ЭКОНОМИКАЛЫ МАЗМНЫ

МАЗМНЫ

КІРІСПЕ

ЭКОНОМИКАЛЫ МАЗМНЫ

1.1Ксіпкерлік туекел

1.2Потенциалды банкрот

КСІПОРЫННЫ КСІПКЕРЛІК ТУЕКЕЛДІЛІГІ МЕН ПОТЕНЦИЯЛДЫ БАНКРОТТЫЛЫЫН ТАЛДАУ

2.1 Ксіпорынны сипаттамасы

2.2Атырау бекіре балы сіру зауытыны ксіпкерлік туекелін талдау

2.3 Атырау бекіре балы сіру зауытыны потенциялды банкроттылыын талдау

ОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Экономика, гректі «Oikonomia» сзінен шыатын й шаруашылыын тымды трде жргізе білу шеберлігі деген маынада олданылатын материялды игіліктерді ндіру, айырбастау, блу жне ттыну процесінде адамдар, мекемелер, мемлекеттер арасында пайда болатын атынастар.

Осыан орай рбір мемлекет ішкі жне сырты баыттаы экономикалы саясатты станады. Ел экономикасыны ішкі саясатыны тымды дамуыны бірден бір кзі ЖІ крсеткіштеріні нерлым жоары болса, сорлым ішкі экономика дрежесі жоары крсеткіштерден крінетін болады. Оан мысал ретінде, ішкі экономикасы жнінен алдыы орынды станан ытай Халы Республикасы, е лемдік экономикалы тратылыты станып келген Америка рама Штаттарын соы 2014 жылды крсеткіштері бойынша ЖІ бойынша асып тсіп, азіргі тада І орынды иеленіп отыр. Бл крсеткіште азастан Республикасы 418 млрд АШ долларымен 40 орынды иеленді. Ел экономикасыны сырты саясатына келетін болса, онда елді импортты, экспортты німдері, субсидиялар, экономикалы кмек жне е маыздысы мемлекетаралы валюталы атынастар. йткені валюта атынастары елді ішкі экономикасыны дамып, жоарлауына немесе керісінше лдырып, тмендеуіне лкен ыпал жасайтын крсеткіш. Соны ішінде лемдік нарыта олданыста жрген доллар мен евроны крсеткіштеріні крт згерістерге шырауын, азіргі тада Республикамызда экономикалы былыстарды бірден- бір себебі болып отыр. Мемлекетімізді экономикалы жандауыны басты лесі мнай, ал валюталы згерістер мнай баасыны тсуіне, мемлекетімізді нарыында жрген тауарларды, ызмет крсетулерді бааларыны жоарлауына ыпалын жасауда.

 

ЭКОНОМИКАЛЫ МАЗМНЫ

1.1Ксіпкерлік туекел

Кез-келген ксіпкерлік ызметті жзеге асыру кезінде ксіпкерлер міндетті трде туекелдерге барады. Себебі, жалпы экономиканы басаруды барлы дегейінде белгілі-бір шешімдерді абылдау процесі соы нтижелерді белгісізділік жадайында іске асырылатыны белгілі. Соан байланысты ксіпкерлік ызметті кез-келген трін жзеге асыру ртрлі туекелдермен тыыз байланысты деп айта аламыз. Экономикалы трыдан алып араанда туекел – бл «жоалту ауіпі», «жоалту ытималдылыы» деп тсіндіріледі. Сондытан да кнделікті мірде туекелді ртрлі материалды жне моралды шыындарды пайда болуына келетін кейбір олайсыз жадайларды пайда болу ытималдылыы деп арастыруа болады.

Ксіпкерлік туекел- німдерді тауарларды, ызмет крсетулерді ндірумен, оларды ткізумен, тауар-аша жне аржы операцияларымен, коммерциямен байланысты кез келген ызмет трінде пайда болатын леуетті ммкін ауіптілік, ресурстарды ытимал жоалтулар. Ол ресурстарды ктпеген, есептелмеген шыыны ретінде немесе ресурстарды тымды пайдалануа есептелген нсамен салыстырандаы табысты ала алмауы ретінде сипатталады.

