Тау жыныстарының кеуектілігі.
Тау жыныстарындағы кеуектілік деп түсінуіміз ондағы бос орын: кеуектлік, жарықшақтық және т.б. Табиғи шарттарда тау жыныстарының кеуектері мен жарықшақтарын сұйықтықтармен (қабаттық сулармен, мұнаймен) және газдармен толтырады.
Кеуектілік шамасы жыныстың үлгі көлемінің қай бөлігінің қуыс алып жатқанын көрсетеді. Кеуектілік тау жыныс үлгісінде қуыс көлемімен Vn көрсетілген көлем үлгісінің V0 қатынасымен анықталады:
m = Vn/V0*100%
Практикада геолого-өндірістік есептеулер жыныстың қуыс көлемі, кеуектілік коэффициентімен қолданады. Кеуектіліктер түйіршіктермен, жарықшақтарымен және ковериалығымен ерекшеленеді. Әртүрлі метлогиялық құрамында жыныстармен анықталған кеуектілік түрлері сәйкес келеді. Құмдар, құмтастар, алевролиттер, саз және конгломераттарға түйіршікті кеуектілік сипатталады, ізбестастар мен доломиттерге – жарықшақты және қуыстылығы оның қуыстары тау жыныстарында жағдайлармен олардың жарылымдармен байланысы. Кеуек және қуыс пайда болған жыныстарда бірінші және екінші ретті болып бөлінеді. Бірінші реттікте пайда болған кеуекті жыныстардың орналасуы өзінің түзілу кезіндегі жарылыммен пайда болған. Оған а) бөлшектермен және түйірлер арасындағы қуыстар жыныстардың ажыратылуы; б) жазықтықтар мен қабаттың арасындағы қуыстар; в) қуыстар, жарылымдардан кейін жаралған органикалық қалдықтар; г) қуыстық үлбіреуінің кейбір атқылау жыныстарында және т.б. сипаттамасы.
Екінші қуыстық ол: а) кеуек ерітіндісі – ондағы сұйықтық ерітіндісінің церкуляция әсерінің нәтижесінде пайда болған; б) жарықшақтар жер қыртысының тектоникалық күш әсерінің нәтижесінде пайда болған; в) жарықшақтар диагенетикалық (қайта кристалдану, доломиттеу және т.б.) процесстер нәтижесінде пайда болған.
Жыныстағы кеуектілік мөлшері кең шамада болады. мысалға, кейбір шөгінді жыныстарда ол келесідей түрде өзгереді (%):
Саздытақтастар...................................................................0,54-1,40
Саздар..................................................................................6,0-50,0
Құмдар.................................................................................6,0-52,0
Мұнай қаныққан ізбестастар.............................................2,0-33,0
Доломиттер.........................................................................6,0-33,0
Тығыздалған ізбестастар мен доломиттер.......................0,65-2,5
Жыныстағы қуыстың жалпы өлшемі көбіне көп жыныстағы қуыстың орташа өлшемі мен оның аудандағы көлденең ендік қимасына тәуелді. Тау жынысының мөлшері бойынша 3 топқа бөлінуі мүмкін. Кәдімгі немесе күрделі капиллярлы 0,508 мм көп диаметрде және 0,202 мм3 көп ауданның көлденеңдік қимасында көбінесе гравитипті жыныста кездеседі.
Субкапиллярлы қуыстың диаметрі 0,0002 мм дейін. Субкапиллярлы қуыс молекулярлы – бетті күшті иемденеді, сондықтан сұйықтықтық қозғалысы табиғи шартта болмайды. Мұндай қимадағы қуыс толығымен байланысқан сумен толтырылады, яғни фильтрацияда қатыспайды.
Жарықшақтың өлшемі бойынша 0,01-0,1 мм-ге дейінгі ашық микро жарықшақтыққа және 0,1 мм көп ашық макрожарықшақтыққа бөлінеді. Жарықшақтылық кеуектілік сипаттамасы үшін Е.С. Смеховтың (1962) жарықшақтық термині ұсынылды. Жыныстағы жарықшақтардың кеуектілігі, бірінішіден, жарықшақтағы кеуек, соның ішінде көп немесе аз тығыздалған жыныстар блогының матрицаларда арасындағы жарықшақтық ролін атқарады, және екіншіден түйіршіктелген кеуектілік блоктағы түйінаралық кеуектілік жынысы.
Берілген зерттеулер бойынша кеуектегі жарықшақтың кішігірім бөлігін құрайды, яғни 10% көп емес, түйір аралыққа дейінгісін көрсетеді. Яғни оның қабаттық шарттау таулы қысымның әсерінде көптеген жарықшақтар шайылады.
Қарастырылып отырған қуыс пен жарықшақтарды негізгі келісімдегідей кеуектілік түрлері болады: жалпы немесе абсолютті немесе физикалық; ашық не қаныққан эффектелген.
Жалпы кеуектілік бойынша жыныстағы барлық қуыс көлемі оған қарамастан бір-бірімен байланысады ма әлде байланыспайды ма, ашық кеуектілік бойынша жыныстағы қуыс көлемінің байланысымен көрсетіледі. Қысым бойынша немесе ашық вакуумдағы қуыс сұйықтықпен (не газбен) толтырылуы мүмкін. Эффекті кеуектілік қуыс көлемімен қаралады, яғни мұнаймен (не газбен) толтырылған. Бұл қуыс көлеміне, мұнаймен (не газбен) толтырылған, үлгі бойынша барлық көлемі бойынша немесе мұнайға қаныққан ашық кеуектіліктің өнімділігіне қатынасы арқылы анықталады.
Практикалық жұмыстарды шешу үшін өндірістік геология ашық кеуектілік үшін аз емес қызығушылық білдіріп отыр, яғни ол сол қуыс көлемін, соның сұйықтығының сүзілуін мүмкіндігі бойынша сипатталады. Құмтасты-сазды жыныстағы кеуектілік мөлшері көбне көп оның типіне және цементтің құрамына тәуелді, яғни кеуектілігіне қатыса отырып азайтады.