Драмалы шыармаларды оыту жолдары. Кркем шыармаларды композициясы мен сюжетін таныту
Масаты: Драмалы шыармаа байланысты, кркем шыарманы композициясы туралы малмат беру.
1.Драмалы шыарма жанрына байланыстымалмат
2.Кркем шыармаларды композициясы мен сюжетін таныту
Негізгі ымдар:драма, тартыс, атысушы, крініс, ремарка, акт, композиция, сюжет.
Дріс (тйіні)
Драмалы шыармаларды оытанда, оны зіне тн ерекшелігі ескеріледі. Мнда авторды баяндауы, суреттеулер, кейіпкерлер мінезі мен портреті берілмейді. Драмалы туындыда кейіпкератысушылар здері сйлейді. Пьеса оиасы басталмас брын, оан атысушылар, оларды кім екендігі беріледі. рі арай кейіпкерлер сйлеу, з ойларын айту, оиаа атысу арылы беріледі. Пьесадаы кейіпкерлерді кілкйі, имылозалысы авторды тсініктемесі (ремарка) арылы беріледі. аза драмасын аарманды, саясилеуметтік, тарихимырнамалы (Р.Нрали) деп блу оны табиатыны трлілігінен хабар береді.
Драмалы шыармаларды терде малім оушылара мынадай жмыс трлерін жргіздіртуіне болады:
- малім алдымен зі оып крсетеді;
- оушылар рлдерге бліп оиды;
- пьесадаы негізгі тартысты анытайды;
- басты кейіпкерлерге мінездеме береді;
- сюжет желісін баылай отырып, р крініске таырып ойлайды.
Пьесада кзге крініп тран рекет, оиа болмаандытан, оушылара алдымен атысушыларды анытап, оларды кімдер екендігін жете ынулары керек. Мселен, белгілі драматург С.Жнісовті “ызым, саан айтам...” пьесасыны ктерген таырыбы – адагершілікізеттілік мселесі. Мндаы бір отбасыны ойран болан тадыры басалара саба боларлытай крсетіліп, адамдар арасындаы трмыстыотбасылы арыматынасты мнін ашады. Пьесаа зек болан басты рекет барысында Мрат пен Разияны отбасылы тірлігіндегі алуан трлі оиалар мндаы тартыс сипатын тередетіп отырады. Драматург образдарды даралауда німді тсілдерді бірі – психологизмді олданан. Жалпы, кркем туындыларда психологизм мселесі екі жаты крінеді: бірі ол алдымен жеке танымны рылымы ретінде – адамгершілік, психологиялы жне идеологиялы дегейде крінсе, екіншіден, тланы ішкі лемін ашу тсілі ретінде крінеді. Драма театр нерімен байланысты. аза драматургиясы осы жанра тн сипаттарды бойына жинаан, ркендеу стіндегі жанр.
Композиция мен сюжет. Композиция дебиеттану ылымындаы мазмны тере теориялы ым. Композиция дегеніміз – кркем шыарманы рылысы деген сз. Крем шыармада негізінен бейнеленетін – адамдарды зара арыматынасы, рекеті. Композиция – шыарманы сюжеттікбаяндауышты жаымен бірге, оны бейнелілік бітімін, характерлер сипатын толы амтитын ым. Оны ішкі міндетіне кркем ой мен сезімні здіксіз озалысын реттеу де жатады. Осы ісрекеттер сюжет райды да, кейіпкерді мінезсипатын, имылрекетін, масатмдесін, танытады. Композициядаы маызды мселе – компоненттерді орналастырудаы жйелілік. Авторды алашы кезекте ай мселені, екінші кезекте не жайында айтпашы боланы, нені блшектеп, суреттейтіні де белгілі масата баындырылады.
Сюжетті эпикалы шыармаларды рылымында жиі шырасатын композициялы блшекті бірі – лирикалы шегініс. Бл детальді неге эпикалы шыармаа тн екенін былайша тсіндіруге болады. Драмалы шыармаларда авторлы баяндау жо. Лирикалы шыармада авторды р алуан кілкйі беріледі. Лирикалы шегініс дегеніміз – эпикалы шыарма авторы ойы мен сезіміні шыармада тікелей крінуі. Лирикалы шегініс арылы:
- аламгер кейіпкерлер мен оларды рекеттеріндегі зіні пайымынша е маызды деген тстара оырман назарын аударып, мтін серлілігін кшейтеді;
- бір кейіпкерге баытталан оианы баса кейіпкерлерге де атысты екенін крсетеді;
- автор з шыармасыны сипатболмысын хабарлайды.
