очной дебиторской задолженности работников

Аржы есептілігін ұсыну» Хқес қаржылық есептілікке мынадай анықтама берген: жалпы мақсаттағы қаржы есептілігі - бұл өздерінің нақты ақпараттық қажеттіліктеріне сай келетін есептіліктің ұсынылуын талап етуге мүмкіндігі жоқ пайдаланушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз етуге арналған есептілік. Жалпы мақсаттағы қаржы есептілігі жеке өзі немесе жылдық есеп немесе бағалы қағаздар проспекті сияқты басқа ресми жарияланатын құжаттың құрамында ұсынылатын құжаттарды қамтиды [4].

Аржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.

Есептілік процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234-III Заңына сәйкес жылдық қаржылық есептілік үшін есепті кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанды қоса күнтізбелік жыл болып табылады. Жаңадан құрылған ұйым үшін бірінші есепті жыл ол мемлекеттік тіркеуден өткен кезден басталып сол жылдың 31 желтоқсанын қоса қамтиды. Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады. Алайда кейбір ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы, ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды.

Аржылық есептілік Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен көрсетіліп ұсынылады. Ұйымдар қаржылық есеп беруді есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 30 сәуірінен кешіктірмей береді. Қаржылық есептілікке ұйымның басшысы және бас бухгалтері немесе дара кәсіпкер қол қояды. Бухгалтерлік есебін бухгалтерлік ұйым немесе кәсіби бухгалтер жүргізетін ұйымның қаржылық есептілігіне ұйымның басшылығы, сондай-ақ бухгалтерлік ұйымның басшысы немесе кәсіби бухгалтер қол қояды.

Есептілік кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база болып табылады. Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар:

- кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету;

- барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру;

- бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің үйлесімділігін сақтау;

Дістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады. Бұрмаланған есептілік үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.

2.Қаржылық есептілік дара кәсіпкердің немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратты білдіреді. Мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігін қоспағанда, қаржылық есептілік мыналарды қамтиды:

- бухгалтерлік баланс;

- пайда мен зияндар туралы есеп;

- ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;

- капиталдағы өзгерістер туралы есеп;

Түсіндірме жазба.

Есептілік негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық есебінің негізгі нысаны болып табылады. Бухгалтерлік баланс пайдаланушылар үшін негізгі ақпараттың қайнар көзі болып табылады. Мәселен, ұйым балансы меншік иелерін, менеджерлерді және басқарумен байланысты өзге де тұлғалардан белгілі бір күндегі кәсіпорынның мүлік жағдайымен таныстырады. Олар баланстан меншік иелері неге иелік ететінін, яғни ұйым иелік етуі тиіс материалдық және ақша қаражаттарының қоры сандық және сапалық арақатынасы қалай екенін біледі.

Баланс дегеніміз — бұл кәсіпорынның ресурстары мен олардың құралу көздерінің жағдайын ақшалай түрде және белгілі бір уақыт сәтінде көрсетіп беруге мүмкіндік жасайтын бухгалтерлік есеп әдістемесі. Баланста бұл екі категория - ресурстар мен оның құралу көздер, яғни актив пен пассив мейлінше анық ерекшеленеді.

Баланс бойынша ұйым таяудағы уақыттарда үшінші тұлғалар -акционерлер, инвесторлар, кредиторлар, сатып алушылар, сатушылар және т.б алдындағы өз міндеттемелерін орындай алмайтынын немесе оны қандай қаржылық қиындықтар күтіп тұрғанын немесе күтіп тұрмағанын анықтай алады.

Баланс мәліметтері негізінде ұйымның жедел қаржылық жоспарлары құрылып, алынған кірістерге сәйкес ақша ағындарының қозғалысына бақылау жүзеге асырылады. Бухгалтерлік баланс мәліметтерін, сондай-ақ, салық қызметі органдары, несие-банк мекемелері, мемлекеттік басқару органдары кеңінен пайдаланады, өйткені аталған кәсіпорынның мүліктік қатынастарының жиынтығын көрсете отырып, жекелеген ұйымдардың баланстары қазіргі экономикалық өмірдің ерекшеліктерін зерттеу үшін бай материал береді. Осы заманғы шаруашылық саясатының бірқатар күрделі проблемаларын балансқа мұқият талдау жасаусыз шешу мүмкін емес.

Оны жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық пен айналым талдау есебінің мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір баптармен сәйкестендірілуге тиіс. Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде жасалады. Ол активтер, міндеттемелер, капитал (меншікті) деген бөлімдерден тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы кезеңдерге жіктеледі.

Хқес қаржылық есептілікті жасаудың өзара есепке алу сапалық сипаттамасына сәйкес ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара жабуға рұқсат етілмейді. Баланстың кейбір баптары басқа баптарға енгізілмеуі керек немесе бұрып қоюға болмайды, мысалға, дебиторлық қарызды кредиторлық қарызбен жабуға болмайды.

Баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді анықтау және олардың мазмұнын ашудың қаржылық есептілік үшін маңызы зор, сондай-ақ пайдаланушылар үшін де ол өте қажет және олардың сол көрсеткіштері бойынша талдау жасалынады.

Ысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер, меншік капиталы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық баптары расталуы тиіс. Түгендеу - бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты әлементтерінің бірі, ол есеп айырысудың, ақша қаражатарының, аяқталмаған өндірістің, қорлардың, материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады. Бухгалтерлік балансқа субъекті басшылығының қарауы бойынша субъекті қызметінің сипатына қарай қосымша баптар, бөлімдер мен аралық сомалар енгізілуі мүмкін. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы талданады.

