Материал-техниктиг хандырылгазы

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА ПЕДАГОГА

по курсу «Тыва дыл»

4 класс, начальная общеобразовательная школа

2016-2017 уч. год

 

Самия Хорагай Вкторовна

 

с.Тоора- Хем

2016 - 2017 учебный год

 

Тайылбыр бижик

Тыва дыл – Тыва Республиканын ундезин чурттакчылары болур тываларнын торээн дылы. Амгы уеде ол Тыва Республиканын куруне дылдарынын бирээзи апарган. Тыва дыл чугле харылзажырынын эвес, тыва культуранын – улустун аас чогаалынын, литературанын, театр уран чуулунун болгаш радио, теледамчыдылганын, парлалганын, эртемнин, албан - херек кылырынын, ооредилгенин база кижизидилгенин дылы апарган.

Тыва школалар тургустунганынын бирги хунунден эгелээш, тыва дылды тускай эртем кылдыр ооредип эгелээн деп тыва эртемденнер бижип турар.

Тыва дылды эге школага ооредири уругларнын угаан-медерелин, логиктиг боданыышкынын сайзырадырынга, оларны эки мозу-шынарга кижизидиринге, куш-ажылга белеткээринге, уругларнын ниити билиинин, культуразынын деннелин бедидеринге улуг ужур-дузалыг. Школага тыва дылды ооредири уругларга торээн дылынын дугайында эге чада билиглерни бээр, оске эртемнерни шингээдип алырынга дузалыг.

Тыва дылдын программалары школаларнын тургузуунун, сорулгаларынын база тыва дылдын болгаш ниити дыл эртеминин хогжулдезинин аайы-биле чаартынып турган.

Бо программаны 2-4 класстарны тыва дыл болгаш номчулга кичээлинге таарыштыр тургускан.

Эге класстарга тыва дылды ооредиринин программазыны кол сорулгалары:

-уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга ооредири;

-торээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни бээри;

-уругларны ном-биле ажылдаарынга чанчыктырары, номчулга болгаш билиглерже чуткулун хайныктырары;

-номчулга болгаш бижилгенин дузазы-биле бойдусту, ниитилелдин амыдыралын, болуушкуннарны хайгаараары;

-уругларны чечен чогаал оранынче углап, сст уран чурумалдыг овур-хевирин дамчыштыр сзглелди долу болгаш делгем утка-шынарлыын хй талазындан угаап билип алырынга дузалааар;

-уругларны эки мозу-шынарлыг, идепкейлиг, куш-ажылга ынак, хулээнген херээнге харыысалгалыг кижи болурунга, таварышкан бергелерни бот-тускай ажып эртерин болгаш чараш чуулдерни эскерип билиринге кижизидери;

-ооренип турар чуулдерин сайгарып, деннеп, болуктеп, туннеп, тайылбыр кылып билиринге чанчыктырары;

3. Ниити билиглер, арга-мергежил болгаш ажыл-чорудулганын аргалары:

Ханы билиг алырынын ажыл-чорудулгазы.

Бир чуул-биле болуп турар болуушкуннун оскерилгезин тывары, хайгааралды аас-биле тайылбырлаары. Деннелге аргазын ажыглап тургаш, деннештирип турар чуулдернин онзагайларын илередири. Хайгаараар, шенелде кылыр сорулга-биле туннелдерни деннештирери.

Чугаа чорудулгазы болгаш медээлер-биле ажыл.

Созуглелдернин темазын, кол утказын аас болгаш бижимел хевирге илередири. Монологтуг чугааны тургузары (сумелээн темага, салган айтырыгга); диалогка (чугаага) киржири. Словарьларда, библиотека каталогтарында бар чугула медээлерни кылып, оларны дилеп, шыгжап чанчыгары. Компьютерге ажылдап ооренири. Материалды таблица дузазы-биле коргузери. Медээлерни алфавит болгаш саннар дузазы-биле чурумчудары. «болгаш, азы…», «бир эвес…, ол…», «чугле ол эвес, а…» дээн чижектиг бодун ужур-уткалыг чугааларны ажыглаары.

Ажыл-чорудулганы организастаары.

Тускай айтыышкын, улегер болгаш бодун алгоритм ёзугаар кууселде кылыры. Ооредилге мергежилгелерин чыскаап чурумчудары (Мону канчаар кылырыл?). Ажыл-чорудулганын хыналдазынын болгаш демдээнин аргаларын илередири (Бо чуул шын кылдынган бе?). Берге чуулдернин чылдагаанын илередири (Канчангаш? Чуге?). Берге чуулдерни баш удур илередип алыры (Кандыг бергедээшкин туруп болурул?). Ажылда частырыгларны илередири болгаш оларны эдери (Частырыглар бар ирги бе?).

