Привилей 1447,1492 и 1506 года
В 1447 году подробнее, чем в предшествующих грамотах, говорилось о правах шляхты, излагались основные принципы уголовного, гражданского и государственного права. В соответствии с его статьями феодально-зависимое население ВКЛ освобождалось от зависимости со стороны государственной власти. Отдельные феодалы получили государственные полномочия по сбору налогов. Статья 11 особенно подчеркивала, что ни великий князь, ни наместники или любые государственные служебные лица, не имели права принимать на государственные земли частновладельческих крестьян. За отдельными феодалами закреплялось право суда над своими крестьянами.
Привилей 1492 года фактически юридически закреплял положение великого князя в государстве как высшего должностного лица. Он терял право отменять или менять постановления, законы, судебные решения, принятые им совместно с Радой.
Грамота 1506 года, также как и предшествующая, закрепляла правовое положение Рады в ВКЛ и ограничивала права князя.
Все тексты грамот печатаются по гісторыі Беларусі ў дакументах i матэрыялах. Т. 1. Мн., 1936. С. 210-229.
ПРИЛОЖЕНИЯ
1. ТЕКСТЫ ПРИВИЛЕЕВ 1387,1434,1447,1492 И 1506 ГОДОВ.
1.1. ЗАМАЦАВАННЕ ПРАВОЎ ЗА ПАНАМІ - ШЛЯХТАЙ ПЕРШАЙ
УНІЕЙ
[Привилейная грамота великого князя Ягайло от 20 февраля 1387 г.]
Ва імя бога, аміь.
На вечную памятку аб справе.
Мы, Владыслау, з божай ласкі, кароль польскі i вялікі князь Літоўскі i наследнік Pyci i інш.
Да ведама ўcix, каму патрэбна, жадаем каб дайшло наступнае.
3 прычыны свайго рэлігійнага пачуцця, сумленна ацэньваючы шчырае i вольнае імкненне, якое наш літоўскі народ выказвае у прыняціі хрышчэння у правую - каталіцкую веру, мы жадаем, як найлепш гэта самае імкненне павялічыць гэтым нашым помнікам векапомных правоў i вольнасцей, добрачыннасцямі i подарункамі ў мэтах пашырэння той веры i для ўсталявання моцы каталіцкай рэлігіі, yciм наогул літоўцам i кожнаму паасобку, рыцарам або баярам, якія знаходзяцца пад нашай уладай, імеана: яснейшаму князю пану Скіргайлу, князю Літвы i падданым троксім i полацкім i ішым, якія ўжо ахрышчоны, ці жадаюць ахрысціцца - мы даем i ўступаем вольнасці i правы, якія вызначаны ніжэй, маючыя сілу на вечныя часы, а іменна:
Кожны рыцар або баярын, прьшяушый каталікую веру i яго патомкі, законныя наследнікі, маюць i будуць мець поўную i ўсякую мажлівасць уладаць, трымаць, карыстацца, прадаваць, адчудзіць, абмяняць, даць, дараваць, паводле сваей добрай волі i думкі, замкі, воласці, вёскі i дамы i ўсе, чым уладаў-бы па бацькаускай спадчыне, як уладаюць, карыстаюцца i ўжываюць на падставе аднолькавых правоў нобілі ў іншых землях нашага каралеўства Польскага, каб не было розніцы у правах, паколькі адінства робщь тое, што яны падданыя адной кароны.
Таксама жадаем, каб у кожнай кашталяніі i павеце цi обласці быў установлены i існаваў адзін суддзя, які слухае справы цяжбеннікаў, нак-ладвае судовыя спагнанні, па звычаю i закону, паводле адной формы з іншымі суддзямі зямель i паветаў, маючых першае месца па судах у нашым каралеўстве Польскім, i адзін юстыціарый, які прыводзіць у выкананне вызначаныя па суду судовыя пастановы.
Дазваляем i даруем гэтым рыцарам пэўную i ўсебаковую уладу свабодна выдаваць замуж cвaix дачок, і ўнучак, i жанчын, аб'яднаных з iмi кроўнасцю, i ўдоу, захоуваючы пры гэтым каталіцкі абрад.
