XIII л е к ц и я: Кывберд велöдан система
1. Кывбердъяслысь аслыспöлöслунъяс велöдан сюрöс да классысь классö кывберд велöдöм пуктöм
2. Удж сикасъяс
1. Кывбердъяслысь аслыспöлöслунъяс велöдан сюрöс да классысь классö кывберд велöдöм пуктöм
Кывберд коми кывйын аслыспöлöс кывсикас. Сійö йитчöма эмакывкöд, петкöдлö эмакывлысь признак, сы понда юалöм пуктыссьö эмакывсянь, но коми кывбердлöн грамматика вежöртасыс оз йитчы эмакывлöн грамматика вежöртаскöд кыдзи роч кывйын (пушистая сосна, пушистые сосны, пушистой сосны).
Эмакыв водзын сулалысь кывбердлöн абу лыд, морт, вежлöг вежöртас. Сійö оз вежлась. Но юöрпас пыдди мунысь кывберд вермö босьтны уна лыда форма: Вой пемыд. – Войяс пемыдöсь. И тайö аслыспöлöслуннас 3-4 классъясын практическöй уджын челядь сідзжö паныдасясны.
Улыс классъясын кывберд велöдöмлöн медыджыд тöдчанлуныс кывбердлысь кыввор вежöртас гöгöрвоöдöм да челядьлысь кыввор озырмöд. Кывберд озырмöдö, стöчмöдö да мичмöдö сёрни. Сійö петкöдлö предметлысь рöм, ыджда, форма, дон, кöр, качество, мöд предмет серти признакъяс да с.в.
Уна кывбердлöн абу некутшöм ортсыса признак (ён, важ, бур, лёк), налöн тэчасын эм сöмын кыввуж, мöдъясын эм важся -ыд суффикс (векньыд), коймöдъясын талунъя кывбердлöн продуктивнöй –а, -тöм, -са (мича, позтöм, карса) суффиксъяс.
Кывберд аддзöм да тöдмалöмын медвына подулыс сылöн кыввор вежöртас, юалöм, эмакыв водзын сулалöм да, эмöсь кö, сылы лöсялан кыв артмöдан суффиксъяс. Кыв вежлалан суффиксъяс кывбердлöн абуöсь. Грамматика вежöртасъяс пиысь кывбердлöн эм öткодялан да медвылыс тшупöдъяс (чöскыдджык, медчöскыд), но наöн челядь тöдмасьöны шöр школаын.
Кывберд вылын уджыс кывберд аддзыны да вöдитчыны велöдöмын, тэчаса (сложнöй) кывберд гижанногö велöдöмын да кывбердöн сёрни сöвмöдöмын.
Мöд классын челядь тöдмасьöны кывбердöн – сылöн кыввор вежöртас да юалöмъясöн.
Коймöд классын кывберд тема велöдöм озырмö кывлысь тэчас да артманног темаясöн. Нёльöд классын кывберд тема вынсялö тэчаса (сложный) кывберд гижанног тшöтш весьтö.
Кывберд тема велöдöм мöд, коймöд и нёльöд классын мунö эмакыв да кадакыв велöдöм бöрын, та понда кывберд велöдöмкöд йитöдын колана мукöд кывсикасъяскöд вочаалöм вылö удж котыртöм, мед челядьлы бурджыка петкöдчис быд кывсикас кыдзи грамматика категория.
Кывберд вылын уджалігöн кывлöн тэчас вылын удж сідзжö вынсьöдас кывберд да мукöд кывсикас йылысь грамматика тöдöмлунъяс да отсалас кыввор сöвмöдöмын.
2. Удж сикасъяс.
I. Кывберд кыдзи кывсикас гöгöрвоöдöм вылö
1) Юалöм вылö вочавидзöм: Пышкай кутшöм?
2) Индöм кыв дорö юалöм пуктöм: Руа асыв.
3) Эмакыв дорö признак петкöдлысь кывъяс вайöдöм: Лым - …
4) Сетöм кывъяслы öтвужъя признак петкöдлысь кывъяс вайöдöм: зэрö - … , рудöдіс - …
5) Кыввор вежöртас йылысь юалöмъяс сетöм.
6) Кывберд йитчöм йылысь да сы дорö юалöм йылысь юалöмъяс сетöм:
Кодкöд йитчö кывберд? Кутшöм кывсикассянь кывберд дорö пуктыссьö юалöм? Кутшöм юалöмъяс серти тöдмасьö кывберд?
7) Сёрникузяын кывбердöн петкöдлöм юкöд тöдмалöм
8) Грамматика боксянь тэчас серти кывберд видлалöм.
II. Роч кывкöд вочаалöм пыр грамматикаысь аслыспöлöслунъяс (вежласьтöмлун) аддзöм вылö. Мый öткодьыс да торъяланаыс роч прилагательнöйлöн коми кывбердкöд сетöм кывтэчасъясын?
1) гöгрöс пызан – круглый стол
гöгрöс пызанъяс – круглые столы
2) гöгрöс пызан – круглый стол
гöгрöс пызансянь – от круглого стола
2. Видлалöй кывлöн тэчас (состав) серти кывтэчасъяссö, аддзöй öткодьлунсö да торъялöмсö: 1) гöгрöс пызансянь – от круглого стола; важ керка – старый дом.
3. Кутшöм кывсикасъяслы да кутшöм кывйын лöсялöны сетöм кыв модельясыс?
А) ∩
Б) ∩ ^
В) ∩
Г) ∩ ^
III. Сёрни сöвмöдöм могысь уджъяс.
1. Синонимъяс аддзöм, вайöдöм: лэчыд тöв.
2. Антонимъяс вайöдöм: кузь шöрт.
3. Сетöм кывъяслы паныд вежöртаса öтвужъя кывъяс вайöдöм (вына, бордъя, лыда).
4. Сетöм текстысь аддзыны меліалан-ичöтмöдан вежöртаса кывбердъяс: Сюрöма кöлачыд Кузь пеля кöчлы, Зэв уна кöчпилöн Мусаник кöчлы! (Г.Юшков).
5. Сетöм эмакывъясöн кывтэчасъяс артмöдöм: … шонді, … лэбач.
6. Скобкаын сетöм кывбердъяс пиысь кывтэчасö лöсяланаöс бöрйöм: Лун (букыш, мича, шоныд, важ, лöнь).
7. Паськöдны сёрникузяяс: Воис тулыс. Дзирдалö шонді. Визувтöны шоръяс.
8. Текст редактируйтöм.
IV. Мукöд кывсикасъяскöд вочаалöм вылö
1. öтвужъя торъя кывсикаса кывъяс вайöдöм: лёк - ….
2. öти кывсикасысь мöд кывсикас артмöдöм:
А) эмакывйысь кывберд (вотöс)
Б) кывбердысь эмакыв (пувъя)
В) кывбердысь кадакыв (руд)
3. Öти кывсикасысь индöм вежöртаса мöд кывсикас артмöдöм.
А) эмакывйысь кывберд, мед кывбердас предметыс кыдзи признак эз вöв: вевт → вевттöм (керка).
В) кывбердысь кывберд жö, мед признакыс вöлі «абу тыр» вежöртаса: виж → вижов.
4. торъя кывсикасъяслысь грамматика признакъяс стöчмöдöм. Эмакывлы (кывбердлы, кадакывлы) лöсялöны: лыд, кад, вежлöг, асалöм (тест ногöн сетöм уджъяс).