Демнежилге ажылы.

Эрткен темага хамаарыштыр билиглерин аразында айтыржып, арга-суме катчып, ол ышкаш кылыр ажылды улежип билири.

Класс бурузунун тыва дыл программазын эртемден-методист башкылар беш-беш блктерден тургустунган кылдыр тургускан. Бо программа база оларнын ол чуулунге даянган: 1) «ннер болгаш жктер» 2) «Сс» 3) «Домак» 4) «Харылзаалыг чугаа» 5) «Чараштыр бижилге». Ынчангаш эртемден-методист башкыларнын санап турары-биле класс бурузунге фонетика, лексика, сос тургузуу, морфология, синтаксис болгаш харылзаалыг чугаа талазы-биле билиглер алыр ужурлуг.

Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче, оореникчилернин шын чугаалап ооредиринин аргазы – номчулганын чанчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган. Номчулга кичээлдеринин кол сорулгалары: 1)номчулганын шын, медерелдиг, аянныг, ыыткыр номчуур шынарлары; 2)чогаалда овур-хевирни, созуглелдин утказын шын шингээдип алыры; 3)уругларнын чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыннап билиринин чанчылдарын билиндирер; 4)уругларнын ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга, номну ургулчу номчуурунга сонуургалдыг болурун чедип алыр;

редилге планында «Тыва дыл болгаш номчулга» деп эртемни туружу:

Базистиг редилге планында трээн дылды рениринге 4-к класска 5шакты берип турар: 3 шакты тыва дылды рениринге, 2 шакты трээн чугаа рениринге.

 

Грамматика, шын бижилге, чугаа сайзырадылгазы (102 шак)

Катаптаашкын (12 шак)

Домак. Домакты чугула болгаш ийиги черге кежигннери. Домакта сстерни харылзаазы. Домакты слнге бижик демдектери.

Сзглел. Сзглелди янзылары (тоожуушкун, чурумал, угаап бодаашкын) .

ннер болгаш жктер. Слог. Ажык эвес ннерни дакпырлап бижиири. Кштг болгаш кошкак ажык эвес ннер.

Сс тургузуу. Чогаадлыг, скертилге кожумактары. Дефистеп бижиир нарын сстер.

Домак (11 шак)

Домакты чугула болгаш ийиги черге кежигннери (катаптаашкын). Ийи бдн домактан тургустунган чагырышпаан нарын домак (ниити таныжылга). Эвилел чок болгаш а, ынчалза-даа, болгаш, биле деп эвилелдер-биле каттышкан чагыс аймак кежигннерлиг домактар. Санаар н аяны. Эвилелдер чок (санаар н аяны-биле каттышкан) база болгаш, а, ынчалза-даа, биле деп эвилелдер-биле каттышкан чагыс аймак кежигннерлиг домактарга бижик демдектери.

Диалог болгаш дорт чугаалыг домактарны оларга бижик демдектерин салганын хайгаараары. Адалга дугайында ниити билиг.

Сзглел (5 шак)

Сзглел – харылзаалыг чугаа дугайында алган билиглерин тнеп быжыглаары: темазы болгаш кол бодалы, сзглелди кезектери, кезек брзнде домактарны утка талазы-биле харылзаазы, сзглелди планы.

Сзглелди янзылары: тоожуушкун, чурумал, угаап бодаашкын (кол демдектери-биле таныжылга).

Чугаа кезектери (59 шак)

Чве ады

Хйн санында чве аттарыны падежтерге скерлири. Чве адыны хамаарылга хевири (ниити таныжылга). Орус дылдан легерлеп алган сстерни падежтерге скерлири. Оларны шын бижилгези.

Хуу болгаш ниити чве аттары (ниити таныжылга).

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг чве аттарын таарыштыр шилип билири.

Демдек ады (8 шак)

Укталбаан болгаш укталган демдек аттары.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг демдек аттарын таарыштыр шилип алыры.

Демдек аттарын шын бижиири. Дорт болгаш кжрген уткалыг демдек аттарын ажыглаары.

Сан ады (3 шак)

Сан ады, оо утказы, айтырыглары. Т болгаш дугаар сан аттары. Сан аттарын чве аттары-биле кады ажыглаары. Т болгаш дугаар сан аттарын чугаага ажыглап билири.