Калі-ж здарыцца, што дачка, унучка, або сродственніца якога-небудзь рыцара застанецца пасля смерці свайго мужа удавой, то яна застаецца на добрах або уладаннях свайго мужа да тых пор, пакуль застанецца на ўдоўім ложку. Калі-ж яна пажадае выйсці у другі раз замуж, то сама выдаецца мужу, якога выбрала, без надзела прыданым, добра-ж і пacecii застауляюцца на дзяцей, калі яны былі, а калі не было ix, то тады на найбольш блізкіх першага яе мужа, па прыкладу як іншыя жанчыны-ўдовы выходзяць замуж у іншых землях каралеуства нашага.
Названыя рыцары не будуць прыцягвацца да якіх-небудзь нашых работ або нашых патомкау, за выключэннем пабудовы новага замка, калі заклікаецца ўся зямля літоуская, i таксама для выканання працы па пабудове або рамонту старога замка.
Паводле старадауняга звычая ваенны паход застаецца абавязкам, які выконваецца уласнымі стратамі i pacxoдамі. У тым-жа выпадку, кaлi давядзецца праследваць ворагаў, непрыяцеляў нашых, якія-б уцякалі з нашай літоускай зямлi, то для гэтага роду праследвання, якое па народнаму называецца пагоня, абавязваюцца адпраўляцца не толькі рыцары, але i кожны мужчына, якога б ён ні быў стану ці становішча, толькі-б ён быў здольны насіць ваенную зброю.
Усякі, хто, прыняўшы святую каталіцкую веру, пазорна ад яе адыдзе, або хто будзе адмауляцца прымаць яе, не павінен карыстацца нiякiмi вызначанымі правамі.
На пасведчанне гэтай граматы прьвешана наша пячатка.
Адбывалася у Вільні у самы дзень попелау 1387 г.
Пpыcyтнiчaлi знатныя князі: Сіргайла - трокскі, Вітаут - горадзенскi, Карыбут - новаградскі, Kaзiмip або Карыгайла - мсціслаўскі, Александр або Biгунт - Кернова Літоўскага, Кадрат Алесніцкі, 1ван i Земавіт князi мазавецкія.
Мужы: Бартош з Вісенбурга - ваявода пазнанскі, Крысцін - кашталян сандамірскі, Валодка - чашнік кракаўскі, Нікалай кашталян віслінскі маршал двара нашага, Спытка - падкаморый кракаўскі, Клемент - кашталян радомскі, [51. (Перак.т. з лацінскаго)].
1.2. Друп агульны земею пры вшей Л1твы [Городельский привилей 2 октября 1413 г.]
Ва імя бога, амінь.
На вечную памятку аб справе.
Мы абавязаліся раздаваць чашы спасенія з духоўным покармам тым, кiмi кipyeм i якім дастаўляем адломкі часовых выгад. Клапоцячыся аб дапамозе ў збавенні ix, мы забяспечваем i неабходнае для ix цела, паколькі дазваляе наша здольнасць, нашы часовыя выступленні аб выгадах ix жыцця. Чакаючы падаравання благаславення i вечнага спасенія, мы адчуваем цяжкасці жыцця i, спадзяючыся на ўзнагароду усынаулення, мы caмi не iмкнeмcя да якой-небудзь узнагароды за нашу працу. Нам ужо досыць ўсвядаміцца i ўявіць сабе тое, што, маючы справу з людзьмі, мы клапаціліся аб дабрабыце ix цела i раздавалі iм нябесны покарм, што прад тымі, каму мы будуем у гэтым свеце багацце пераходзячых рэчаў мы дэманстравалі жыццё вечнай раскошы, каб яны пазналі дапамогу нашай шчодрасці, i на прыкладзе нашага кіравання ўспрынялі карацейшы шлях да будучай славы ў будучым жыцці.