Мтінні мазмнын тередетіп, идеясын кеейту шін аламгер кейде композициялы тсілдерді бірі – ошау эпизодтарды олданады. Ошау эпизодтар деп, мтінде баяндалатын негізгі оиаа тікелей атысы жо жанама кріністерді суреттелуін айтамыз. Кейде блар лирикалы шегініс секілді мтінні идеясын, пафосын тсіндіру шін олданылады. Кркемдік ишаралау – композициялы блшектерді бірі. аламгер зі суреттеп отыран былысты мнмаызын мейілінше ашу шін, сол оиалара кейбір сипаттары йлесетін зік, эпизодтарды енгізеді. Сол сияты аламгер алда болатын оианы барынша тере тсіндіру шін оны алдын ала соан іштей сас кріністер арылы аартатын тсілдерді олданады. Мселен, М.уезовті “орансызды кні” гімесінде Аан мен алтай жолда келе жатанда, оларды ниетпиылынан хабар беретіндей Кшікбай кезеі аызы беріледі. Табиатты срылт кезіне, Кшікбай аызы осылып, алдаы трагедиялы оианы болатынын аартады. Бл кркемдік адату болады.
Сюжет – эпикалы, драмалы, кейде лирикалы шыармаларда озалыс стінде крінетін оианы дамуы. Сюжет тарихилеуметтік мнге ие. Сондытан, сюжетті арастыру стінде, шыарманы негізінде андай оамды тартыс жатанын жне оны андай станым трысынан бейнеленгенін айындап алу керек. Сюжетте аламгерді жазу шеберлігі крінеді. Сюжет толыанды шыу шін ол тиянаталып, тартысты даму сипаттары, себепсалдарлары, оиа дамуындаы рбір эпизод айын, кркем ашылу керек. Эпикалы шыармаларды блімдерге, тараулара блінуі, автор немесе кейіпкер атынан баяндалуы композицияа атысты. Жанры р трлі формадаы мтінні композициясын оыту кркем шыарма табиатын таныпбілуге йретеді. Кркем шыарманы композициясын танытудаы масат – шыармадаы негізгі ойпікірді, идеялы мазмнды ындыру. Мектепті тменгі сыныбында кркем шыарманы рылысы е жеіл ыммен танытыла бастайды. Малімні басты міндеті – кркем мтіндегі оиаларды байланыса дамуына назар аударту.
Оырман кркем мтінді алаш оыанда, оны жалпы фабуласын абылдайды. Ал, сол шыарманы айтадан оитын болса, шыармада суреттелетін рбір рекетті, былысты мніне тередей іліп, соны нтижесінде сюжет туралы тсінік алыптасады. Осы трыдан келгенде, фабуланы болан оиа деп, сюжетті сол оианы оырмана кркемделіп жеткен трі деуге болады.
аламгер пайдаланан дайын фабулалар сюжетке айналан кезде, кркемдік згеруге шырайды. Алдымен, дайын фабулалар мірдегі наты оиалара негізделген шыармаларда жиі кездесуі ытимал; екіншіден, бір аламгерді жасаан фабуласы келесі жазушыда жаа сападаы сюжетке ласуы ммкін. Яни, бір фабула р жазушыны стиліне байланысты трлі сюжеттік сипата ие болады. Демек, мтінні кркемдік маызы фабулаа емес, оны (фабуланы) шыармашылы трде игерілген кркемдік жаыны сюжетте тередетілуіне байланысты. Кркем шыарма сюжетінде бірнеше фабула желісіамтылуы да ммкін. Сюжет бір немесе бірнеше эпизодтан трады. Эпизод дегеніміз – мазмнны блінбейтін е кішкене блшегі. дебиеттану ылымында композиция мен сюжетті мні ерекше. Ол белгілі бір идеяны береді. Композиция ымы кбіне, ле, поэма, мысал сияты жанрлара, ал сюжет гіме, повесть, роман сияты жанрлара тн. Екеуіні састыы – олар шыарманы рылысына байланысты формалар. Айырмашылыы – композиция автор ойы тікелей айтылатын лирикалы шыармалара тн. Ал, сюжет автор ойы тікелей байалмайтын прозалы жанрлара тн. леді шыарма немесе поэма кбінесе композициялы жаынан талданады. Ал, сюжетті поэмада композиция мен сюжет элементі штас талданады.