Қаржы міндеттемелерінің есебі: банктік және басқа да несиелер, дивидендтер мен қатысушылардың кірістері. ~ 36~

Соңғы кезде шығын және орта бизнестің белсенді өсу беталысы байқалады, ол ел экономикасына қажеттіикемділік береді және күннен күнге оның дамуының шешуші себеп шарты болып келеді. Сондықтан шығын бизнеске мемлекет жағынан ерекше көңіл бөлінеді: оны қолдау бойынша әртүрлі бағдарламалар әзірленіп, өмірде жүзеге асырылады. Атап айтқанда, қаржы- несие ресурстарымен қамтамасыз ету бойынша белсенді жұмыс жүргізіледі. Мөлшері бойынша аздаған несиелердің өзі кісіпорын құрылуы мен дамуы үшін аса маңызды.

Несие алғанда, кәсіпкер өтімділік кепілінің болуы мәселесімен кездеседі. Несие беруші банкті және және несиелендіру бағдарламасын таңдаған кезде мердігер ең алдымен қаржыландыру мерзімімен мақсатына байланысты өз бизнесіне қаржыландырудың аса қолайлы түрін анықтап алуы тиіс.

Сонымен банктермен берілетін несиелер: қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер болып екіге бөлінеді.

Негізгі бухгалтерлік жазулар:	Дт	Кт
1. Банктен алынатын несиелер	1030	3010
2. Банк несиесінің есебінен жабдықтаушылардың қысқа мерзімді кредиторлық берешегі өтелді	3310	3010
3. Банк несиесі өтелді	3010	1030

Қаржыландырудан алынатын кірістер мен өзге де кірістер есебі. ~46~

· Қаржыландыру және өзге де кірістер есебі бойынша негізгі бухгалтерлік жазулар

	Дебет	Кт
Шарттағы ,сату бағасы бойынша өткізілді: а) материалдық емес активтер - ҚҚС б) негізгі құралдар - ҚҚС в) акциялар, облигациялар және өзге де бағалы қағаздар г) сатып алушыларға шоттар ұсынылды
Акциялар бойынша өзге сатып алған бағалы қағаздар бойынша дивиденттер, пайыздар есептелді
Сатып алған бағалы қағаздар үшін кәсіпорын қызметкерлеріне шоттар ұсынылды
Қол ақшамен есеп айырысу үшін бағалы қағаздры өткізу
Дебеторлармен есеп айырысу шоттары бойынша бағамдағы айырмадан алған кірістер мен ақша қаражаттары : а) сатып алушылар мен тасырыс берушілермен; б) еншілес (бағыныштағы) серіктестермен; в) берілген аванстар бойынша г) ақша қаражаттарының шоттары бойынша	1220-1240 1020,1050
Кредиторлармен есеп айырысулар шоттары бойынша бағамдық айырмашылықтан алған кіріс: а) еншілес (бағыныштағы) серіктестермен; б) берілген аванстар бойынша в) жеткізушілермен және мердігерлермен; г) несие операциялары бойынша	3320-3340 4010-4020
Кәсіпорын билік органдарынан субсидия алды: а) мектепке дейінгі балалар мекемесін ұстауға; б) әлеуметтік сала обьектілерін ұстауға в) карантин шараларын жүзеге асыруға, эпидемиямен күресуге, жергілікті жерлерді ұстап тұруға және т.б
Негізгі құралдарды ағымдағы жалдауғае беруден алынған кіріс
Келтірілген шығын есебіне еңбекақыдан ұсталынған сомалар
Өзге заңды және жеке тұлғалардан өтеусіз алған активтер	Активтер шоттары
Шоттарды жабу	6100,6200

Қаржылық жағдай туралы (бухгалтерлік баланс) есепті ұсыну. Баланс баптарын ұсынуға ең аз талаптар. ~55

№1 Хқес қаржылық есептілікті жасаудың өзара есепке алу сапалық сипаттамасына сәйкес ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара жабуға рұқсат етілмейді. Баланстың кейбір баптары басқа баптарға енгізілмеуі керек немесе бұрып қоюға болмайды, мысалға, дебиторлық қарызды кредиторлық қарызбен жабуға болмайды.

Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер, меншік капиталы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық баптары расталуы тиіс. Түгендеу - бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты әлементтерінің бірі, ол есеп айырысудың, ақша қаражатарының, аяқталмаған өндірістің, қорлардың, материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады. Бухгалтерлік балансқа субъекті басшылығының қарауы бойынша субъекті қызметінің сипатына қарай қосымша баптар, бөлімдер мен аралық сомалар енгізілуі мүмкін. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы талданады.

· Қаржылық есептілікке түсіндірме жазба. ~59

Қаржылық есептілік - бұл есепті кезеңдегі ұйым жұмысының жағдайы мен нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: қызмет жағдайы мен нәтижелері туралы жиын мәліметтерді көрсететін есеп жазбаларының ерекше түрі.

Мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігін қоспағанда, қаржылық есептілік мыналарды қамтиды:

- бухгалтерлік баланс;

- пайда мен зияндар туралы есеп;

- ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;

- капиталдағы өзгерістер туралы есеп;

Түсіндірме жазба.

