ЭК.ЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР,категориялар және заңдары
Экономика ұғымы
Экономика термині екі мың жылдан уақыт бұрын пайда болған.Ол гректің “ОЙКОС “-үй, шаруашылық және “НОМОС”-заң деген сөздерінен құралған.”Экономия”терминін ең алғаш рет КСЕНОФОНТ үй шарушылығын жүргізудің саналы ережелерін қарастыратын өзінің шығармаларының атауы ретінде енгізген. Дербес ғылым ретінде экономикалық теория саяси экономия атауымен пайда болды.
Э.ұғымы ресурстардың шектелген жағдайында қажеттіліктерді қамтамасыз етуді көздеген адамдар мен топтардың материалдық игіліктері мен қызметтерді өндіру,бөлу, айыр- бастау және тұтынудағы іс-әрекеттерін зерттеп, талдайтын қоғамдық ғылым.
ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Адам, оның қажеттілігі мен мүддесі,қоғамдық,табиғаттық,материалдық обьектілері мен субьектілері және басқа ресустарға қатынасы болып табылады.Жалпы экономикалық теория шаруашылық қызметінің түрлерін ,принциптерін ,ережелерін,ресурстарды қолданудың тиімді бағыттарын жасайды.Сондай-ақ өндіруші мен тұтынушылардың және экономикалық мүдделері негізінде экономикалық мінез-құлқының логикасын,олардың қажеттілігін қалыптастырады.
Экономикалық теория пәні және зерттеу әдістері. Микро және макроэкономика пәндерінің ерекшеліктері.
Эк.лық теор.ң зерттеп тану объектісіне нарықтың қызмет ету механизмі мен нарықта және оның сегменттерінде бар болатын жетілген және жетілмеген бәсеке, жеке шаруашылық салалардың монополиялану дәрежесі, бағалық және бағалық емес бәсекенің формалары мен әдістері, нарық қатынастарын реформалаудың бағыттары мен тәсілдері және т.б. жатады.Эк.лық теор.ң зерттеу мәселесіне қарай келесідей екі бөлімі болады.МИКРОЭКОНОМИКА бір фирманың қызмет ету процесі.Мұнда жеке тауарлардың бағасы, бағаның құрылуы, еңбекке ынталандыру жағдайлары талданады.МАКРОЭКОНОМИКА микропорциялардың негізінде қалыптасатын ұлттық экономикалық жүйенің қызмет әрекеттерін зерттейді.Мұның зерттеу объектісіне ұлттық өнім,бағаның жалпы дәрежесі, инфляция, жұмыспен қамту жатады.
Эк.лық теор.ның пайда болуы дамуының басты кезеңдері
Экономикалық ғылым-ең ертедегі ғылымдардың бірі. Алғашқы рет “экономия” термині біздің дәуірімізге дейін 3 ғ ертедегі грек ойшылдары Ксенофонд және Аристотель еңбектерінде пайда болды. Жалпы экономикалық теория ғылым ретінде 16-17 ғасырлар тоғысында пайда болып осы кезде тауарлы ақша қатынастары кең дамып, оның даму заңдылықтарын қарастыру мен зерттеудің бастауы болып табылды.Бүгіндері экономикалық теорияның мазмұны бұрынғы саяси экономия шеңберінен әлде кайда шығып кеткен- ол жалпы экономикалық теорияға және әртүрлі экономикалық мектептер мен бағыттардың экономикалық ойлар жетістігі жиынтығында трансформацияланды.
Дербес ғылым ретінде экономикалық теория саяси экономия атауымен пайда болды.Саяси экономия тарихи тұрғыда негізгі класстар мен әлеуметтік-экономикалық қатнастарды зерттеу болып табылатын ғылым ретінде қалыптасты.Экономикалық теория ресурстардың шектелген жағдайында қажеттіліктерді қамтамасыз етуді көзднген адамдар мен топтардың материалдық игіліктері мен қызметтерді өндіру,бөлу, айырбастау және тұтынудағы іс-әрекеттерін зерттеп,талдайтын қоғамдық ғылым.Экономика термині екі мың жылдан уақыт бұрын пайда болған.Ол гректің “ОЙКОС “-үй, шаруашылық және “НОМОС”-заң деген сөздерінен құралған.”Экономия”терминін ең алғаш рет КСЕНОФОНТ үй шарушылығын жүргізудің саналы ережелерін қарастыратын өзінің шығармаларының атауы ретінде енгізген. Экономикалық теорияның осы аталған қызметтері өркиенетті қоғамның күнделікті өмірінде жүзеге асырылып отырады.Экономиеалық ортаның қалыптасуында, экономикалық динамиканың көлемі мен бағыттарын анықтауда өндіріспен айырбастың сала аралық құрлымын жетілдіруде ,адамдардың жалпы өмір сүру дәрежесін ұлттық деңгейге жоғарлатуда- осның бәрінде экономикалық теорияның маңызы өте зор.