Мселен, С.Сейфуллинні “Ккшетау” поэмасыны сюжеттіккомпозициялы рылымын тізіп крейік:
1. Ккшетау аыздары (пейзаж).
2. Абылайды алма ауылын шауып алуы (оианы басталуы).
3. алма ызыны ттын болуы (оианы дамуы).
4. Ада бейнесі (оианы байланысы).
5. ыз жмбаыны шешілуі (оианы шарытау шегі).
6. алма ызыны еркіндік алуы (оианы шешімі).
Поэманы негізгі таырыбы – асырдаы феодалдыханды рылысты ішкісырты айшылыы. Идеясы – Ада пен ыз мддесіні жаындыы, халыты, адамны бостандыы мселесі.
Тжырымдама. 1.Драматургия – аза дебиетінде ткен асырды басында леуметтікоамды факторларды ыпалымен, лтты нерді тарихи дамуыны зады жемісі ретінде туан жар. Тыш аза пьесалары фольклор шыармаларыны негізінде жасалды. Мысалы: Ж.Шанинні “Аралы батыр”, “озы КрпешБаян слу” пьесалары драма жанрыны ерекшеліктерін, поэтикалы уатын мегерудегі алашы тжірибелер болды. Драма – оиа, ісрекетті диалог арылы бейнелеу дегенді білдіреді. Драмалы шыармалар да эпикалы туындылар сияты, сюжетке, яни оиаа рылады. Драмада да кейіпкерлер рекет етеді, тартыса тседі, уаыт пен кеістікке араласып кетеді. Драмада шиеленіс кп. Оиасы жанжаты, біралыпты рбитін эпикалы сюжеттен, драмалы сюжетті айырмасы мнда тартыс озалмалы, ткір болып келеді. Бл жнінде М.уезов: “Драматургиядаы конфликт мселесі –пьесаны жанрлы белгісін крсететін шешуші элементтеріні бірі. ... драматургияны негізгі компоненті. Драматургиялы шыарманы нытап, проза, поэзиядан блектеп тратын шартты белгі жалыз осы конфликт”,деген еді. Драмалы шыармада автор з кейіпкеріні рекетіне араласпайды, драма атысушылары сюжетті здері йымдастырады. Автор болса сюжетті динамикалылыын, бейнеленуін кеейтеді. Драмалы характер немі жоары эмоцияда, тартыста ашылады. Ол трагедиялы, комедиялы, драмалы сипатта беріледі.
1. Кркем мтінні рылысын танытуда сюжет крнекті роль атарады. Сюжет – шыармадаы
басты компонент, ол композицияны бірінші элементі. Сюжетте жалпы адам болмысы, алуан тадырлар, арамаайшылытар мен оамды тартыстары мні ашылады. Шыармадаы “фабула”, “сюжет” деген ымдар кркем шыармадаы оиалар оиалар жиынтыына атысты олданылады. Сюжет пен фабула – бір мселені екі жаы. “Фабула” термині этимологиялы жаынан ашатын болса, латын тілінен аударанда, “гімелеу, баяндау” деген маынаны береді. Сонда фабула мазмндап гімелеуге болатын дние. Мысалы, шыармадаы суреттелетін оианы ышамдап айтып шыу фабула болса, сюжет шыарманы оу арылы ана ашылады.
Дріс бойынша дістемелік нсама:Студенттердрама жанры бойынша жасалатын жмыс трлерін саралай алулары керек.
Драмалы шыармаларды оыту дістемесі
Драмалы шыармаларды оыту дістемесіні дрыс жасалуы мен йымдастырылуы жне драмалы шыармаларды оытуды жемісті болуы оыту мазмнын анытаумен, оыту принциптерін жйелеумен тыыз байланысты.
Драмалы шыармаларды оыту оыту дістемесінде мынандай дістерді алуа болады:
гімелеу;Ø
Проблемалы баяндау;Ø
Шыармашылы оыту (іздендіріп оыту);Ø
Иллюстрация жне крнекілік;Ø
Жазбаша жмыс;Ø
з бетімен жмыс жасау;Ø
Оушыларды шыармашылы жмыстары;Ø
Дегейлік тапсырмалар орындату;Ø
нер жне мдениет ралдарын олдану;Ø
Техникалы ралдарды олдану;Ø
Сабатан тыс жмыстар жргізу т.б.Ø
Жазбаша жмыстарды орындату.
