Дріс №3. Блшектерді бзылуыны трлері
Блшектерді бзылуыны трлерін сыныптау.Кптеген блшектер динамикалы жне статикалы кштер серіне, сондай-а, арынды тозу мен даттануа шырайды, крделі жадайларда жмыс істейді (оршаан ортаны температурасы 
500С, ыдаы температура 200-3000С болуы ммкін). рылымдары жне жасалан материалдары ртрлі блшектерді істен шыу себептері де ртрлі. Блшектерді шыдам мерзімін арттыру шін бзылуа келіп соатын себептерді талдау керек.
Блшектерді бзылуы келесі топтара бледі:
1) деформация жне сыну;
2) тозу;
3) химиялы-жылулы заымдану.
Деформация мен сынулар аымды шегі мен беріктік шегінен асатын кернеулерді салдарлары болып табылады. Тозу йкелісуші денелерді зара серлеріні нтижесі. Химиялы-жылулы заымдану – жылулы факторларды лесі кптеу серлер кешеніні нтижесі.
Деформация жне сыну.Деформация кшсалма тсіру нтижесінде болады жне пішіні мен лшемдеріні згеруімен бейнеленеді. Пішініні згеруі уаытша (серпімді деформация) немесе алды (пластикалы деформация) болуы ммкін. Майысу мен ойылу динамикалы кшсалма тсуі нтижесі, братылу - айнаудырушы моментті серіні нтижесі.
Сыну сіре кшсалма тсіру нтижесінде болады жне блшекті блінуімен бейнеленеді. Сипатына арай сыну: статикалы, динамикалы, шаршаулы болып блінеді.
Статикалы сыну жергілікті кшсалма нтижесі. Сынуды бл трі кбіне шойындарда болады.
Динамикалы сыну те кшті беттік соылар нтижесі жне олар кбіне йылан блшектерде байалады.
Кш тсу жылдамдыы мен материалыны бастапы рылысына арай сынулар морт сыну жне ттыр сыну болып блінеді. Морт сынанда майысу шамасы жо немесе азантай. Ттыр сынуда макропластикалы майысу бар. Ол статикалы кшсалматы крт суі нтижесі.
Шаршаулы сынулар аымды шектен жне беріктік шектен аспайтын айнымалы немесе айнымалы табалы циклдік кшсалматар сері нтижесі. Материалдарды шаршаулы сынуа карсысалу абілеті асиеттерін тзімділік деп атайды.
Тозу.йкеліс денелерді жанасушы беттеріні зара орыналасуы кезінде пайда болатын кедергі. Кинематикалы белгілеріне байланысты йкеліс сыранау йкелісі жне тербелу йкелісі болып блінеді. йкелістер йкелісетін беттерді жадайына арай : ра йкеліс, сйыты йкеліс жне шекаралы йкеліс болып блінеді. ра йкеліс енгізілген майлау материалдары жо кездегі екі атты денені йкелісі. Сйыты йкеліс клемдік асиеттері байалатын сйы абатымен блінген екі денені арасында пайда болатын салыстырмалы озалыстарына кедергі былыс. Шекаралы йкеліс йкелісетін беттерде клемдік асиеттернен баса асиеттері байалатын сйы абаты бар кездегі екі атты денені йкелісі.
йкелу процесіне механикалы, физикалы, химиялы, жылулы жне электрлік факторлар сер етеді. Оларды ртрлі осылымдары ажалуды ртрлі трлеріне келіп соады. ажалу йкеліс кезінде материалды йкелесетін беттерінінен блінулер жне (немесе) оны алды майысуы трінде білінітен денені лшеміні біртіндеп згеру процесі. Тозу материалды блінуі немесе алды майысуы трінде білінетін ажалуды нтижесі.
Сйыты йкеліс заын келесі формуламен крсетуге болады:
F= 
*Q* 
, (3.1)
Бл жерде, F - йкеліске кедергі, кгс;
- майдын абсолюттік ттырлыы, 
;
Q- йкелуші беттерді ауданы, м2;
v- сыранауды салыстырмалы жылдамдыы, м/с;
h - майлау абатыны алындыы, м.
