Ақша функциялары. Ақша агрегаттары. Ақша ұсынысы
Ақша дегенімізтауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік түрі, құнның эквиваленттік формасы мен түтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша тауар өндіру мен оы айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) ролін атқару.
Оның бес қызметі бар:
1құн өлщемі-ақшаның алғашқы ж/е негізгі қызметі б.т.Барлық тауарлар қажетті еңбек өнімі б.т.Сондықтан да өзіндік құны бар шынайы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады.Тауар құнының ақшамен бейнеленуі бағасы деп аталады.Әрбір мем/т өз құн өлшемін белгілейді.Қаз/да құн өлшемі ретінде теңге,Ресейде рубль,АҚШ/та доллар.Демек құн өлшемі –бұл ақша бірлігі,ол такарлар мен қызметтер құнын өлшеу ж/е салыстыру үшін қолд.
2айналыс құралы-тауарлар мен қызметтерді сатып алу үшін ,қарыздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар.Бұл қызметтің айрықша белгілеріің бірі-бұл тауардың ж/е ақшаның қарама –қарсы қозғалысын белгілеу;оны қолма-қол ақша атқарады,өйткені бұл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезіндегі ұшқыр делдал ретіде әрекет етеді,онда оны толыққұнды ақшалар емес,оның орынбасарлары қағақ ж/е несиелік ақшалар орындайды.
3 төлем құралы-ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп ай/ды ,несиелік ақшаларды дамытуға әсер етті.Сонымен қатартөлем құралы қызметін қолма-қол ақшалар да атқара алады.Фирмалар,кішігірім кәсіпорындар,ұйымдар мен мекемелер төлем құралы қызметіндегі қолма-қол ақшаларды қолд.:еңбекақы төлеу,сыйақы беру,жәрдемақы,стипендия төлеу,ипотекаға несие беру,коммуналдық қызметтер төлеу үшін.Төлем құралы қызметіндегі ақшалар көптеген иауар иелерін,сатушылар мен сатып алушыларды өзара байланыстырады.
4 жинақ қоры-адамдар алтынды жинақтауға,сақтауға ұмтылады.Өйткені бұл қор кез келген тауарды сатып алуға мүмкіндік береді.Бұл жағдайда ақша жинақ құралы қызметін атқарады.Алтынды айналымнан шығару нәтижесінде оның жинақ құралы ретіндегі рөлі төмндегенмен,алтын әлі де қазына құралы ретінде қолд.Алтын резервтер көлемі елдің байлығын көрсетеді,басқа елдер мен инвесторладың осы елге сенімін қамтамасыз Қазіргі кезде алтынның ең үлкен қоры АҚШ/та 260млн тройск унциясы.
5Әлемдік ақшалар-қазіргі таңда айналымда алтын монетаның жоқ болуына б/ты несиелік ақщалар алтынға айырбасталмайды,әлемдік ақша ретінде алтын құймалар ,еркін айырбасталымды валюта түрінде қолд.20-ғ.бірінші жартысынан бастаптөлем құралы ретінде еркін ай/тын валюта тарапынан ығытырыла бастады,яғни шетелдік валюталарды барлық басқа мем/р тарапынан қабылданады.Мұндай валюталарға американдық доллар,евро және фунт стерлинг жатады.Доллар қазіргі кезде Қаз. /ң әлемдік нарығында кең қолданылатын төлем құралы б.т.
Айналыстағы ақшаның саны К.Маркстің ашқан ақша айналысының заңымен реттеледі.
MV=PY
M-ақша ұсынысы, V- ақша айналымының жылдамдығы, P-баға деңгейі
Y- өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтер саны.
Ақша ұсынысының бұл теңдеуі өндірістің атаулы қызметін анықтайды, ал ол өз кезегінде баға деңгейіне және өндірілген өнім санына тәуелді.
Сандық ақша теориясының теңдеуі ақша қаражатының сұранысы мен ұсыныс көрсеткіштері түрінде нақты көрсетілуі мүмкін.
M/P=(M/P)d=kY мұнда k=1/v кембриджтік коэффицент
Md= L(Y,r)~ M=kY
Монетаристтер бойынша V,k=const ~ Md= const
Кейнс бйынша V,k≠ const , Md≠ const
Ақша агрегаттары дегеніміз
- белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналымының сандық өзгерісін талдау үшін, сондайақ ақша массасының өсуімен көлемін реттеуге байланысты шаралар жасау үшін пайдаланатын көрсеткіштер.
М1 агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды қамтиды.
М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан тұрады.
М3 агрегаты, ло М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақ салымдарын құрайды.
М4 агрегаты, ол М3 агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.
Ақша ұсынысы дегеніміз - экономикадағы қазіргі уақыт мезетіндегі бар ақша көлемі.
Ақша үсынысы мемлекеттік саясаттың негізгі құралы болып табылады. Оны мемлекет атынан Орталық банк реттейді. Ақша ұсынысын жиі ақша массасы деп те атайды. Ақша массасының көлемін реттеу саясаты ақша саясаты деп аталады.
Ақша ұсынысын реггеудің негізгі 3 құралы бар:
(1)Ашық нарықтағы операциялар, ягни мемлекеттік құнды
қагазды сamy және сатып алу. Орталық банктер құнды
қағаздарды коммерциялық банктерге сатады. Бұл жағдайда артық
ақшаның массалық резервтері төмендейді де, нәтижесінде
экономикада мәмілелер азаяды, табыс та азаяды және керісінше.
(2) Міндетті резервтер нормасы. Ол былай белгіленеді: rr.
Егер орталық банк міндетті резервтер нормасын өсірсе онда
артық ақша массасы резервтері (М) төмендейді, нэтижесінде
табыс деңгейі де төмендейді және керісінше.
(3) Есеп мөлшерлемесі. r гіайыз өссе, артық ақша массасы
резервтері төмендейді, оның нэтижесінде табыс деңгейі
төмендейді және керісінше.
Ақша ұсынысы тек қана Орталық банктің саясатына ғана емес, сонымен қатар ақша иелері мен ақша сақтайтын банктердің іс-әрекетіне тәуелді.
Ақша құрамына халықтың қолындағы қаражаттар мен мәмілелер жасауға қолданылатын банктік шоттардағы қаражаттар кіреді. Ақша массасының көлемі:
М=Си + D, (4.2)
мұндағы Си - қолма-қол ақша, D - депозиттер, яғни ағымдағы шоттардығы қаражат сомасы.
Ақша ұсынысын анықтайтын факторларды анықтау үшін Си мен D арасындағы өзара әрекеттесу механизмін және олардың әрқайсысына ақша-несие саясатының тигізетін ықпалын талдау қажет.
Ақша ұсынысының моделіне 3 экзогенді айнымалы кіреді;
1) Ақша базасы. MB=Cu+Re
2) Депозиттерді резервтеу нормасы, яғни rr
3) Ақшаны депонирлеу коэффицентті, ягни қолма-қол ақшаны депозитке айналдыру коэфициенті, сr.
Ақша ұсынысын анықтайық:
Mһ=Cu+D, (4.3)
Cu=cr*D,
M= (cr*D)+D=(cr+1)*D,
депозит ақша массасына тікелей тәуелді 
мұндағы, Сu - қолма-қол ақша сомасы;
D - депозиттер сомасы;
cr - ақшаны депонирлеу коэфициенті.
Осылайша, біз қазір ақша ұсынысын анықтағандағы және біршама күрделі модель - ақша мультипликаторы моделін қүрғандағы қолма-қол ақшаның ролін қарастырдық. Біздің мысалда ақша массасы тек қолма-қол емес ақшадан тұрды.