Жазбаша жмыстарды масаты- оушыларды тілін дамыту. Драмалы шыарманы оыта отырып, оушыларды тілі мен ойлауын дамыту жйелі ету шін жазбаша жмыстарды трлерімен таырыптарын малім алдын ала белгілеп,даярлап алады. Драманы талдауда оушыны сздік орын байытуа жазба жмысты «Сздік дптер»трін олдану дадыа айналдыру те маызды орын алады.
Одан кейін жазба жмысыны трі-драмалы шыармада автор жасап шыаран ерекше сз олданыстарын іріктеу, іздеті, талдау.
Жазбаша жмысты таы бір трі- драмалы шыарамада олданылан халы тіліні байлыын талдау. Маал-мтелдер,фразалы тіркестер, наыл сздерді драмада алай олданыланы мен авторды негізгі идеясын ашуа олады алай ызмет етіп транын крсету арылы оушыларды ана тілін ойды білдіруден олдана білу дадылары алыптастырылады.
Жазба жмыс тріне сратара жазбаша жауап беру де жатызылады. Мны ерекшілігі – жазбаша жауап берілген кезде оушыны ауызша жауаптан грі ойлануа уаыты, ммкіндігі мол болуында.
Жазбаша жмыс жйесінде шыарма жазу лкен орын алады.Шыарма жазу барысында оушыны зі оырман,оушыны зі сра оюшы,оушыны зі жауап беруші, оушынызі треші роліндеболып, нтижесінде ойды аншама абатынан сыналып, сыымдалып шыан ой-толаудан шыарма пайда болады. Сондытан шыарма жазуды арнайы дістемесіні мні зор.
Негізінен монолгты трде келетін мазмндау мен баяндама жасауда сйлеу задылытары мен тртіптері де ескеріледі.
Оушыларды з бетімен орындайтын жмысы.
азіргі уаытта оушыларды з бетімен ізденуіне баса назар аударылып отыр. Сондытан драмалы шыармаларды оытуда оушыларды з бетімен орындайтын жмыстарын трлендіріп отыру керек. Оушыларды з бетімен жмыс жасауы оларды саналыына сйенеді, рі осы асиетті алыптастырады. з бетімен жмыс жасауда оушы мынандай алгоритімдерді орындай алады:драмалы шыарманы талдаудаы берілген тапсырмаа тікелей атысты масатты натылау;масата жету шін, соан ажетті материалдарды драмлы шыарма мтінінен баылау, ізденіп оу;берілген тапсырманы, сраты шешімін мтіннен,белгілі бір абзац пен оларды байланысынан іздеп табу, зіні болжамын натылап жазу;айтар ойыны жоспарын жасау;жоспар бойынша з ойын баяндау, баса фактілермен салыстыру, зіні шешімін алымдарды пікірімен салыстыра отырып длелдеу: зіне берілген мселені шешу шін сынатын наты кзарасын айын трде крсету.
Оушыларды шыармашылы жмыстары.
дебиет сабаыны оушыларды шыармашылы абілетін алыптастыру мен дамытудаы лкен ролі брыннан белгілі. Біра барлы дістер бірдей оушыны шыармашылы абілетін дамытады деп те тсінбеу керек.
Оушыларды шыармашылы абілетін дамыту баыты осыан арналан арнайы жоспарды талап етеді. Оужылыны басында жасалан пндік жоспарда драмалы шыармалара атысты да орын беріліп, осы таырыпты мазмнды – рылымды болмысында оушыларды шыармашылыын дамытуа потенциалды андай ммкіндіктер барын малім алдын ала анытап алады. Мысалы абит Мсіреповты драматургиясын оыту арылы оушыларды шыармашылы абілеттерін дамыту жоспарын мынандай элементтер олдануа болады деп есептейміз.
Оушылар «озы Крпеш –Баян слу» драмасын оып шыан со,кейіпкерлер жйесін зіойлап тапан мизансценаа орналастыру керек,яни барлы кейіпкер сценаа шыатын болса, айсысын ай жерде жне андай позада трызу керектігі жне сол ойын длелдеу керектігі тапсырылады.
арабай бейнесіні е тйінді тсын суретке салу тапсырылады.
Оушылар арасында озы мен Баяна ескерткіш орнатуа авторлы конкурс жариялап,жеімпазын азылар аласына анытату керек.
Махаббат пен адалдыа арсы шыан арабай мен одарды «Ар сотына» айыптау керек, соны сценарийін оушылара жазыздыру тапсырылады т.б.
Мндай мысалдарды кптеп табуа болады.Шыармашылы дістерді олдану арылы мынадай масат-міндеттер шешіледі.