Ат орну (7 шак)

Ат орну, оо утказы. Арынны ат оруннары болгаш оларны падежтерге скерлири.

Ат оруннарын чугаага ажыглап билири.

Кылыг сз (16 шак)

Кылыг сзнн эге хевирини дугайында ниити билиг. Кылыг сзнн арыннарга, елерге болгаш саннарга скерлири. Кылыг сстерин шын бижиири.

Кылыг сзн дужаал база даар хевирлерин практика кырынга ажыглап билири.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг кылыг сстерин шын бижиири, ажыглап билири.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг кылыг сстерин шилип билири.

Бодалды илередирде э-не тааржыр кылыг сзн шилиири. Харылзаалыг чугаага кылыг сстерини чагыс аай ажыглаарын чайладыры.

Наречие (4 шак)

Наречие – скерилбес чугаа кезээ. Утказы болгаш айтырыглары. Чугаага хереглели. Э хереглеттингир ени, турушту дээш ске-даа блктерни наречиелерин чугаага ажыглаары (кыжын, дн, удавас, р, кежилдир, ыткылаштыр дээш о.).

Харылзаалыг чугаа (9 шак)

Чугаа, оо амыдыралынга ужур-дузазы. редилге материалынга аас-биле харыы тургузарыны онзагайлары.

Сзглел. Сзглелди темазы болгаш кол бодалы. Сзглелди тургузуу. Эдертигге, чогаадыгга план тургузары (коллективтиг болгаш хууда). Сзглел тургузуп тургаш, уран-чечен аргалар ажыглаары: эпитеттер, денелгелер, диригжидилгелер дээш о.. (хайгааралдар).

Коллективтии-биле азы хууда тургускан план ёзугаар сзглелди эдертии (долузу-биле, кызырган).

Чурук, диафильм ёзугаар азы крген кинофильминде чамдык таварылгалар дугайында тоожуушкун янзылыг чогаадыг.

Чурумал болгаш угаап боданыышкын кезектерлиг (элементилерлиг) улуг эвес чечен чугаа (солун таварылга, экскурсия, хайгааралдар дугайында дээш о..)

Ээлдек-эвиле болуруну дрмнери. Буруузун миннирде болгаш чпшээрелге хереглээр сстер.

Чыл дургузунда ренген члн катаптаары (6 шак)

Домак. Сс. Сст тургузуу. Кошкак ыыткыр болгаш кошкак длей ажык эвес ннерни шын бижиири. Чугаа кезектери.

Чараштыр бижилге

жктерни дрз-хевирин шын бижиирини чачылдарын, сстерге, домактарга, улуг эвес сзглелдерге оларны каттыштырарыны чогумчалыг аргаларын быжыглаары. Дрген темп-биле бижиирини чачылдарын хевирлээр, холдарны бир дески ритмниг шимчээшкиннерин быжыглаар мергежилгелер.

жктерни щын эвес бижиирин чайладыр ажыл.

реникчилер-биле хуузунда чорудар ажылдарны агы-агы хевирлерин ажыглап тургаш, шын, тода, чараш хол жн чедип алыры.

Шын бижилгезин сактып алыр сстер

Автомобиль, арттырар, атташ, библиотека, билет, вагон, вокзал, гараж, глобус, грипп, дуюг, завод, инженер, инчеек, йод, календарь, килограмм, коллектив, командир, комбайн, космонавт, квдеттинер, кпеек, лампа, луноход, мага-бот, металл, медаль, миннир, номчуттунар, огурец, ортумак, оттулар, пароход, повар, портрет, республика, Россия, салют, телефон, трактор, тоттур, туттунар, уран-чл, ужур-дуза, уткуур, ен-даян, леттинер, ттээр, флот, хавыяа, хайыракан, халат, хамааты, хаяа, хемчээттинер, хртк, чакпа, чанныр, ээрежир, чассыг, чаттылар, чаяанныг, чижек, чурттаар, чурттакчы, чуртум, шофёр, экскурсия, электри, электростанция, юбка, яблоко, янзы-бр.

реникчилерни билиглеринге, мергежилдеринге болгаш чачылдарынга кол негелделер

реникчилер 4-к классты дооскаш, дараазында билиглерни шигээдип алган турар: ренип эрткен чугаа кезектери болгаш оларны ылгавыр демдектери, чагыс аймак кежигннер.