Ксіпкерлік ызметті жргізу кезінде оан атысушы барлы тлалар кптеген объективті жне субъективті себептерге байланысты ртрлі туекелдерге барады.Туекелді белгілі-бір жадайларды болуы да, болмауы да ммкін деп арастырса жне осы жадайларды біреуі іске асан кезде ксіпкерлік ызметке атысушы тлалар мынандай экономикалы нтижелерге ол жеткізуі ммкін:

– о нтиже – пайданы кбеюі, шыындарды азаюы немесе белгілі-бір тиімділікке ол жеткізу;

– теріс нтиже – салынан аша аражаттарыны жартысын жоалту, жеткілікті млшерде табыс алмау немесе осымша шыындарды пайда болуы;

– нлдік нтиже – ксіпкерлік келісімге атысушыларды аржы-шаруашылы нтижелерін крсететін крсеткіштерге сер етпеуі.

 

Ксіпкерлік туекелдерді трлері

Белгілері	Туекелділікті трі
Ксіпкерлік ызметті трлері бойынша	ндірістік, коммерциялы, аржылы
Клемі бойынша	Локальды, салалы, мемлекеттік
Пайда болу табиаты бойынша	Обьективті, субьективті
Пайда болу саласы бойынша	Сырты, ішкі
Сатандыру ммкіндіктері бойынша	Сатандырылатын, сатандырылмайтын

Сонымен атар, ксіпкерлік фирмаларды здеріні ызметі барысында кездесетін туекелділікті наты трлері бар:

- ыты туекел зады актілерді тмен сапасымен жне занамадаы кенетті згерістерге байланысты;

- Инвестициялы туекел технико- экономикалы крсеткіштерді сапасыз талдаулармен, жоба ныны кзделмеген суі, оршаан орта туралы задарды;

- Сатандырушы туекел сатандыру орларын румен жне оны басарумен, жне де жеке млікпен, ашалай аржатпен, персоналмен байланысты;

- Инновациялы туекел осы сферадаы белгісіздіктерден пайда болады, яни идеяларды ойлап табудан бастап, оны тауарларда немесе технологияларда жзеге асырып, соында сйкес німді нарыа ткізуге дейін.

Ксіпкерлік ызметті трлері бойынша:

· ндірістік туекел- німді ндірумен жне оны ткізумен байланысты. Бл туекелге німні німні белгіленген клеміні згеруі жне ткізу арыны, материалды жне ебек шыындарыны арты жмсалуы. Нарытаы баа дегейіні кемуі, брак, рекламация т.б. себептер тікелей ыпал жасайды.

· Коммерциялы туекел – бл ксіпкерді сатып алан німді нарыта ткізуінде пайда болады. Коммерциялы келісім жадайында бааны тмендеуін, тауар ткізуде кездесетін осымша шыындарды ескеру керек.

· аржылы туекел – аржылы ксіпкерлік ісінде кездеседі. Мысалы, аржылы келісім туекелділік шарттасушыларды бір жаыны тлем абілеттілігіні кемдігінен пайда болуы, т.б.

Клемі бойынша ксіпкерлік туекелдер:

· Локальды туекел- жеке фирмаларды туекел(компаниялар, бірлестікер, оларды блімшелері)

· Салалы туекел- саланы мамандануына байланысты туекел;

· Мемлекеттік туекел- мемлекеттік леуметтік саяси жадайларды нашарлануымен, инфляцияны суімен, тлемсіздік мселесімен, задылыты орындылмауымен байланысты болады.

Пайда болу табиаты бойынша:

· Субъективті туекел ксіпкерді жеке тласымен байланысты.Себебі: ксіпкерлік тжірбиесіні жеткіліксіздігі, білімні жеткіліксіздігі, нарыты тртіпті бзуы;

· Обьективті туекел апаратты жетіспеушілігі, задылытарды, несиелеу жадайларыны, салы салуды, инвестициялауды жне т.б. ктпеген жерден згеруімен байланысты;

Пайда болу салалары бойынша:

· Сырты туекел саясаттаы ктпеген згерістермен, ндірісті макро жадайындаы лкен айматардаы апат жадайларымен, валютамен жне т.б байланысты;

· Ішкі туекел ксіпорынны мамандануымен байланысты туекелдер, ндірістік, аржылы, сатандыру жне т.б

Сатандыру ммкіндіктері бойынша:

· Сатандырылатын туекел крсеткіші санды анытама беруге келетін жне сатаныру аупін з мойнына алатын йымдарды сатандырумен байланысты;

· Сатандырылмайтын туекелдер сатандыру ммкін емес лкен оматы аржыа туекел болатын жне сатандыру аупін з мойындарына алуа дайын емес жадайдаы ке клемді туекел;

Ксіпкерлік туекелділікті тмен немесе жоары дегейде болуы ксіпорынны наты ішкі сферасында, сондай- а сырты ортадаы факторларды серінен болады, яни бсекелестерді, серіктестерді, мемлекеттік органдарды, жеткізіп берушілерді жне т.б іс рекеттері.