ЭК.ЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР,категориялар және заңдары.
Кез келген эк.лық жүйе қоғамдық өндіріс дамуының қандай да бір деңгейін қарастырады, сондықтан әдетте ол екі аспектіде сипатталады:техника-технологиялық «адам -табиғат»қатынасиарын бейнелейді, яғни «өндіргіш күштер »категориясымен бейнелетін қатынастарды қамтитын .Құрылымы бойынша өндірістік қатынастар ұйымдық экономикалық және әлеуметтік экономикалық деп бөлінеді.Ұйымдық эк.лық қатынастар адамдар арасында қоғамдық енбекті ұйымдастыруға қатысты қалыптасады.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР
Абстракциялық ойлау процесінде эк.лық каптегориялар (тауар ,рынок, ақша, капитал, пайда) қалыптасады.Эк.лық категория-алық ұғым және адамдар арасындағы әлеуметтік экономикалық қайсі бір қатынастарды көрсетеді.
Ақша - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар.Яғни тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі -барлық тауарларға ортақ балама рөлін.
Жалақы еңбектің бағасы.
Нарық -қазіргі қоғамдық шаруашылықтың механизмінің негізгі элементі,тауар-ақша қатынастарының саласы,еркін сату ,сатып алу принциптеріне негізделген қоғамдық форманың ерекше тәсілі. Экономикалық заңдар өздігінен іс-әрекет жасамайды. Экономикалық заңдар объективті сипатта болады,яғни адамдардың еркі мен санасына бағынбайды. Экономикалықт заңдар төмендегідей заңдарға жіктеуге болады:
1.Ерекше экономикалық заңдар,бұл белгілі бір шаруашылықтың түрлерінің нақты тарихи дамуының заңдары.2.айрықша экономикалық заңдар ,бұл іс-әрекет жасауына жағдайдың саөталуындағы тарихи дәуірге тән.м-лы:құн заңы,қор жинау,ақша айналым заңы т,б.3.Жалпы экономикалық заңдар бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән.М-лы:уақытты үнемдеу заңы,халықтың өсуінің заңы,т.б.
4) Экономикалық қатынастар, категория- лар,заңдар
Кез келген эк.лық жүйе қоғамдық өндіріс дамуының қандай да бір деңгейін қарастырады, сондықтан әдетте ол екі аспектіде сипатталады:техника-технологиялық «адам -табиғат»қатынасиарын бейнелейді, яғни «өндіргіш күштер »категориясымен бейнелетін қатынастарды қамтитын .Құрылымы бойынша өндірістік қатынастар ұйымдық экономикалық және әлеуметтік экономикалық деп бөлінеді.Ұйымдық эк.лық қатынастар адамдар арасында қоғамдық енбекті ұйымдастыруға қатысты қалыптасады.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР
Абстракциялық ойлау процесінде эк.лық категориялар (тауар ,рынок, ақша, капитал, пайда)қалыптасады.Эк.лық категория-алық ұғым және адамдар арасындағы әлеуметтік экономикалық қайсі бір қатынастарды көрсетеді.Ақша - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар.Яғни тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі -барлық тауарларға ортақ балама рөлін.Жалақы еңбектің бағасы. Нарық -қазіргі қоғамдық шаруашылықтың механизмінің негізгі элементі,тауар-ақша қатынастарының саласы,еркін сату ,сатып алу принциптеріне негізделген қоғамдық форманың ерекше тәсілі.Жалпы экономикалық теория әлеуметтік-экономикалық қатынастарды экономикалық заңдар мен э-лық категорияларды бейнелеу арқылы оқытады.Сонымен жалпы э-лық теорияны оқытудың пәні әлеу-к э-лық қатынастар болып табылады және олар барлық қоғамдық өндіріс фазаларында экономикалық заңдылықтар негізінде қалыптасады. Э-лық заңдар өздігінен іс-әрекет жасамайды.Адамдар өндіре,айырбастап және тұтына бастаған жағдайда ғана э-лық заңдар пайда бола бастайды.Э-лық заңдар обьективті сипатта болады,яғни адамдардың еркі мен санасына бағынбайды.
