне рас. Осы стте осы йді оныншы класта оитын бойжеткені барын киіп, сыланып киноа аттанады... ар алашы жауанда сойып алан соымны еті брырап, дастарана келгенде пеш тбіндегі ала мысы керіле трып, мияулай аядайды.

ысты за-а-а- кеші.

алада млдем баса. Мнда ысы кеш ыса сезіледі. Ая-пямен жмысты тмамдап, аялдамаа асыасы. аптаан халы. Тнде жауып, кндіз жылбысылана еріген ырба енді кк тайаа айналып, тайып жыылып жатан адамдар. Ыыранып сасып-борсып ре келер автобуса жапа-тармаай мтылысан ел бір-бірін итере, бірін-бірі жлып, бір-бірін балааттап есікке ілінеді. уелгі арты, сонсо алдыы есікке... алдыы есіктен лдім дегенде жарты иыы кіреді. Е алдымен шофер рсады, сонсо йелдер ккілдейді, йіе «лдім-талдым» деп жеткенде: «айда ка-ырып жрсі» деп келіншегі тлан ттады. Ит боп жріп от басыды ре тапан сен: «ойнап жрдім» деп арс етесі. йтпеске амалы жо. Телевизорды оясы - «ия, кия». ндемей барып шіресі. Сонсо теріс арап тым-тырыс жатып аласы.

Міне, осындай бір ысты за-а-а- кешінде мен жола шыатын болдым. Алашында барым келмеген. Редактор олалап болмаан со, еріксіз кндім. Бізді басты негізінде орытып-ркітіп жмсамайтын жайдары, аылды жігіт. Жас та болса ата ерте мінген, ерте скен, лі де біраз жерге барарын сезгендейсі. Бйрыты олыма алып, аттанатын болан со, жол амына кірістім. Біра барар жер алыс. азастанны шыысы. Алматыда он градус суы боланда, онда ырыа жетіп, ел мен жерді мазасын алып тран шыар.

Облыс орталыынан ары автобус жреді екен. Айтаным айнымай келіп, атарды ааан суыына тап болдым. Автобусты мздай теміріне олы тиіп кетсе, ырып тседі. Киімім жа еді. лі ірге теуіп, йлі-баранды болмаан адамны шаруасыны июы келуші ме еді, тйірі, айына бір рет й ауыстырып, басы атып жрген жас журналистерді зірше бірі анамын. Жала абат пальто, лаы жо ескілеу, жасанды теріден тігілген бас киім; жасанды теріден тігілген олап, жасанды теріден істелген ара портфелімнен зге іліп алар еш нрсе жо. Дірдектеп жмсаан жаа арай шапылай бересі, шапылай бересі, стіп шапылап жріп жан сатайсы. стіп шапылап жргенде, екі жасты біріне келмей ауруа шырайсы. Жас кезде брі ызы, байалмайтын секілді. Табанынан ткен суы мадайдан шыар мезгіл лі алда...

Мен автобуса мінгенде, сау етіп ел азаматтары оса кірді. Тегі, мен баыт алан лгілі ауданны басшылары іспетті. стерінде ндыз жаалы ыс пальто, кейбіреуінде демілеп сырып тіккен шола тон, бастарында кілеген тиін лашын, аятарында аппа пима, беттері ып-ызыл, буы брырап, ар-ар кліп отыр. Дл осындайда адамны бойын ызаныш билейді. азГУ-ді емес, мал дрігерлік институтын бітірмегеніе кінгендей боласы. кін, кінбе, брі кеш екені есіе оралып, одан рі жаурап, енді іші мздап, брісе тсесі. Автобус не-міне жргелі транда, а тбіт шлі оранан кыз кірді. Жргізушіге билетін крсетті де, мені о жаымдаы бос орына отырды. уанып алдым. «Ермек табылды» дедім ішімнен. Клігіміз грілдеп-ырылдап орнынан озаланша, жолаушылар да дабырласып, р нрсені басын шалып кілді отырды. Суы ыса тсті. Ауыздан шан будан автобус іші тмана айналды. Терезе сірескен ырау. ысы демалыса шыып, жрааттарына ыдырыстап бара жатан кейбір мектеп оушылары лгі лтандай боп атан сіреу мзды тілімен жалап ерітіп, кздей тесік жасап алып, сыалайды. Редакторым командировкаа жмсаанда, уелі тартыншатааным - ерте жаа жыл еді. Осы жылына жалыз рет келетін мерекені жолдастарды арасында арсы алып, сонсо аттануыма да болушы еді, біра алада жргенде ары болар мекенім жне атап шаыран ешкім болмаан со, ысастанып, жылжи беруді жн санаанмын. Жаа жылды жолда арсы алуым бл бір емес-ті.

Автобус орнынан озалып сыза жнелгенде, атар отыран крші ыза тіктеп арап лгердім. демі екен. Екі бетін суы сорып, томпайып нсіз отыр. Оны да киімі жалау крінді. Бар байлыы - басындаы а тбіт шлі сыылданды. А ба іне аса жарасады екен. Кзін немі тмен салып отырады да, ота-текте кірпігін ктерсе, жар етіп жанары шыады. Маан ол з слулыын зі бааламайтындай сезілді. немі жуас халде, ауыр ойды стінде келеді. Жанында, тіпті айналасында адамдар барын байамайды да. Мндайда пысыты жасап, бас салып сзге тарту иын.

- Терезе жа суы ой, ауысып отырайы, - дедім. Ол бірден жауап берген жо. Естімегендей меірейіп арады да, іркіліп барып тіл атты.

- Рамет, сізді киім менікінен де жа ой, - деді.

- Біра мені жігіт деген атым бар ой, - бл мені тауып айтаным еді. Байаймын, бл зілсымаым ккейіне оныс таба алмады. Таы да нсіз отырды.

Суы. Жолаушылар жаасына мойнын тыып-тыып, онатаан тауытай мелшиіп-мелшиіп отыр. Тек манаы лде мен блдеге оранан ожар топ ана аанаы ар. здері жолда тобас шін ептеп тартып алан сыайлы. Биылы ысты каттылыын, мал ыстату науаны те иын тиерін айтысып, дабырлап сйлеп, алашында мазаны алды. Жасанды теріден тігілген бтекемнен ызар тіп, башпайларымды суы сора бастады. Бір-біріне соып тыылдатып, жылытан боламын. Мені осындай мшкіл халімді сезді ме, ыз:

- Пима киіп шыпаан екенсіз, - деді. уанып калдым.

- Сол рыры жо ой.

- Не? Аша ма, пима ма?!

- Екеуі де.

- Трмеден босап шыып па едііз? - зілдеді ме, шыны ма, айыра алмадым. Бет пішіні згерген жо, салын срады.