Ксіпкерлік туекелді дегейіне сер етуші факторлар:

· Салытар

· Кредиттер

· Баылаушы органдарды арым- атынасы

· Халыты тмен ттынушылы сранысы

· Комуналды тлемдер

· Апаратпен амтамасыз етілуді тмен дегейі

· Серіктестерді з міндеттемелерін дрыс орындамауы

· Кадр саясатыны тмен дегейде алыптасуы

· Тасымалдау ызметтеріні тмен дегейі

зіні ксіпкерлік ызметін жзеге асыру кезеінде шыатын туекелдерді анытап, туекелділікті дегейіне сер етуші факторларды анытап, туекел нтижесінде болатын шыындарды анытарды анытааннан кейін, ксіпорын алдында сол ммкін болады- ау деген туекелдерді минимизациялау, яни туекелді ауіп дегейін барынша тмендету масаты ойылады.

Е жай жне радикалды тсіл туекелділікке бармау.Бл тсілді олдануда ксіпкерлік йым шаруашылы ызметін жзеге асырудан туекелді лкен дегейімен байланысты ызмет трін немесе аржылы операцияларды орындаудан бас тартады. Бл тукелділікті нтижесінде ммкін жоалтулардан толытай орайды, біра оны есесіне туекелділік ызметпен байланысты табысты алуа ммкіндік жо. Сондытан бл тсіл тек ана ірі, ауымды, е жоары, крделі дегейдегі туекелдерге байланыста олданылады.

Сондай- а, ксіпкерлік атынастара тн туекелдерге сер етуді тмендегідей дістерін пайдалануа болады:

· серіктестерді тадау туралы осымша апараттар жинатау;

· зін-зі сатандыру жне кездейсо шыындарды орнын жабу шін аша аражаттарын резервке сатау;

· туекелді блу (ртараптандыру);

· сатандыру.

Ксіпкерлік келісімге атысушы барлы субъектілер здеріні туекелдерін нерлым тмендетуге ызыушылытары бар. Біра олар туекелден толыымен аша алмайды.

Серіктестерді тадау бойынша осымша апараттар жинатау тжірибе жзінде келесідей шараларды кмегімен іске асырылуы ажет:

- ксіпкерлік субъектілеріні йымдастырушылы рылымында міндетті трде за блімдеріні, аналитикалы блімшелерді, болжау, жоспарлау шін маркетингтік зерттеу ызметтеріні болуы керек;

- баспасз беттеріндегі жне ауіпсіздік блімдеріні материалдары негізінде серіктестер бойынша апараттарды немі адаалап, баылап отыру ажет.

зін-зі сатандыру бл туекелдерді зіне абылдау болып табылады жне туекелмен кресті салыстырмалы трде е арзан дісі болып саналады. Бл жадайда ммкін болатын шыын аымды аша аражаттарымен немесе арнайы рылан резервтердегі аражаттармен жабылады. Сондытан да зін-зі сатандыру ммкіндіктерін пайдалану шектеулі. Осы діс негізінен ммкін болатын шыындар сомасы аз болан жадайда ана зін-зі атайды. зін-зі сатандыру дісін пайдалануды ксіпкерлік субъектілері шін келесіз жатарыны болатынын да ескерген жн. Бл е алдымен айналым капиталындаы аша аражаттарыны азаюына сер етеді. Кездейсо пайда болатын шыындарды орнын жабу шін аша аражаттарын резервтендіру баыты да туекелді тмендетуді тиімді ралдарыны бірі болып табыланымен ксіпкерлік атынастара атысушы тлалар мешікті капиталдарыны белгілі-бір блігін резервте немі стауы ажет. Яни, бл аша аражаттары жаа жне тиімді келісімдерді бекіту кезінде пайдаланылмайды, себебі, оларды айналыса жіберу те ауіпті дегенді білдіреді.

Ксіпкерлік келісімге атысушылар арасында туекелдерді блу дісі, яни ксіпкерлік субъектілері шін туекелді тмендетуді бір ралы — ртараптандыру дісі. ртараптандыру дегеніміз бір-біріне байланысты емес р трлі объектілер арасында туекелдерді блу.

Туекелді сатандыру — бл белгілі-бір туекелдерді сатандыру компаниясына беру.