реникчилерни мергежилдери:

ренип эрткен орфограммалар болгаш пунктуаграммалыг (падеж кожумактары, укталган демдек аттарынын чогаадылга кожумактары, кылыг сзн е кожумактары, эвилел чок база ынчалза-даа, а, болгаш деп эвилелдерлиг чагыс аймак кежигннерге бижик демдектери) 60-70 хире сстг сзглелди чазыг чок, шын чараштыр джрп бижиир болгаш адап бээрге, бижиир;

оожум, аяк, дидим, каът дээн чергелиг сстерни фонетика-графиктиг сайгарылгазы;

сст тургузуун сайгарары: дазыл, чогаадылга кожумаа, скертилге кожумаа;

чугаа кезектерини талазы-биле сайгарары: чве аттарыны санын, падежин, сан адыны блктерин, арынны ат оруннарыны арнын, санын, кылыг сстерини санын, арнын, езин тодарадыр;

ренген чугаа кезектерин харылзаалыг чугаага ажыглаар.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг чве аттарын, демдек аттарын, кылыг сстерин таарыштыр шилиир;

домактарны э бдн сайгарылгазын кылыр, оларны чугаалаар сорулгазыны аайы-биле янзыларын, чугула болгаш ийиги черге кежигннерин тодарадыр, домакта сстерни аразында харылзаазын айтырыглар дузазы-биле илергейлээр;

хууда тургустунган план езугаар 80-110 хире сстг сзглелди эдертии, солун таварылга, хайгааралдар болгаш экскурсия дугайында улуг эвес чечен-чугаа бижиир;

хана солунга чл бижиир;

харылзажылганын дрмнеринге дштр дилегни, четтиргенин, буруузун билингенин, чалалганы, байыр чедириишкинин, чпшээрешпезин илередир.

Эге школаны дооскан реникчилерни белеткелинге негелделер:

Личностуг:

-Трээн дылывыс харылзажырынын база мээ-медереливисти шынарын кргзерини кол чепсээ;

- Трээн дыл национал культуравысты кол болуушкуну;

- Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылды бай-байлаан, уран-чечен аргаларын чптг ажыглап билири;

- Трээн дылын улаштыр рениринге сонуургалын оттурары;

- Аас болгаш бижимел чугаага дылды уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.

-Трээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга реникчини бот киржилгези;

- Аас чугаага дылды уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

Метапредметтиг

А) Регулятивтиг

- ренип турар эртемини тема, блк аайы-биле кол сорулгаларын, утказын угаап билири;

- башкыны удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны кседип ренири;

-бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг, пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар.

-ренген темазынга алган билиглерин тнеп болгаш нелеп билирин боттандырары;

- аас болгаш бижимел чугааны дылды негелдери-биле чогуур езинде практика кырынга скертип болгаш ажыглап билири.

Б) Билдилиг

- редилге даалгаларын кседип турар еде херек ужурлуг медээлерни немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;

-бодуну назы-харынга дштр янзы-бр словарьларга, справочниктерге даянып билири;

-дылды негелдерин кседирде янзы-бр схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири;

-белен таблицаларны, схемаларны, сзглелдерни немээри;

-дылды адырлары: н, жк, сс тургузуу, чугаа кезээ, домак кежигн, бдн домак дугайында алган билиглерин денеп, блктеп, тып, ажыглап билири;

-алган билиглерин план болгаш таблица дузазы-биле системажыдып, блктеп, тнеп билири;

- ссте орфограммаларны янзы-бр аргалар-биле хынап билири;

- номчаан сзглелдерини кол утказын ылгап ндрери;

- бодуну чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дынакчыга дамчыдып билири;

-библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;

- аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;

- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып дамчыдып билири;

- алган медээлерни сайгарып, критикалап билири.

Коммуникативтиг

- аас чугаага диологту ажыглап билири;

- агы-агы бодалдарны ренип, сайгарып билири болгаш чагыс аай тнелге келиринге редири;

- бот туружун болгаш бодалын быжыглап чачыгары;

- билдинмес члдеринге айтырыгларны салып билири;

- коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылды аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

- коммуникативтиг сорулгаларны дынакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле медеглеп чедирери;

-удур-дедир хыналда езинде бот-боттарынга дузаны езинде чедирип билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылды аргаларын чедимчелиг ажыглаары. Предметтиг:

· ренген чугаа кезектерин адап билири;

· сстн уткалыг кезектерин (дстен агыда) агылап билири;

· практика кырынга билиглерин ажыглап билири;