Түсініктеме жазба - кәсіпорында жасалған қаржылық есептілікке негізгі талдау құжаты болып табылады. Түсініктеме жазба қаржылық есептіліктің бір бөлігі ретінде келесі негізгі мәселелерді ашуы керек.

1) есеп бөлігіне қатысты субьекттің есеп саясатында қаралған негізгі ережелері (есепті ұйымдастырудың нұсқасы):

2) материалдық емес активтер мен негізгі құралдар - бағалаудың тәсілдері
мен амортизацияны есептеу;

3) субъекттің инвестициялық саясаты - қаржылық инвестицияның баланстық құнын анықтау және қайта бағалаған ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның есептен шыққанын, қайта бағалаудан алынған табысын шығару; инвестицияны сатқаннан алынатын табысқа шектеулер қою; қайта бағалаудың кезеңділігін сақтау т.б.с.с;

4) қорлар - қорларды есепке алудың әдісі және оларды бағалау, сатып алынған тауарларды, аяқталмаған өндірісті және дайын өнімді бағалаудың әдісі;

5)тапсырыс берушілермен және сатып алушылармен, әр түрлі дебиторлармен, еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серіктестіктермен есеп айырысудың нысаны; күмәнді қарыздар бойынша резервтерді жасау;

6) капитал- жарғылық және резервтік капиталын қалыптастыру, қосымша төленбеген капиталды табысқа жатқызу, есептік жылдағы табысты тарату, дивидендтерді төлеу т.б.;

7)міндеттеме - несиелік саясатын, демалысқа шыққан еңбеккерлердің еңбекақысы төлеудің резервін жасау және т.б.;

8)пайда мен зиян, өндірістік есеп - пайда мен зиян есебін ұйымдастыру, негізгі және көмекші өндірістегі шығын есебін ұйымдастырудың әдістері (жай,
тапсырыс, өндеу бойынша және т.б); аяқталмаған өндірісті бағалау әдістері (инвентарлық, дайын болу денгейі бойынша және т.б.), өндірістің өзі шығарған шала фабрикаттардың қозғалысының есебі (шала фабрикаттық, шала фабрикаттық емес), үстеме шығыстарын таратудың әдістері және т.б.

9) түсініктеме жазба баланс бойынша ұзақ және қысқа мерзімді активтерді, капиталын, ұзақ және ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсетеді:

Капиталдарының бөлігіне қатысты: есептік жылда капиталына енгізілетін өзгерістер туралы ақпараттар. Акционерлік қоғамдардың әрбір акциясының түрлері бойынша келесі мәліметтерді келтіру керек: айналыста жүрген, шығарылған, жарияланған акциялардын, сомасы мен саны; номиналды (атаулы) және ағымдағы акцияның құны; есептелген дивидендтер; айрықша акциялары бойынша төленбеген дивидендтер; сатып алынған меншік акциялары (акция түрлері, саны, құны); есептік кезеңде және келешекте шығару опциондардың жағдайын және сомасын, пайдасын көрсете отырып жарияланған акциялар.

Ұзақ мерзімді міндеттемелерге қатысты (өтеу мерзімі бір жылдан астам кезеңдерге жататындар): несие мен қарыз қаражаттарының қамтамасыз етілуі және етілмеуі; кейінге қалдырылған салықтар; қарыз қаражаттары мен банк несиелері бойынша пайыздық мөлшерлемесі; қарыз қаражаттарын және банкі несиелерін өтеу мерзімі және несиелік келісім-шарттардан шығатын түсініктеме бойынша басқа да талап етілетін мәселелер.

Қысқа мерзімді міндеттемелерге қатысты (өтеу мерзімі ағымдағы жылда жасалатындар): қысқа мерзімді несиелердің сомасы; ұзақ мерзімді несиенің ішіндегі қысқа мерзімге қатыстысы; салық, салым және басқа да төлем түрлеріне кіретін кредиторлық қарыздардың сомасы; болашақ кезеңде түсетін табыс түрлері; күтпеген жағдайлар бойынша жасалатын телемдерді есептеу; ұзақ мерзімді міндеттемелердің қайта қаржыландыруға (рефинансированияға)¹ жатқызылған белігі (қайта қаржыландыруға жатқызылған кредиторлық қарыздардың сомасы және мерзімі) және т.б.

Пайда мен зияндар туралы есептілік бойынша жазылған түсініктеме хатта мына сұрақтар қамтылуы керек:

- кәсіпорынның барлық қызмет түрінен алынатын табыстың төмендеуіне әсер ететін факторлар; сатылған өнімнің өзіндік құнының өсуіне әсер ететін факторлар;

- әкімшілік шығыстарының деңгейін өсіретін немесе төмендететін факторлар;

- төтенше жағдайлардан алынған табыстар мен шығыстар — есептік кезеңде орын алған әрбір төтенше жағдайға түсінік беру керек;

- есептік кезеңде орын алған және қаржылық шаруашылық, қызметіне мәнді әсер ететін немесе етпейтін шаруашылық операцияларын баяндау керек.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есебі бойынша жазылған түсініктеме жазбада мына сұрақтар баяндалуы керек:

- операциондық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысын ашу үшін кәсіпорын қандай әдісті пайдаланады (тікелей ме, жоқ әлде жанама
ма);

- түсетін ақша қаражаттары мен клиент атынан төленетін ақша қаражаттары нетто-негізінде ашыла ма, әсіресе, кәсіпорынның өз ақша
қаражатынан клиенттердің ақша қаражаты асып кеткен жағдайда;

- ақша қаражатының қозғалысы бойынша шектеулер және т.б.