 

2.2 Потенциялды банкрот

Банкротты нарык шаруашылыыны бір категориясы болып табылады. Ол сотты шешімімен немесе кредиторды келісімі бойынша соттан тыс ресми трде жарияланады. азастан Республикасыны "Банкроттык туралы" 23.02.06. Заына сйкес, карызды тлеуге шамасы жо ымы ашалай міндеттер бойынша кредиторлар сранысын жне ебекаы тлеу талабын анааттандыра алмау жатады. Басаша айтанда, шаруашылы субъектісіні арызды тлей алмауы, аымдаы операциялык кызметгі каржыландыра алмауы, арыздарды, міндеттерді суіне байланысты жедел міндеттемелерді теу абілетсіздігі немесе борышкерді балансыны анааттанысыз крылымына байланысты ымдар кіреді.

Балансты канааттанысыз крылым борышкерді млкі мен міндеттемелеріні тімділік дегейіні жетіспеуіне байланысты кредиторды алдында млік есебінен міндеттемелерді дл уаытында тленбеуі жадайы тран кезде болуы ммкін. Бндай жадайда мліктін жалпы ны борышкер міндеттемелеріні жалпы сомасына те немесе одан асып кетуі ммкін.

Банкротты ксіпорынны дайы ндіріс капиталыны шаруашылык механизіміні балансыны бзылуынан, яни оны аржылы жне инвестициялы саясатынын тиімсіз болуынан туындайды.

Банкроттыты пайда болуыны негізгі себептерін келтірейік:

- экономиканы реформалауды нормативті жне за шыаратын базаларыны, аржылы, аша, несие, салы жйелеріні жетілмегендігі;
- инфляцияны аса жоары дегейі;
- фирманы нды кааздарыны нарыты ныны тмендеуі;
- бсекелесті жоары дегейі жне сонын нтижесінде пайда болан сйкес келмейтін ндіріс шыындары тмендемей, нім баасыны тмендеуі.

2. Шаруашылы жргізуге тікелей атысты субъективті себептер:

- банкроттыты уаытында болжап жне келешекте одан сатана алмау;
- жарнама, тімділік жйесіні болмауы, сранысты дрыс тлемегендіктен сату клеміні тмендеуі;
- ндіріс клеміні тмендеуі;
- сас, біра сапасы жоары німдерді баасына кейбір трлерді бааларыны жаындауы;
- аяталмаан жоары шыындар;
- німні тменгі рентабельділігі;
- ндіріс цикліні те клемді болуы;
- лкен арыздар мен зара тлей алмаулар;
- ескі басарма басшыларыны нарыты круа бейімделе алмауы, сранысы жоары німдерді шыаруда іскерлік крсетпеуі, инвестициялы,баалы, аржылы саясатты тиімдісін тадай алмауы.

Ксіпорындарды жаппай банкроттыа шырауы жаымсыз леуметтік иындытара сотыруы ммкін,сондытан нарыты экономикасы дамыан дамыан елдерде,оларды толы кйреуден орау мен алдын алуды белгілі механизмі алыптасан.

Осы механизмні негізгі элементтері мыналар:

- банкроттыты ыты реттеу;
- ксіпорынны банкроттыы жайында актілерді жзеге асыруа шешім абылдау процестеріні нормативтік - дістемелік, экономикалы, йымды амтамассыз етілуі;
- перспективалы тауар ндірушілерді олдау максатында, тлем абілеті жо ксіпорындара мемлекеттік аржылы кмек шаралары;
- айта ру жне жою шараларын аржыландыру;
- банкротты процедураа атысушылара экономикалы кмек крсету;
- ке ауымды оам шін банкроттар жайында апараттарды жариялылыын амтамасыз ету, тлем абілеті жо ксіпорындарды тізімін жргізу.

азастан Республикасыны «Банкроттык жайында» Заына сйкес, ксіпорынны банкроттыы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз трде кабылданады. Банкротты, борышкерді сота жазган тініші бойынша ерікті трде немесе оны зіні банкроттыы жайында соттан тыс трде кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми трде хабарлауы жолымен жасалады. Ал еріксіз трде, кредиторларды немесе "Банкротты жайында» Заымен кілет берген тлаларды тініші негізінде жасалады.
Банкротты жайында кредиторды тінішпен сота баруына негіз болып борышкерді тлеу кабілетіні болмауы табылады. Егер борышкер зіні міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оны тлем абілеті жок деп саналады.