Мы, Владыслау, з божай ласкі, кароль польскі, найвышэйшы князь зямель Кракаускай, Сандамірскай, Серадскай, Ленчыцкай, Куяўскай, Літоускай, гаспадар i наследнік Памераніі i Pyci i іншых, i Александр, інакш Вітаут, вялікі князь Літоўскі i гаспадар i наследнік зямель Рускіх - аб-вяшчаем да ведама ўciм, каму належыць, як цяперашнім, таксама i маючым жыць у будучыні, наступнае:
Мы часта працягвалі правую руку нашай пяшчотнасці да зямель Літвы i яе насельніцтва, падлягаючага нашай домініі, клапоцячыся аб ix добрабыце, мы з вялікай стараннасцю заусёды імкнуліся зрабіць лепшым ix становішча i побыт. Мы асабліва горача жадалі прысвячэннем да прынятай веры моцна аб'яднаць i ўгрунтаваць ix, каб усявьшні, пры дапамозе якога яны успрынялі, праз наша ўздзеяне, свет веры, умацаваў ix благасцю сваей ласкі, на хвалу i гонар свайго імя i на пашырэнне веры каталіцкай. Мы часта падмацоўваем ix дарамі нашай шчодрасці мы імкнемся зжывіць ix дарамі духоўных асалод, каб яны лепш практыкаваліся ў адданасці да веры i ўзрасталі ў добрадзейнасці, мы знімаем з ix шыі ярмо пaкopлiвacцi, якім яны бьлі дагэтуль спутаны i звязаны i, вызваляючы ix, мы, з нашай ласкі i добрасці, падаём iм свабоды, палёгкі, міласі, экземпцы i npывілеі i зацвярджаем згодна ніжэйпісаных артыкулаў, але выключна каталікам.
1. Папершае, з таго часу, калі па натхненню благадатнага духа, пазналі свет каталіцкай веры i ўсклалі на сябе карону каралеўства Польскага, мы, для пашырэння хрысціянскай веры, для добрабыту ix i выгады нашы вызначаныя землі Літоўскія, разам з падуладнымі i злучанымі з iмi землямі i домініямі, да названага нашага каралеўства Польскага моцна інкарпаравалі, аб'ядналі, злучылі ў адзіны саюз паводле аднадушнай згоды нашай i іншых нашых братоў i пры далучэні волі i згоды ўcix баронаў, нобіляў, вяльмож i баяр гэтай зямлі Літоўскай. Аднак, з прычыны непрыяцельскіх наскокаў i козняў крыжаносцаў i ix саюзнікау i іншых усялякага рода непрыяцеляў, якія імкнуцца разбурыць названыя землі Літвы i каралеўства Польскага i paccтpoiць ix, мы жадаем названыя землі Літвы як найлепш захаваць пры пэунасці, бязпечнасці i cпaкoi i забяспечыць iм сталы мip. Чаму гэтыя землі, якія мы заўсёды мелі ў поўнай домініі i паводле права прамога i змешанага i такім самым спосабам маем ад нашых продкаў, паводле чаргі нараджэння як законны гаспадар, згодна з воляй баронау, нобіляў, баяр, якія далучыліся рашэннем i згодай, у другі раз уноў інкарпаруем, унядраем, прысвайваем, злучаем, звязваем, аб'ядноўваем саюзам i назаўсёды анексіруем, жадаючы каб гэтыя землі разам з ix домініямі, землямі, княствамі, староствамі, акругамі, ix уласнасцямі і ўсякім правам поўным i сумесным былі аб'яднаны пад каронай каралеўства Польскага на вечныя часы безадменна i неразрыўна.
2.Затым, па гэтай грамаце захоўваем за ўciмi царквамі названых зямель Літоўскі: катэдральнымі, саборнымі, парафіяльнымі i манастырскiмi як Вільні, так i іншымі, якія пабудаваны, будуць пабудаваны, фундаваны i будуць уфундаваны, усе ix вольнасці, палёгкі, прывілеі, экземпцыі i звычаі, згодна звычаю каралеўства Польскага.
3. Бароны, нобілі i баяры нашых зямель Літоскіх якім надаюцца гербы, няхай маюць асалоду, каб удзельнічаць i карыстацца данінамі, прывілеямі i дазволамі, данымі намі ім, паасобнымі i сумеснымі, але выключна каталікі i падпарадкаваныя рымскай царкве, як уладаюць i карыстаюцца бароны i нобілі каралеўства Польскага.