Бұл арада ескеретін бір жайт, түсініктеме хатта кейбір мәселелер бойынша қайталанып берілетін түсініктемелерге жол бермеуді қадағалау керек.Түсініктеме жазбада кәсіпорынның қаржылық қызметі мен қаржылық жағдайына жалпы баға берілуі керек.

Бухгалтерлік есеп беру нақты бір кезең уақытындағы қаржылық-шаруашылық қызметінің бір-бірімен байланысқан кешенді керсеткіштерін көрсетеді.

Қолма қолсыз есеп айырысу нысандары және олардың есебі. ~7

Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандары - «Қазақстан Республикасы аумағында тәлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі» туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк Басқармасының қаулысына сәйкес, заңды тұлғалар арасындағы 4000 айлық есеп көрсеткішінен асатын теңге сомасынан жоғары мөлшерде есеп айырысулар тек қана қолма-қолсыз тәртіпте жүзеге асырылуға тиіс.

Осы ережеге сәйкес, қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылатын төлем құжаттарының түрлеріне мыналар жатады:

төлем тапсырмасы;-төлем талабы-тапсырмасы;-инкассалық үкім;-чек;-вексель.

Төлем тапсырмасы—ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырмасы. Бұл қазіргі кезде кеңінен қолданылатын есеп айырысу нысаны.

Төлем тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге асыру үшін қолданылады:

алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін,

тауарлы емес операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер, салықтық төлемдер, банкке комиссиондық жәнет.б. төлемдер) бойынша,

жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін алдын ала төлеуге,

аванстық төлемдер бойынша.

Төлем талап-тапсырмасы — бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет қунын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.

Төлем талап-тапсырмасын бенефициар толтырады да, оны коммерциялық құжатгармен бірге бірден аударушынын. банкіне жібереді. Аударушының банкі, ол төлем талап-тапсырмасын төлеушіге береді. Ал аударушы, банкке келіп түскеннен бастап, үш күн ішінде төлем туралы банкке келісімін беруге тиіс. Төлем талап-тапсырмасы банктегі аударушының шотында ақша болған жағдайда ғана қабылданады. Төленбеген төлем талап-тапсырмасы 3 күннен 30 күн аралығында № 1 картотекағаорналастырылуы мүмкін

Төлем талап-тапсырмасы бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны осы үш күн ішіңце банкке хабарлайды. Сөйтіп төлем талап-тапсырмасы жөнелту құжаттарымен және төлеуден бас тартуын хабарлайтын құжатпен бірге тікелей бенефициарға кайтарылады. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымы мынадай сызбамен беріледі:

Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар: келісімшарт тәртібінің нығаюына мүмкіндік береді және құжат айналымын жылдамдатады.

Инкассалық өкім — заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу ушін пайдаланылатын төлем құжаты

Инкассалык өкім салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді, сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында қолданылады. Мұндағы салық және кеден органдарынын, инкассалық өкімінен басқасы міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары және қаулысы бойынша берілетін орындау парағымен берге жүреді.

Инкассалық екімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме көрсетіледі.

Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы аударушынын, шотындағы қаражат көлеміндетөленуі мүмкін, яғни қаражат келемі толық жетпеген жағдайда, сол құжаттын, келесі бетіне «жартылай төленді» деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражатгың шотқа түсуіне қарай төленеді. Тек қана соттың шешімен келетін инкассалық өкімдер шотта қаражат сомасы жеткілікті болған жағдайда төленеді, керісінше жағдайда ол шоттағы қаражат қозғалыоына тыйым салынды. Мұндай төлем құжаттары басқа құжаттарға қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс.

Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар пайдалана алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:

егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;

сатушы белгісіз болған жағдайда.

Аталған ережеге сәйкес чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:

Кепілденген чек — чек беруші банкі шотындагы қаражаттың көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші банктің беретін кепілін көрсететін чек.

Кепілдендірілмеген чек — чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген чек;

Қамтамасыз етілген чек — банкке алдын ала салған депозитпен қамтамасыз етілген чек;

Қамтамасыз етілмеген чек — депозитпен қамтамасыз етілген чек.

Ережеге сәйкес, чек — бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке, өзара жасалған келісімшарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға төлеу туралы бұйрығы.

Чектер қолма-қолсыз телемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшалай алу үшін пайдаланылады. Қазақстан Республикасында чекпен есеп айырысу тек қана ұлттық валютада жүзеге асады. Банктен қолма-қол ақшалар алуға арналған чектің түріне ақшалай чек жатады.

Қорларды жіктеу және бағалау әдістері. ~18~

№ 2 ХҚЕС талабына сәйкес – қорлар ұйымдарға, экономикалық пайда келтіретін, әрқашан айналымдағы материалды активтер деп түсінік берілген. Қорлар сатылып алынады, қайта сатуға немесе өндіріс үдерісінде дайын өнімдер шығаруға қолданылады.

Сонымен, қорлар бухгалтерлік есептің кіріс әкелуші объектісі, яғни ұйымдардың қаржылық ресурстарының негізгі жоғары ликвидті активі. Қорлар қозғалыстары, ұйымдардың іс-қызмет нәтижесінің орны биік көрсеткіштері. Қорлар қаржылық есептіліктің бухгалтерлік баланстың арнайы бабында нақты өзіндік құнымен танылады.