Осы за жне тжірибелер атары негізінде цапфаны алуын амтамасыз ететін шартты алыптастырматын формула алынан:
hmin = 
, (3.2)
бл жерде, hmin – е жа майлау абатыны алыдыы, мм;
n – білікті айналу жиілігі, айн./мин.;
d – цапфаны диаметрі, мм;
l – цапфаны зындыы, мм;
S – тынышты жадайындаы е лкен саылау, мм;
P - білікке тсетін зіндік кшсалма, кгс/м2.
ажалу трлеріні сыныптамасы.ажалуды трлері:
- механикалы;
- молекулалы-механикалы;
- коррозиялы-механикалы.
Механикалы ажалу – механикалы серлер нтижесінде ажалу. Механикалы ажалуды трлері:
- абразивтік;
- гидро-абразивтік;
- газабразивтік;
- эрозиялы;
- кавитациялы.
Абразивтік ажалу атты денелерді немесе бліктерді кесу немесе тырнау имылдары нтижесінде ажалу.
Абразивтік эрозия, гидро жне газтрізді ажалулар – сйыктар немесе газдарды аынымен ілесіп кететін атты денелерді немесе бліктерді серлері нтижесі.
Шашаулы ажалу – кп айтара айтаналаты айнымалы табалы кшсалматар нтижесі.
Беттердін кавитациялы ажалуы атты денені сйыта кавитация жадайында салыстырмалы озалуы кезінде болады. Гидравликалы машинаны жмыс істеу режимін дрыс емес тадаанда сйы аыныда арынды гидравликалы соы жасай жойылатын булар мен газдар кпіршектері пайда болуы ммкін.
Молекулалы-механикалы ажалу молекулалы немесе атомды кштер мен механикалы серлерді бір мезгілде сер етуі нтижесі.
Коррозиялы- механикалы ажалуда блшектерді йкелісетін беттеріне оршаан орта оларды материалдарымен химиялы серлеседі. Егер блшек озалаты болса, онда беттен коррозия німдері алынып алады да блшектін жаа тазаран абаты бет тзейді. Бл процесс блшек озалып тотаан сайын айталана береді.
Бл ажалу екіге блінеді:
- тотыулы;
- фреттинг- коррозиялы.
Тотыулы ажалу материалды бетінде оны оттегімен рекеттесуі нтижесінде пайда болатын абаты бар кезінде жреді. Бл е кп тараан жне ауіпсіз ажалу болып табылады. Оны арыны лкен емес (0,05 мкм/са.)
Фреттинг-жегілік ажалу кейбір жадайларда блшектер жйесі дірілді серінен азантай ана озалып, жмыс істейді (тістегершікті, шынжырлы дгелектерді, тербеліс мойынтіректеріні тлке-ролик шынжырларыны блшектеріні отырызу беттері ). Яни бл жанасатын беттерді азантай тербелмелі озалысы кезінде пайда болатын жегілік-механикалы ажалу.
Блшектерді тозуына сер етуші факторлар.Бл факторларды екіге блуге болады:
1) блшектерді тозуа тзімділігіне сер етуші факторлар;
2) блшектерді тозыштыына сер етуші факторлар.
Бірінші факторлара мыналар жатады: материалды сапасы жне жмысшы беттеріні сапасы.
Екіншілерге жататындар: жанасан беттерді йкелестеріні трі, йкелуші беттерге тсетін зіндік кшсалматарды сипаттамалары мен шамалары, йкелісуші беттерді озалысыны салыстырмалы жылдамдыы, жанасушы беттер арасыдаы саылауды пішіні мен лшемі, йкелісуші беттерді майлану жадайы, абразивті болуы мен пішіні, оны физика- химиялы асиеттері.
дебиеттер: 1 нег. [20-29], 3 нег. [30-57], 7 ос. [28-30]
Баылау сратары:
1. Табии тозуды андай себептері бар?
2. йкелісті андай трлері бар?
3. Шаршаулы сыну дегеніміз не?
4. ажалуды андай себептерін білесіздер?