1.Оушы деби шыарманы талдау теориялы дістерін шыармашылы ызмет рекетіне айналдырып, білімні мірдегі жетекші ролін тани алады.
2. Шыармашылы талдау дісі арылы эстетикалы білім алады.
3.Эстетикалы таным дістері арылы этикалы таным дістері арылы этикалы-моральды норманы сабатастыын сезіп біледі,эстетикалы білім ана адама этика нормаларын шынайы мегеруге кмектеседі.
4. Білім мазмнын шыармашылы ызметті моделіне айналдыра алады, яни драмалы шыарманы мазмнымен таныса отырып,оны басаша аспектіден тсіну дістерін мегереді.
5. Шыармашылы жмыстарды орындау абілеттерін йренеді.
аза дебиеті сабаында драмалы шыармалардыоытуды сахналау рдісін жзеге асыру жолдары
дебиетті оыту дістемесіні негізгі міндеттері — оушыларды деби тілін жетілдіру, оырманды мдениетін дамыту, шыармаларды кркемдік болмысын тсініп абылдауа жол салу. Мндай масаттар дебиетті оыту барысында оушыларды жан-дниесіне сер ете алатын дістерді олдану нтижесінде ана орындалады. Проза, поэзия, драматургия айсысы болсын е бастысы туындыны кркемдік болмысын оушыа таныта алатын жасы дістер жйесін олдану арылы ана оушыны дамуы туралы айта аламыз.
азіргі уаытта оушыларды з бетімен ізденуіне баса назар аударылып отыр. Сондытан драмалы шыармаларды оытуда оушыларды з бетімен орындайтын жмыстарын трлендіріп отыру керек. Оушыларды з бетімен жмыс жасауы оларды саналыына сйенеді, рі осы асиетті алыптастырады. з бетімен жмыс жасауда оушы мынандай алгоритімдерді орындай алады:драмалы шыарманы талдаудаы берілген тапсырмаа тікелей атысты масатты натылау;масата жету шін, соан ажетті материалдарды драмалы шыарма мтінінен баылау, ізденіп оу;берілген тапсырманы, сраты шешімін мтіннен,белгілі бір абзац пен оларды байланысынан іздеп табу, зіні болжамын натылап жазу;айтар ойыны жоспарын жасау;жоспар бойынша з ойын баяндау, баса фактілермен салыстыру, зіні шешімін алымдарды пікірімен салыстыра отырып длелдеу: зіне берілген мселені шешу шін сынатын наты кзарасын айын трде крсету.
Бадарламада берілген драмалы шыармаларды ои отырып, оушылар тарихи-деби процестер туралы біліп, дебиет теориясынан білім алады. Осы арада бадарламада берілген драмалы туындыны оытылуы ра, формалды жолмен оытылып кетпеуін ата адаалау арылы ана дістемені тиімділігі танылады. Сондытан драмалы шыармаларды оыту дістемесіні міндеті — оушылара теориялы, тарихи-деби білім беру, нерді бір саласы ретінде драмалы шыармаларды ерекшелігін таныту, адам характерін сомдаудаы ммкіндіктерін таныту жне сол білімді з бетімен ала алатындай дістерді йрету.
Драмалы шыармаларды терде малім оушылара мынадай жмыс трлерін жргіздіртуіне болады:
- малім алдымен зі оып крсетеді;
- оушылар рлдерге бліп оиды;
- шыармадаы негізгі тартысты анытайды;
- басты кейіпкерлерге мінездеме береді;
- сюжет желісін баылай отырып, р крініске таырып ойлайды.
Драмалы шыармаларды оыту дістемесіні дрыс жасалуы мен йымдастырылуы жне драмалы шыармаларды оытуды жемісті болуы оыту мазмнын анытаумен, оыту принциптерін жйелеумен тыыз байланысты..
Мектеп бадарламасында берілетін драмалы шыармаларды барлыына орта негізгі мселелерді атыстыра отырып, рбір шыарманы зіні кркемдік – сюжеттік рылымына байланысты да дістемелік ралдар мен діс-тсілдерді жйелеуді міндет етіп отыран драматургияны оыту дістемесі азіргі білім берудегі бастан кешіріліп жатан жаалытар мен згерістерді де молынан бойына сііруі тиіс. Сол арылы ана драмалы шыармаларды оытуды сапасы жетіліп, оушылара білім беру мен биік идеялды трбие беру міндеті жзеге асырылмашы.