Қорлардың қозғалысы бойынша мәліметтер уақытында бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілікте толық көрсетілуі қажет. Бұл жағдайды іске асыруда (ХҚЕС, ҰҚЕС) бекітіліп, ұсынылған қорлардың экономикалық жіктелуінің мәні зор.

Соған сәйкес материалдық қорлар келесідей: шикізат және материал-дар; дайын өнім; тауарлар; аяқталмаған өндіріс; өзге қорлар; қорларды есептен шығару бойынша резерв деп аталынған топтарға бөліп көрсетілген. Қорлардың экономикалық жіктелуі олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды жағдайларының бірі болып саналады.

Қорлар ұйымның іс-қызмет нәтижесінің негізін құрайды, яғни олар жоғары ликвидті, әрқашан айналымда болып пайда әкелуші қаржылық ресурстар болып табылады.

Сонымен, іс-қызметте пайда әкелетін қажетті қорлар тобының сатып алу құны және оларды сатып алуға жұмсалған шығыстардың құн жиынтығы дайындалған қорлардың барлық көлемінің нақты өзіндік құнын құрайды. Бір бірліктің өзіндік құнын барлық өзіндік құн көлемін олардың санына бөлу арқылы анықталады.

Өндіріс үдерісі үздіксіз жүретіндіктен, өндіріс құрал-жабдықтары мен еңбек құралдарының қорлары үнемі жаңаланып, толықтырылып отырылады. Осыған байланысты, бухгалтерлік есепте төмендегідей бақылау қызметі ұйымдастырылады .

Келіп түскен қорлардың нақты өзіндік құнын есептеу үшін транспорттық дайындау шығындары туралы мәліметтер қажет болады:

- сатып алынған шикізаттар мен материалдар, тауарларды тасымалдау, тиеу және түсіру шығыстары;

жүкті станциядан қабылдап алып, ұйымның қоймасына жеткізу шығыстары;

кеден шығыстары, делдалдык, ұйымдарға көмектескені үшін төленетін комиссиялық марапаттау шығыстары;

бюджеттен қайтарылмайтын (толтырылмайтын) салық пен алымдар;

- қорлары сатып алуға тікелей байланысты және басқа да шығыстар.

Әрбір сатып алынған қорлардың әрбір түрлерінің нақты өзіндік құнын анықтау мақсатында калькуляция әдісін қолдану қажет.

Калькуляция құжат түрінде дайындалады, онда калькуляция объектісі (қорлар түрлері) мен шығыстар түрлері (калькуляция баптары) көрсетіледі. Калькуляцияда іс-қызмет үдерістерін бақылау үшін қажетті мәліметтер көрсетіледі, басқару шешімі қабылданады.

Калькуляция – қорлардың өзіндік құнын анықтау, есептеу әдісі. Осы жағдайды орындау жолында есепте екі дербес синтетиткалық шоттар ашылады:

қорлар түрлерінің сатып алу құны;

тасымалдау-дайындау шығыстары (Т.Д.Ш).

Қорларды бағалау есебі - негізгі қорлардың құнын анықтау тәсілі.ХҚЕС бағалаудың ФИФО, орташа құн, ерекше сәйкестендіру (ұқсастыру), тәжірибеде нормативтік шығыстар бойынша баға, трансферттік бағалар сияқты бағалау жүйелері қолданылады.

2-ші «Қорлар» ХҚЕС жедел есеп бағасы түрінде қолданылатын, яғни есепке алу бағасын бағалаудың:

- орташа құн;

- ФИФО;

- ерекше сәйкестендіру әдістері ұсынылады.

Қорлардың орташа құны есепті кезеңнің басында болған және аталмыш кезең ішінде алынған немесе өндірілген, соған ұқсас бірліктердің орташа құнын анықтаумен есептеліп шығарылады.

Материалдық қорларды ФИФО әдісімен бағалау кезінде, бірінші кезекте бірінші болып алынған немесе өндірілген қорлардың құнын есептеп шығару болжанады, яғни «Бірінші партия кіріске – бірінші шығысқа» принципі жұмыс жасайды.

Ерекше сәйкестендіру бойынша бағалау әдісі, арнайы жобалар немесе тапсырыстар үшін өндірілген және соған арналған тауарлар және қызметтер мен әдетте өзара алмасымды емес болып саналатын материалдық қорлар бірліктерімен есеп айырысуды болжайды.

- «ФИФО әдісі, алғашқы түскен тауарлар бірінші босатылуы тиіс деп болжайды. Инфляция кезеңінде басқалардан бұрын алынған тауарлар және ең төменгі бағадағылар бірінші кезекте босатылады. Бұдан көзделетіндей, осы қорлардың өндірілген өнімдердің өзіндік құны неғұрлым төмен болады, алайда түпкі тауарды бағалау (есепті кезең соңындағы қалдық) ең соңғы, яғни ең жоғары баға бойынша есептен шығарылады.

Орташа құн әдісін пайдалану кезінде жұмсалған материалдар мен олардан жасалған дайын өнімдердің өзіндік құны, сондай-ақ түпкі қор ФИФО әдістері бойынша алынған мәндер арасында болады.

Қорлардың есептік бағаларын таңдау әсіресе мұқият түрде жүзеге асырылып, ұйымның есеп саясатында бекітілген кәсіпорынның нақты мүдде-лерін ескеруі тиіс.