4. Таксама азначаныя бароны i нобілі няхай уладаюць cвaiмi бацькаўскімі добрамі на роўных правах, як i бароны каралеуства Польскага. Аднолькавым спосабам яны будуць уладаць нашымі данінамі, на якія атрымаюць ад нас граматы. Маючыя cілу i падмацаваныя ў цвёрдасці на вечнасць. Яны будуць мець волю, каб ix прадаць, уступіць, падараваць і скарыстаць для сябе, аднак, пасля нашай згоды, спецыяльна служачай на гэта, з тым, каб паводле звычая каралеўства Польскага яны aбвяшчaлi аб адчужэнні, аб абмене, або дараваніі гэтых добраў прад намі або прад нашымі ўрадоуцамі.
5. Пасля смері бацькоў, дзеці не павінны пазбаўляцца спадчынных добраў, але ўладаюць iмi ca cвaiмi наследткамі, як бароны i нобілі каралеўства Польскага ўладаюць cвaiмi i карыстаюцца паводле таго, як iм спадабаецца.
6. Cваiм жонкам яны будуць мець силу запісваць прывенак на добрах i вёсках, якія мелі або будуць мець на вечнасць па спадчыне ад бацькоў, або з нашага дазволу, як запісваецца у каралеўстве Польскім.
Дачок, сясцёр, кроуных i блізкіх сваіх названыя бароны i нобілі зямель ліоўскіх будуць мець сілу злучаць толькі з мужчынамі-каталікамі i выдаваць у замужства па добрай ix волі і згодна звычаю каралеўства Польскага, які захоўваецца са старыні.
7. Паколькі гэтыя ўмовы не парушаюць вольнасцей - бароны абавязваюцца выконваць ваенную службу i даваць падаткі на рэпарацыю i пабудову ваенных крэпасцей i ваенных шляхоў, згодна старадаўняму звычаю.
8. Асабліва падкрэсліваецца, што ўсе бароны i нобілі зямель Літвы павінны будуць падтрымліваць i захоўваць веру i належую хрысціянскую сталасць у вернасці нам, г. зн. Владыславу, каралю Польскаму i Аляксандру, інакш Biтaўry вялікаму князю Літоўскаму i нашым наследнікам, як прывыклі трымаць i захоўваць бароны i нобілі каралеўства Польскага да свaix каралёў. На гэта названыя бароны, баяры i вяльможы зямель Літоўскіх ужо прынеслі нам прысягу, як дакладна вызначана ў ix граматах, якікмі яны з баронамі каралеўства Польскага ўзаемна абавязаліся.
Таксама, пад прысягай на вернасць i пад стратай cвaix добраў ніхто з князёў, або бараноў ці іншых людзей якога-небудзь стану, якія пажадаюць ісці супроць каралеўства Польскага, не будзе карыстацца або атрымліваць нi дарад, нi ласкі, нi дапамогі, але такія, як ворагі зямлі i дoмiнii Літоускай, будуць праследвацца yciмi спосабамі i не будуць мець абароны нi ад каго іншага, як толькі ад нас i нашых наследніка. Прысягу на вернасць i гэтую паруку названыя бароны i нобілі прадставілі i зpaбiлi за сябе i за cвaix патомкаў.
9. Па ўзору каралеўства Польскага ўстаноўлены i будуць устанаўляцца i замяшчацца дыгнітарый, крэслы i ўрады, як ваявода i каштэлян у
Вільні, а потым у Троках i па iншых месцах, дзе, па нашаму погляду, будзе
карысна, паводле нашай добрай волі, на працягу вечных часоў. Дьгнітарьй
гэтыя выбіраюцца выключна з паслядоўнікаў кaтaлiцкaй веры, належачых
да святой царквы рымскай. Сталыя ўрады, дыгнітарства, кашталяніі i
ішыя ўскладваюцца толькі на паслядоўнікаў хрысціянскай веры, бо яны
дапускаюцца ў нашу раду i прымаюць у ей удзел, калі адбываецца
абгаварэнне адносна грамадскага дабра, паколькі часта розныя веравызнанні ўводзяць нязгоду душ i разглашэнне як агульнадаступных рашэнняў i такіх рэчаў, якія падаюцца ў якасці падлягаючых сакрэтнаму захаванню.