· ннер болгапш жктерни, ажык болгаш ажык эвес ннерни;

· кыска, узадыр база к-биле адаар ажык ннерни, кштг база кошкак эжеш болгаш эжеш эвес (длей болгаш ыыткыр) ажык эвес ннерни;

· ажык эвес ннернин длей болгаш ыыткырын;

· чуве аттарын, демдек аттарын, кылыг сстерин, сан аттарын (т болгаш дугаар), арынны ат оруннарын;

· эвилелдер болгаш артынчыларны;

· дазыл, чогаадылга болгаш скертилге кожумактарын;

· домакты чугула кежигннерин (кол сс биле сглекчини), ийиги черге кежигннерин (агылавайн);

· чагыс аймак кежигннерлиг бдн домактарны;

· очулга болгаш тайылбыр словарьларны;

· ийи составтыг бдн домактарны чижектерин;

· уругларга билдингир чогаалдарны аттарын;

· чугаалаар сорулгазыны аайы-биле домактарны н аянын барымдаалап агылаарын;

· чве аттарын тургузуунун аайы-биле сайгарары (хйн саныны болгаш падеж кожумактарын агылаары);

· бдн домактарда кол сс болгаш сглекчини, сс каттыжыышкыннарын база чагыс аймак кежигннерни тодарадыры;

· ренгени орфограммалар болгаш пунктограммалар кирген 75-80 хире сстг сзглелди дынап тургаш, тода бижиири;

· домак эгезинге база хуу аттарга улуг жкт бижиири;

· сс иштинге ажык эвес ннерни жиктерин дакпырлап бижиири;

· сс эгезинге т-д, п-б бижиири;

· чачыл ёзугаар длей т бижиир сстерни;

· -дыр, -дир, -тыр, -тир, -ла, -ле … дээн чижектиг артынчыларны шын бижилгези;

· дефистеп бижиир нарын сстерни;

· домак слнге улуг сек, айтырыг болгаш кыйгырыг демдектерин салыры;

· чагыс аймак кежигннерни чартык сек-биле агылаары;

· минутада 100 хире сстг сзглелди шын, тода медерелдиг номчууру;

· сзглелче айтырыглар салып билири;

· сзглелди уткалыг кезектерге чарары база бдн план тургузары;

· план ёзугаар сзглелдин утказын дамчыдары (чугаалаары);

· номчаан чогаалыны дугайында чугаалап билири;

· очулга болгаш тайылбыр словарьны ажыглап билири.

 

4. Диктантыларны чижек хемчээли:

1 класс 2 класс 3 класс 4 класс
жк редилгезини езинде Оо соондагы еде Бирги чартык чылда Ийиги чартык чылда Бирги чартык чылда Ийиги чартык чылда Бирги чартык чылда Ийиги чартык чылда
10-13 сс 22-23 сс 18-30 с 30-40 с 40-50 с 50-60 с 60-70 с 70-80 с

Тыва дылга реникчилерни билиин нелээринге негелделер

Тыва дыл эртеминге реникчилерни билиин бижимел ажылдарны дузазы-биле нелээр: диктант, грамматиктиг онаалгалар, хыналда джрп бижилге, эдертиг, чогаадыг, тест ажыл.

База уругларны аас харыызын нелеп кр.

Хыналда ажылдарны сзглелдери амгы ени негелделеринге, амыдыралчы дуржулгага барымдаалаан кижизидикчи уткалыг болуру чугула. Олар уругларны назы-харынга, ренген темаларынга, амыдыралчы чижектерге дшкек болуру албан. Хевирлерин башкы ыяап-ла уругларны билиини, кадыкшылыны, ренген темаларыны аайы-биле таарыштыр шилип алыр.

Диктант орфография болгаш пунктуацияга уругларны алган билиин быжыглап хынаарынга херек.

Диктант харылзаалыг сзглелден тургустунар болгаш школаны, ук классты редилге-кижизидилгелиг сорулгалары-биле утказы дшкен турар.

Диктантыны бижиир ези оо хемчээлинден хамааржыр. Сстерни лексиктиг утказынга болгаш словарь сстерни шын бижип ренип алганын хынаарынга словарьлыг диктантыны база чорудар. Хыналда диктантыларны сз реникчилерге билдингир болгаш ренген дрмнеринге дшкен турар.

Диктантыларга демдек салырыны нормалары

5 демдек

а) Орфографтыг частырыглар болгаш эдиглер чок.