Қорларды түгендеу тәртібі және түгендеу нәтижесін есепке алу. ~21~

Қорлардың нақты қолда барын анықтауды түгендеу деп атайды. Бұл қорлардың сақтау жағдайлары мен әр материалды-жауапты тұлғалардың қызмет нәтижесін тексеріп байқайтын әдіс. Сонымен қатар түгендеу әдісі арқылы қорлардың (активтер) табиғи норма бойынша кемуін, қолданбай жатып қалған қорларды айқындау да түгендеуге жатады, түгендеу кенет күтпеген уақытта, басшының жазбаша үкімімен құрылған комиссия мүшелері және жауапты адамның қатысуымен өткізіледі. Түгендеу тәртіптері, «Бухгалтерлік есеп жүргізу ережелері» атты заңнамасына негізделіп өткізіледі.

Қорлардың нақты қолда бар «Қорларды түгендеу тізімі» атты құжатымен ресімделіп расталады.

Түгендеу нәтижесінде анықталған қорлардың ауытқуы бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салысытырылып расталса ғана есептен шығарылады: артық шығыстар кіріске алынса, онда: қорларды есепке алуға арналған шоттар (мысалы 1310, 1320, 1330, 1350 т.б. бухгалтерлік есептің үлгілік шоты жоспарының 1300 «Қорлар» атты бөлімшесінің шоттары дебеттелініп, 6280 «Өзге кірістер» шоты кредиттелінеді, яғни артық шыққан қорлар құны кіріске алынады.

Егер де, түгендеу нәтижесінде салыстыру ведомосі бойынша «жетіспеушілік» анықталса, онда табиғи кему нормасы бойынша анықталған шоттың сомасы шегерілгеннен соң, таза жетіспеушілік сомасы есептен шығарылады. Есепте табиғи кему нормасы 7210 «Әкімшілік шығыстар» дебеттелініп, 1300 «Қорлар» бөлімшесінің шоттары кредиттелінеді. Табиғи шығын нормасынан асып кеткен жетіспеушілік сомасы, егер де материалды-жауапты тұлғамен, ол қызметке тұрған уақытында, оның материалды-жауаптылығына шарт құрылған жағдайда, жетіспеушілік сол материалды-жауапты тұлғаның есебінен төленеді, онда бухгалтерлік есепте 1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты дебеттелініп, 6280 «Өзге кірістер» немесе 3520 «Алдағы кезеңдердің кірістері» шоттары кредиттелінеді. Бұл жазудан соң жетіспеу құнынан есептелінген қосылған құн салығы анықталып, есептен шығарылады: 1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты дебеттеліп, 3130 «Қосылған құн салығы» шоты кредиттелінеді. Содан соң есептен қорлардың жетіспеушілік бойынша өзіндік құны шегеріледі, онда 7010 «Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» шоты дебеттелініп, 1300 «Қорлар» бөлімшесіндегі шоттар кредиттелінеді.

Түгендеу нәтижесі сол түгендеу өткен кезеңінде ескеріледі.

Қорлардың аналитикалық (талдау) есебін сақталатын орындарында және бухгалтерияда ұйымдастыру. ~22~

; Қорлар–материалдық өндіріс саласында да, бейөндірістік салада да заттай нысанда ұзақ уақыт бойына жұмыс істейтін және өзінің құнын тозуына қарай бөліктер бойынша жоғалтатын материалдық-заттай құндылықтардың жиынтығы. Негізгі қорларғаүймереттер, ғимараттар, беріліс қондырғылары, жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш приборлармен құрылғылар, өндірістік, шаруашылық құрал-саймандар мен керек-жарақтар, жегіндік және өнімдік мал, көп жылдық екпе ағаш, т.б. жатады. Өндірістік және бейөндірістік Негізгі қорларға бөлінеді. Ақшалай тұлғадағы Негізгі қорлар “Негізгі құрал-жабдық” деп аталады. “Негізгі құрал-жабдық” термині көбінесе бухгалтерлік есепте қолданылады, басқа жағдайларда “Негізгі қорлар” термині пайдаланылады. Өндірістік қорларға материалдар, құрал-саймандар, аспаптар және тағы басқалары жатады. Кәсіпорындарда материалдар есебінің тәртібі Қазақстан Республикасы кәсіпорындарындағы материалдардың есебі бойынша Ережелерімен белгіленеді.Материалдар төмендегі синтетикалық баланстық шот пен субшоттарда есепке алынады:1310. Шикізат пен материалдар 1311. Сатып алынған жартылай фабрикаттар мен жинақтау бұйымдары, конструкциялық және тетіктер 1312. Отын 1313.Ыдыс және ыдыс материалдары 1314. Қосалқы бөлшектер 1315.Өзге материалдар 1316. Ұқсатуға берілген материалдар 1317. Құрылыс материалдары

Материалдардың бухгалтериядағы аналитикалық есебі сандық және ақшалай өлшемде жүргізіледі. Мұндай есепті ұйымдастырудың көп қиындығына байланысты бухгалтерияда талдамалы есепті ұйымдастыру жұмысы үздіксіз жетілдіріліп келеді. Есеп жұмысына есеп тіркелімдерінің өте ұтымды жаңа түрлері енгізіліп, есеп жұмысының тәртібі жақсартылып, есеп машиналары пайдаланылынып, есеп беру жұмысы қысқартылып, жеңілдетудің басқа да түрлері қолданылуда. Соңғы кезгі уақыттарға дейін ұйымдардың бухгалтерияларында материалдардың талдамалық-сорттық, сандық, бағалық есебін карточкаларда жүргізіп келеді. Жалпы бухгалтерияда материалдадың әр номенклатуралық нөміріне бөлек карточка ашылады. Материалдардың кіріс етілуіне, босатылуына жасалған әр құжат деректері тиісті карточкаға жазылуы керек. Ай біткеннен кейін немесе ай соңында әр карточка бойынша материалдардың кіріске алынуы мен шығыс етілуінің қорытындысы шығарылып, олар материалдардың айналым тізімдемесіне жазылады. Сөйтіп, бухгалтериядағы карточкаларда, қоймадағы карточкаларда жазылған деректер қайталанады.