10. Усе, каго датычыцца гэтыя вoльнacцi i npывілеі, i хто нaмi або нашымі нacлeднiкaмi быў бы пастаўлен i замешчан, няхай нiкoлi не пакідаюць нас, Владыслава караля Польскага i Александра - Вітаўта вялікага князя Jliтoўcкaгa, пакуль мы будзем жыць, i нашых наследнікаў каралёў польскіх i вялікіх князёу літоускіх i не адыходзяць ад ix, але, пад вернасцю i гонарам пpыcягi няхай верна служаць нам i нашым наследнікам прыхільнасцю, дарадамі i дaпaмoгaмi на вечныя часы.
11.Павінна быць далучана i тое, што названыя бароны i нобілі JIiтвы, после смерці Александра інакш Biтaўтa, сучаснага князя, не будуць нiкoлi мець i не абяруць за вялікага князя i гаспадара Літвы нікого, апрача таго, каго кароль польскі i яго наследнікі, паводле рашэння пралатаў i паноў Польшчы i зямель JIiтвы, будуць лічыць падлягаючым абранню, пастаўленню i замяшчэнню, як гэта робяць пралаты, бароны i нобілі каралеўства Польскага, у выпадку cмерці польскага караля без патомства i законных наследнікаў, i з ведама рады нашай, г.зн. Вялікага князя Александра, баронаў i нобіляў названых зямель Літоўскіх, згодна зместу i ciлe першых грамат.
12.Адзначанымі вольнасцямі, прывілеямі i мiлacцямi маюць сілу карыстацца i пацяшацца толькі тыя бароны i нoбiлi зямель Літвы, якім дазволены гербы i тытулы нобілей каралеўства Польскага i якія з'яуляюцца пacлядoўнiкaмi хрысціянскай рэлігіі, падпарадкаванай рымскай царкве, але не схізматыкі няверныя.
13.Усе граматы, якія мы апублікавалі i дaлi каралеўству Польскаму i Літоўскім землям, у сёмым або восьмым годах або пасля i ў часе нашай каранацыі, мы падмацоўваем, ратыфікуем, адабраем i надаем ім вечную сілу, лічачы ix за ўключаныя ў гэту грамату.
14.Спецыяльна далучаецца i вызначаецца, што названыя бароны i нобілі каралеўства Польскага i зямель Лiтoўcкix, для лепшай выгады i кaрысці каралеўства Польскага i зямель Лiтоўcкіх, калі будзе патрэбна ў соймах, будуць адбываць ix у Любліне або ў Парчове, або ў іншых адпаведных месцах, згодна з нашай воляй.
15.Нарэшце мы Александр або Bітаўт, ca згоды святлейшага караля польскага, далучаем да гербаў i тытулаў нобшяў каралеўства Польскага ніжэй адзначаных нобіляў зямель нашых літоўскіх, якіх caмі нобілі каралеўства Польскага прынялі да ўдзелу ў братэрстве i кроунасці супольна з yciмi, хто вядзе свае паходжанне ад гэтага роду...
... Гэтымі гербамі, тытyлaмi i прозвішчамі павінны карыстацца i пацяшацца на вечныя часы адзначаныя нобілі, вяльможы i баяры зямель Лiтoўcкix усюды, дзе i caмi вышэйвызначаныя нобілі каралеўства Польскага звычайна карыстаюцца. А дзеля таго, каб усё вышэйпісанае атрымала силу зацверджання i ўсеагульнай закокнасці, мы прысутныя ўмацоўваем нашымі гэта пячаткамі...
... Адбывалася ў горадзе Гародлі на р. Бугу на сходзе або сойме генеральным месяца кастрычніка другога дня, 1413 года.