б) жктерни тудуштурарын сагып, бижээни арыг.

4 демдек

а) 1-2 хире орфографтыг частырыглар эрттирипкен.

б) 2-3 хире эдиглер кылган.

в) жктер тудуштурарында чамдык частырыглар эрттирген болгаш шала шевергин эвес бижээн.

3 демдек

а) 3-5 чедир орфографтыг частырыглар эрттирипкен.

б) 3-тен хй эвес эдиглер кылган.

в) жктер тудуштурарынга хй частырыглар эрттирген болгаш чуттуг бижээн.

2 демдек

5-тен р орфографтыг частырыглар эрттирген.

Частырыглар деп санаар члдер

Сстерни шын бижиирини ренген дрмн часканда, сстерде жктерни эдип кааптар ийикпе, азы скерткенде, сст ске сс-биле солупканда, программада ренип эрткени бижик демдектеринге болгаш словарь сстеринге (ол сстерни дазызы программада) частырыг эрттиргенде.

Частырыглар деп санавас члдер

1)ренмээн дрмнге частырыг. Бир эвес диктантыга ындыг сстер таваржы бээр болза баш бурунгааар самбырага бижиир.

2)Домак слнге улуг сек салбайн, дараазында домакты улуг жк-биле бижээнде.

3)Бир сст ске сс-биле солупкан, ынчалза-даа утказы скерилбээнде.

Чагыс частырыг деп санаар члдер

  1. Чагыс ол-ла сс катаптап турда, чижээ: туткан деп сст эгезинде т-ны орнунга д-ни бижээн.
  2. Эскет чок эрттирипкен 2 частырыгны чагыс деп санаар. Оларга хамааржыр частырыглар:

а) чагыс жкт азы слогту катаптап бижипкенде (турганган);

б) сст чедир биживээнде;

в) сст кжргеш, ийиги кезээн дараазында одуругга бижиирин уттупканда;

г) чагыс сст ийи катап бижипкенде частырыг деп санавас.

Грамматиктиг сайгарылгаларга демдек салырыны нормалары

«5». Чагыс-даа чазыг чокта

«4». Бир састырыг эрттиргенде.

«3». Ийи частырыг эрттиргенде азы кылза чогуур сайгарылганы бирээзин ксетпээнде.

«2». ренген дрмнерин грамматиктиг сайгарылгага ажыглап шыдавас таварылгада.

Улду тнелини хыналда ажылынга диктант сзглелинден агыда, кандыг-даа грамматиктиг сайгарылга бердинген болза, оларны демдектерин тус-тузунда салыр. Бир эвес олар чагыс ол темага хамаарышкан болза, чагыс демдекти салып болур.

Хыналда джрп бижилге, диктант ышкаш уругларныё орфография болгаш пунктуацияга алган билиглерин быжыглап хынаар. Оон аёгыда шын джрп бижиирин, орфограммаларны эскерип кр\н, домактарныё кызыгаарын шын тодарадып, с=з\глелдиё кезектерге чарып, с=з\глелдиё чогуур ужурлуг кезээн ушта бижип, капканы бижик демдектерин салып билирин хынаарынга база херек.

Хыналда джрп бижилгеге демдек салырыны нормалары

5 демдек – чагыс-даа чазыг чокта.

4 демдек – бир частырыг эрттиргенде, 1-2 эдилге кылганда.

3 демдек – 2-3 частырыг эрттиргенде.

2 демдек – 4-тен хй частырыг эрттиргенде.

Эдертиг(редиглиг) уругларны орфографияны болгаш пунктуацияны дрмнерин сагывышаан бижимел чугаазыны канчаар тургустунуп олурарын, сзглелди кол утказын билип ону шын чугула члдерни эрттирбейн дамчыдарын, бижимел хевирге сзглелди кол утказын дамчыдып билирин хынаарынга херек.

1-ги класска башкыны удуртулгазы-биле айтырыгларга харыылап, 2 -ги класска база башкыны удуртулгазы-биле айтырыгларга харыылап азы белен план-биле эдертигни бижиири крднген. Ук класстарга реникчилерни белен планы ажыглап билиринге редир. Эдертиг-биле ажыл уругларны бдн домактарны шын тургузуп билирини чачылдарынга редир. База домак иштинде сстерни туружун, домак слнге улуг секти салырын, домактар аразын агылап бижииринге редир. Эдертигде уругларны шын бижиирин ренгени сстер кирген турар ужурлуг.