Қорлардың қозғалысын құжаттық ресімдеу және есепке алу. ~20~

№ 2 ХҚЕС талабына сәйкес – қорлар ұйымдарға, экономикалық пайда келтіретін, әрқашан айналымдағы материалды активтер деп түсінік берілген.

1.Кәсіпорынның материалдық-техникалық жабдықталуы сатып алушылар мен жабдықтаушылардың шаруашылық келісім-шарттарының негізінде, міндеттердің орындалуына өзара бақылауды жүргізе отырып жүзеге асырылады.

Жабдықтаушы өнімді босату немесе тиеу кезінде сатып алушыға босатылған тауар, қорлар немесе көрсетілген қызмет үшін төлеуге шот қояды.

Сатып алушылармен келіп түскен шот-фактура бухгалтерияға қабылданады. Шоттың келіп түскен уақытында өнімнің ассортиментіне, сапасына, бағасына, мерзіміне қатысты келген мәліметтер сәйкестігі тексеріледі. Шот тексерісінен кейін шоттың акцептісі жөнінде және оның толық немесе төменгі сомада төлеуге алынғаны немесе төлеу жөнінде бас тартқаны туралы, себебін қоса көрсетіп, қол қойылады.

Одан кейін жүкті жеткізу және алу үшін көлік ұйымынан растаушы құжат алынады да, экспедиторға беріледі. Жергілікті жабдықтаушылардан материалды алу үшін экспедиторға наряд және сенімхат беріледі. Төлем шоттары материалдарының түсуі мен қабылдануы кезінде жетекшілік үшін қойма меңгерушісіне (қоймашыға) тапсырылады.

1. Теміржол станциясына көлік ұйымдарынан келіп түскен жүктерді экспедитор қабылдап алады. Қабылдау кезінде пломб бұзылуы, ыдыс зақымдануы және басқа да белгілер білінсе, экспедитор көлік ұйымына жүкті тексеруді талап етеді.

2. Жетіспеушілік анықталған жағдайда, сонымен бірге, жүктің бұзылуы мен бүліну жағдайында көлік ұйымы экспедитордың талабы бойынша коммерциялық акт құрылады.

3. Алынған жүктерді экспедитор мекеме қоймасына әкеледі және жүктің ассортиментке сәйкестігін тексеретін қойма меңгерушісіне тапсырады. Егер де ешқандай ауытқушылық болмаса, келіп түскен материалдарға кіріс материалдық ордер толтырады.

4. Келіп түскен материалға зертханалық сынақ немесе техникалық сараптау қажет болған жағдайда, сонымен бірге материалдық шотта көрсетілген мәліметтер бойынша саны, сапасы, сорты, ассортиментінің сәйкестігі бойынша сенімсіздік туған жағдайда, материалды қабылдау комиссиямен жүзеге асырылады. Комиссия міндетті түрде жабдықтаушы ұсынушысының қатысуымен немесе қызығушылық танытпаған ұйым ұсынушысының жетекшісімен тағайындалады.

5. Комиссия материалды қабылдап алуы жөнінде екі данада акт құрылады. Акт жабдықтаушыға шағым жасау үшін қызмет етеді.

6. Акт, сонымен қатар, материалдарды қабылдау кезінде жеткізушінің құжатысыз кәсіпорынға келіп түскен кезінде құрылады.

7. Автомобиль көлігімен жеткізушінің қоймасынан алынатын материалдарды алу кезінде кіріс ордері берілмейді. Оны жіберушіден алынатын тауарлы-транспорттық жөнелту құжаты алмастырады.

8. Келген құжаттар материалдарының түскен күні ресімделуі қажет. Қоймаға алынған және техникалық қарау процесінде жатқан және де сол себептен сақталынады. Осы материалдарды, қабылдаған нәтижесі шықпайынша, шығындау рұқсат етілмейді

Жүк құжаты құнды заттарды тапсырушы материалды жауапты тұлғамен 2 данада жазылады. Ол бір қойма немесе цех бойынша бағалы заттарды босату үшін және басқа қойма немесе цех бойынша оларды кіргізу үшін қызмет етеді.

Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің № 562 бұйрығына сәйкесті қҚ-1 нысаны- Қорлардың КІРІС ОРДЕРІ

Қ-2 нысаны- ҚОРЛАРДЫ ШЕТКЕ БЕРУГЕ АРНАЛҒАН ЖҮКҚҰЖАТ

Қ-3 нысаны- ҚОРЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ КАРТОЧКАСЫ

Қ-4 нысаны- НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ БҰЗУ МЕН БӨЛШЕКТЕУ КЕЗІНДЕ

АЛЫНҒАН ҚОРЛАРДЫ КІРІСКЕ АЛУ ТУРАЛЫ АКТІ

Қ-5 нысаны- ҚОРЛАРДЫ ІШКІ АУЫТЫРУҒА АРНАЛҒАН ЖҮКҚҰЖАТ

Қ-6 нысаны- ҚОРЛАРДЫ ЕСЕПТЕН ШЫҒАРУ АКТІСІ

Қ-7 нысаны- ҚОЙМАДАҒЫ ҚОРЛАРДЫҢ ҚАЛДЫҚТАРЫН ЕСЕПКЕ АЛУ ТІЗІМДЕМЕСІ

Материалдарды басқа ұйымдарға немесе кәсіпорындағы өз шаруашылығына босату есебі үшін З-2 «Қорларды сыртқа босату накладнойы» қолданылады. Накладной жабдықтаушы ұйыммен жасалады және бақылау мақсатында бас бухгалтер қол қояды.