5)ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ӘДІСІ
Өмір үшін қоғамның дамуына қажет ресурстардың шектелген жағдайында э-лық өсу процесінде қалыптасатын қатынастар мен заңдылықтарды экономикалық теория зерттейді. Ерекшелігі зерттеудің әдістемесі мен әдістерінің ерекшелігін тудырады.Әдістеме деген э-лық жағдайларды зерттеуде қолданылатын жалпылама әдіс,белгілі философиялық көзқарастар тұрғысынан қарағанда ол субьективтік, диалектикалық-материалистік, эмпирикалық, абстракциялық, рационалистік т.б. Әдіс іргелі негіздерге сүйенеді:процестер мен құбылыстар үздіксіз қозғалыста,дамуда және өзара байланысты біріне бірі тәуелді болады;бір сапалық тұрғыдан басқа сапаға көшеді;қарамақарсылықтың бірлігі мен күресі;ескіні жоққа шығарып жаңаны қабылдау;жайдан күрделіге қарай,төменгі формадан жоғарғы формаға қарай дамиды және т.б.
Эк.лық теор.ң зерттеу мәселесіне қарай келесідей екі бөлімі болады.МИКРОЭКОНОМИКА бір фирманың қызмет ету процесі.Мұнда жеке тауарлардың бағасы, бағаның құрылуы, еңбекке ынталандыру жағдайлары талданады.МАКРОЭКОНОМИКА микропорциялардың негізінде қалыптасатын ұлттық экономикалық жүйенің қызмет әрекеттерін зерттейді.Мұның зерттеу объектісіне ұлттық өнім,бағаның жалпы дәрежесі, инфляция, жұмыспен қамту жатады
6) Э-лық теория және э-лық саясат.
Ол адамдардың тіршілік игіліктерін өндіру процессінде қалыптасатын қоғамдық қарым- қатынастарын , өндірістің қоғамдық құрылысын ,құрамын, оны дамытудың экономикалық жолдарымен әдістерін және т.б. Қоғамдық-экономикалық ,экономикалық, экономикалық-әлеуметтік,экономикалық-саяси құбылыстарды зерттейді және оқытады.Позитивті экономика-экономикалық саясаттағы, экономикалық шарттардағы өзгерістерді өндіріс, сауда-саттық,баға сияқты факторлардың өзгеруі. Нормативті экономика-нақты экономикалық шарттардың, экономикалық саясаттың жақсы не жаман екендігі туралы қорытынды.Н.Э. болжам түрінде емес,бұйрық түрінде болады.
7)Экономикалық ресурстар және олардың түрлері.Р шектеул.мәселелері
Өндірістік процесті жүзеге асыру үшін экономикалық ресурстардың материалды және рухани игіліктер мен қызметтерді жасау үшін пайдаланылаалатын өндірістің бар элементтерінің жиынтығы болу қажет.
Экономикалык ресурстар келесі топтарға бөлінеді: 1) материадды жер және капнтал жатады; 2) адам ресурстары - еңбек пен кәсіпкерлік қабілет жатады. «Жер» түсінігімен өндірістік процесте қолданылатын барлық табиғи ресурстар, «табиғаттың барлык игіліктері» белгіленеді. Капитал немесе инвестициялық ресурстар барлық өндірілген құралдарды, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіруде және оларды соңгы тұтынушыға жеткізуде пайдаланылатын құралдар, көліктердің барлық түрлерін, кұрылғыларды, фабрикалы-зауыттық, қоймалық кеңістіктерді өткізу торын қамтиды. Капиталға өндірістік ресурстар ретінде ақша жатпайды. Ақша өз бетінше ештеңе өндірмейді, сондыктан оны экономикалық ресурс ретінде санауга болмайды. «Еңбек» түсінігі экономикалық теорияда игіліктер мен қызметтерді өндіруде қолданылатын адамдардың дене және ой қабілетін белгілеуде пайдаланылады. Бұл ресурс адамдардың жеке еркіндігі болган кезде гана - анағұрлым өнімді пайдаланылады. Кәсіпкерлік қабілет - бұл адам ресурстарының барлық басқа экономикалық ресурстарды анағұрлым тиімді біріктіре алу кабілетінің ерекше түрі. Ресурстардың шектеулілігі абсолютті. Ресурстардың шектеулігі кезіндегі тұтыныстың шексіздігі экономикалық таңдау (ресурстар шығысының минимумы кезінде тұтыныстарды максималды цанагаттандыруга қол жеткізілетін ресурстарды пайдаланудыц альтернативті нысандарыныц ігиінен анагүрлым жақсысын) мәселесін туындатады.