3-к класска бижидер эдертиглерни ийи блкке чарган:

1. башкыны бергени план-биле;

2. башкыны удуртулгазы-биле коллективтиг тургускан план-биле бижиир эдертиглер.

Белен план-биле бижип чачыга бергенде, чоорту план тургузарынга редир. Ийи блкт эдертиглерин бдн чыл дургузунда аралаштыр бижиир.

4-к класска 3 класска бижип турган эдертиглерге бодаарга ийи чаа хевир немежир: допчу эдертиглер болгаш планын боду тургузар делгерегей эдертиглер.

Допчу эдертиг дээрге сзглелди утказын долузу-биле эвес, допчулап, кол-колун бижип кргзери. Эдертиглерни бо хевири, делгерегей эдертиглерге бодаарга, уругларга арай берге. Ынчангаш допчу эдертигни эге школага башкыны удуртулгазы-биле бижиир.

Делгерегей эдертиг дээрге сзглелди утказын бирден бирээ чокка долузу-биле бижип кргзери болур. Бо эдертиглерни дидактиктиг сорулгазы – сзглелди утказын долузу-биле дамчыдып шыдаар кылдыр ургуларны редири. реникчилерни сорлугазы – авторну бодалын база сзглелди утказын, темазын, тургузуун, бижиттинген дылын билип алыры. Оон ыёай уруглар сзглелге хамаарыштыр боттарыны бодалын, хамаарылгазын илередип шыдаар ужурлуг.

Бижээн эдертигни анализинге бдн кичээл сарыгдавайн, тыва дыл кичээлини эгезинде 12-15 минутаны чарыгдаар. Тнелин чугаалаарда, сзглелди утказынга, домактарны тургузуунга, шын бижилгени дрмнеринге классты ниити чазыгларын блктээш, частырыглар-биле ажыл чорудар.

Эдертиглерни чижек хемчээли: 1-ги класска- 15-20 сс (2-3 пункт), 2-ги класска_ 30-50 сс (3-4 пункт), 3-к класска 50-80 сс, 4-к класска 80-110 сс.

Эдертигге демдек салырыныё нормалары

5 демдек – сзглелди шын болгаш дес-дараалаштыр утказын дамчыткан, орфографтыг болгаш дыл бижилгезинде частырыглары чок, 1-2 эдилге бар.

4 демдек – бодалдарны дес-дараалашкаанда улуг эвес хажыдыышкыннар барда, 1-2 дыл бижилгезинде частырыглары, 1-2 орфографтыг частырыг, 1-2 эдилге эрттиргенде.

3 демдек – авторну сзглелин чамдык черлерде хажыдыпканда; кезек черлерде сзглелди тургузуну дес-дараалашкаан сагывайын барганда база 2-3 домактарны шын эвес тургусканда; 3-6 орфографтыг чазыг, 1-2 эдилге эрттиргенде.

2 демдек - авторну сзглелин элээн хажыдыпканда; кол кезектерин, кол бодалын эрттирипкенде база домактарны дес-дараалашкаа релгенде; кезектерини аразында харылзаа чок болза, 7-8 орфографтыг частырыглар, 3-5 эдилге эрттиргенде.

Чогаадыгга демдек салырыныё нормалары:

5 демдек – темазын долу логиктиг ажытканда, орфографтыг база чугаа частырыглары чок, 1-2 эдилге бар.

4 демдек – бодалды илереткенинде улуг эвес хажыдыышкыннар бар, 1-2 дыл бижилгезинде частырыы, 1-2 орфографтыг частырыглар база 1-2 эдилге эрттирипкенде.

3 демдек – теманы чамдык черлерде хажыдыпканда, бодалдар дес-дараалашкак эвес илерттингенде (2-3 домакта), сс курлавыры шоолуг эвес, 3-6 орфографтыг база 1-2 эдилге эрттирипкенде.

2 демдек – теманы элээн хажыдыпканда, кол кезектерин, кол бодалын эрттирипкенде, бодалдарны дес-дараалашкаа релгенде; сс курлавыры чагыс аайлажы бергенде, 7-8 орфографтыг частырыглар, 3-5 эдилге эрттиргенде.

Тест ажылга демдек салырыны нормалары:

5 демдек – берген онаалгаларныё 3/4 кезээнден хй кезии кылдынган болза.

4 демдек – 3/4 кезии шын кылдынганда.

3 демдек – 1/2 кезии шын кылдынганда.

2 демдек - 1/2 кезиинден эвээш кезии кылдынганда.