Бекітілген мерзімде қойманың материалды бас меңгерушісі қоймадағы материалдардың қозғалысы туралы есеп құрастырады және оны бухгалтерияға тапсырады, оның мазмұны кәсіпорынның өзінде жасалуы мүмкін. Есеп шынайы түрде көрсетіледі.

Есептің бет жағы ұнның келуі немесе шығуы қаптың мөлшері мен массасына қарай қалдық туралы ақпарат үшін, ал екінші жағы өзге де материалдар мен ыдыстың қозғалысын белгілеу үшін арналған.

Мәліметтерді жеке құжаттар бойынша жазу үшін сәйкесінше кіріс бойынша және шығыс бойынша жеке графалар қолданылады. Барлық құжаттардың жазуы жүргізілгеннен кейін қорлардың шығысы мен кірісі бойынша нәтижесін есептеу жүргізіледі және есепті кезеңнің соңғы қалдығы анықталады.

Есептің екінші жағына қойманың материалды меңгерушісі есепте көрсетілген кіріс және шығыс құжаттарының санын, оның толтырылған күнін көрсетеді және соңында есепке қол қояды.

Есеп екі данада толтырылады: бір данасы шығыс және кіріс құжаттарымен бірге қойма меңгерушісі бухгалтерияға тапсырады; екінші данасы (бухгалтердің есепті қабылдағаны туралы қолхатымен бірге) қойма меңгерушісінің өзінде қалады.

Тексерілген есеп бухгалтерияда өңдеуге жіберіледі. Оған қосымша бастапқы құжаттар негізінде бухгалтер шоттар корреспонденциясын құрастырады. Содан соң әрбір жеке кіріс және шығыс құжаттары және шоттар корреспонденциясының шифры бойынша бланкінің екінші жағына бухгалтер материалдар бойынша, ыдыс, көлік-дайындау шығындары және жалпы құжаттар бойынша жазуларды қондырады. Соңында қоймадағы материалдар қозғалысы туралы есептің бухгалтерлік өңдеуі тауарлы-материалды қорлардың аналитикалық есеп регистрін толтыру үшін ақпарат береді.

Қорлардың есебі бухгалтерлік есептің Үлгі шоттар жоспарының 1300 «Қорлар» бөлімшесінде есепке алынады.

Дебет бойынша - шоттардағы қорлардың әр түрлі көздерден келіп түсуі, ал кредит бойынша – қорлардың әр түрлі бағытта шығу операциялары көрсетіледі.

Қоймадағы түскен қорлар операциясы есебінің бухгалтерлік шотындағы көрінісін қарастырамыз.

№	Операция мазмұны	Құжат	Шоттар байланысы
Дт	Кт
	Қоймадан өндірістік цехқа босатылды:	Лимитті-заборлы карта, жөнелту-шот
Шикізат пен материалдар
Ыдыс
	Қоймадан шикізат және басқа материалдар сапа қорытындысы үшін завод зертханасына жіберілді	Шығыс құжаты
	Жан-жақтағы ұйымдарға шикізат пен материалдар босатылды:	Шығыс құжаты, шот-фактура
Сату бағасы бойынша
ҚҚС
Шығарылған қорлардың нақты құны
Ыдыс құны
	Еңбекақы шотына кәсіпорын қызметкерлеріне шығарылған материалдар	Шығыс құжаты, есептік ақпарат тізімі
Сату бағасы бойынша
ҚҚС
Шығарылған материалдардың нақты құны
	Басқа да жекелеген тұлғаларға касса төлемімен материалдар шығарылды (ағымдық банк шотына)	Шығыс құжаты, келген кассалық ордер, қолда бар жарналық хабарлар
Сату бағасы бойынша	1010 1030	6010 6010
ҚҚС	1010 1030	3130 3130
Шығарылған материалдардың нақты құны
	Ақауы бар материалдар жабдықтаушыға қайтарылды:	Шығыс құжаты
Алу құны бойынша
Үстеме жасалған салық құны бойынша
	Түгендеу кезінде байқалған материалдар жеткіліксіздік көрінісі:	Мүліктік-тіркеу-салыстыру ақпарат тізімі
Жалпы жетіспеушілік сомасына (кемуден басқасы)
Нақты кему нормасы жетіспеушілік бөлшегіне
Материалды жауапты тұлғаға қатысты жетіспеушілік сомасына
ҚҚС

Қорытынды пайданы (қорытынды залалды) есепке алу. ~49

· 5610 «Қорытынды пайда (қорытынды залал)» шоты кредиттік қалдық – таза пайданы, ал дебиттік қалдық – шығынды көрсетеді. Берілген 5610 «Қорытынды пайда (қорытынды залал)» шоттары шығыс және кіріс қаржылық есебін құр