Словарьлыг диктантыга демдек салырыныё нормалары:

5 демдек – частырыг чокта.

4 демдек – 1 частырыг, 1 эдилге эрттирипкенде.

3 демдек – 2 частырыг, 1 эдилге эрттирипкенде.

2 демдек – 3-5 частырыг эрттирипкенде.

Аас харыызын нелээрде дараазында негелделерни удуртулга болдурар:

«5»-ти башкыны айтырыгларынга реникчилерни долу, шын харыылааны; ренген состерни шын салырын чиге, тода тайылбырлааны; ренип эрткен чугаа кезектерин, домак кежигннерин дрм ёзугаар тодарадып билири, грамматиктиг сайгарылганы шын кылганы дээш салыр.

«4»-т харыыны шынары «5»-ке дгжп турар, ынчалза-даа дараазында четпестер барда салыр: а) реникчи дрмнерни чамдыкта тода эвес тайылбырлааш, башкыны дузазы-биле эдип аптар; б) сзглел-биле ажылынга шоолуг эвес чазыглыг; в) дрмн эки шигээдип алган, ынчалза-даа берген чижектеринге1-2 хире чазыглар кылыпканда.

«3»-т а) реникчи дрмн кошкак билир болгаш ону чгле башкыны дузазы-биле чугаалаар; б) сзглел-биле ажылында элээн чазыгларлыг; в) дрмнерни чижектер-биле бадыткай албас; г) айтырыгларга делгерегей харыыларны берип шыдаваанда салыр.

«2»-ни реникчи эрткен материалын билбес; сзглелдер-биле ажылдарынга кылган чазыгларын башкыны дузазы-биле эдип шыдаваанда салыр.

Материал-техниктиг хандырылгазы

редилге –методиктиг комплектини дазызы:

Клазы Авторлары редилге номуну ады ндрген чылы ндрген чери Программазы
1кл А.А. Алдын-оол, К.Б. Март-оол, Н.Ч. Дамба жглел Кызыл: Тываны ном ндрер чери Государственный стандарт и учебные программы по тувинскому языку для 1-4 классов. А.К. Ойдан-оол, Э.Д. Ондар, Н.Ч. Дамба.-К.: ГУП «Тываполиграф».- 2008г.
2 кл И.Ч. Эргил-оол, Н.Ч. Дамба, Н.М. Ондар Тыва дыл Кызыл: НШХИ
3 кл Сат Ш.Ч., Дамба Н.Ч., Ондар Н.М. Тыва дыл. 3 класс. Ниити редилге черлеринге редилге ному Кызыл: НШХИ
4 кл А.К. Ойдан-оол, А.М. Белек-Баир Тыва дыл. 4 чылдыг эге школаный 4-к клазынга ренир редилге ному Кызыл: Тываны ном ндрер чери
2 кл Н.Ч. Дамба, Н.М. Ондар 3-ку кластын тыва дыл номунга ажылчын кыдырааш Кызыл: НШХИ
3 кл Н.Ч. Дамба, Н.М. Ондар 4-ку класстын тыва дыл номунга ажылчын кыдырааш Кызыл: НШХИ

 

Башкыларга:

1.А.А.Алдын-оол. Диктантылар чыындызы. Дрт чылдыг эге школаны 1-4 класстарынга.- К.: Ю. Кюнзегеш аттыг ном ндрер чери, 2010.

2. А.А.Алдын-оол. Эдертиглер чыындызы. Эге школаны 2- 4 класстарынга.- К.: Ю. Кюнзегеш аттыг ном ндрер чери, 2011.

3. К.Б. Март-оол. 2-4 класстарга тыва дыл башкылаарыны методиказы.- К.: Тываны ном ндрер чери, 2006.

4. Тыва орфографияны болгаш пунктуацияны дрмнери. Тыва республиканы гуманитарлыг шинчилелдер институду. – К.: Республика типографиязы, 2001.

Мультимедиялыг хандырылгазы:

-кичээлдерге презентациялар;

- мультимедиялыг проектор;

-ноутбук;

-магниттиг самбыра;

- экран;

- компьютер;

- принтер.

Интернет-четкиден:

1. Библиотека материалов для начальной школы

http://www.nachalka.com/biblioteka

2. Каталог образовательных ресурсов сети Интернет для школы

http://katalog.iot.ru/

3. Методические рекомендации по технологии создания электронных ресурсов к урокам

http://svetly5school.narod.ru/metod1.html

4.В помощь современному учителю http://k-yroky.ru/load/67