Туекелді жіктелуі жне негізгі трлері
Дріс №14.
Ксіпкерлік ызметтегі туекелдер.
1.Туекел тсінігі мен трлері жне оларды жіктелуі.
2.Ксіпкерлік туекелді туындататын факторлар. Ксіпкерлік туекелді баалау дістері. 3.Туекелдерді тмендету тсілдері мен басару дістері
1. азіргі бсекелістік ортаны кшеюі жне айынсызды жадайында кез-келген ксіпкерлік ызмет туекелсіз жзеге асырылуы ммкін емес. Ксіпкер ксіпкерлік ызметті жзеге асыру кезінде туекелге барады жне абылданатын басару шешімдеріні салдарлары шін жауап береді. Туекел факторы ксіпкерге ресурстарды немдеуді, жаа жобаларды, коммерциялы ммілелерді жне ксіпкерлікті іске асырумен байланысты зге де жадайларды тиімділігін есептеуге ерекше назар аударуды талап етеді.
Туекел– жопарланан табыс клемін ала алмау, зияндар мен жоалтуларды туындау ытималдылыы. Яни, олайсыз жадайлармен, экономикалы ызмет шарттарыны кездейсо згеруімен байланысты ктілген табысты, ашалай аражаттарды, млікті жне баса да ресурстарды жоалту аупіні туындауы.
Ал ксіпкерлік туекел деп белгіленген іс шаралар іске аспаан, сондай-а, басару шешімдерін абылдау кезінде ателіктер жіберілген жадайда ксіпкерді зиян шегу ытималдылыын айтамыз. Туекел осымша шыын шегу, жоспарланан табысты ала алмау аупінен бастап банкрота шырау ммкіндігіне дейінгі аралыты амтиды.
Туекелді жіктелуі жне негізгі трлері
| № | Жіктемелік белгісі | Туекелді трлері |
| Туекелді туындау сипатына байланысты | Субъективті. Объективті. | |
| Туекелді пайда болу сферасына байланысты | Ішкі. Сырты. | |
| Туекелді таралу дрежесіне байланысты | Жергілікті. Жаанды. Айматы.Халыыарал. | |
| Туекелді сатандыру ммкіндігі бойынша | Сатандырылатын. Сатандырылмайтын. | |
| Ксіпкерлік ызмет трлері бойынша | ндірістік. Коммерциялы. аржылы. | |
| Туекел салдарларыны сипаты бойынша | Таза. Спекулятивті. | |
| Туекел салдарларыны масштабы бойынша | Рсат етілген. Критикалы (сыни). Катастрофалы (апатты). | |
| Уаыт мерзіміне байланысты | ыса мерзімді. за мерзімді (траты). | |
| Шаруашылы ызмет сипатына байланысты | Іскерлік. Операциялы. Нарыты. | |
| Туекелді пайда болу факторына байланысты | Саяси. Экономикалы. |
2. Ксіпкерлік туекелдер ксіпкерлік ызметті жзеге асыру нтижесінде кптеген факторларды серінен туындайды. Ксіпкерлік туекел дегейіне сер ететін сырты факторларды 2 топа бліп арастыруа болады: тікелей сер ететін факторлар жне жанама сер ететін факторлар.
Тікелей сер ететін факторлар туекел дегейі мен ксіпкерлік ызмет нтижелеріне тікелей ыпал етеді. Жанама сер ететін факторлар ксіпкерлік ызмет пен туекел дегейіне тікелей ыпал ете алмайды, біра оны згерісіне сер етеуі ммкін.
Туекел факторы деп туекелді себептерін айындауа ммкіндік беретін жадайларды айтса, ал туекел дегейі ксіпкерлік леуетті лаюыны жоспарланан шамадан ммкін болатын ауытуын сипаттайды.
Туекелді саяси факторлары:
1) Елдегі алыптасан саяси жадай.
2) Шаруашылы ызметті іске асыруды ммкін еместігі.
3) Шетелдік мемлекеттермен экономикалы арым-атынаса тиым салу.
4) Занамалар мен нормативтік –ыты актілерді згеруі.
5) Мемлекеттік басару жне жергілікті зін-зі басару органдарыны ктпеген іс-рекеттері.
6) Салы занамаларыны жетілмеуі.
Туекелді леуметтік-экономикалы факторлары:
1) Туекелді инфляциялы факторлары.
2) Туекелді дефляциялы факторлары.
3) Туекелді валюталы факторлары.
4) Туекелді ылмысты факторлары.
Туекелді йымдастырушылы факторлары:
1) йымдастыру дегейі.
2) Шешім абылдау жне оны іске асырудаы ателіктер.
3) Жалдамалы жмыскерлер рамы, оларды біліктілігі, материалды ынталандыру дрежесі.
4) Басару рылымы жне басару стилі.
5) ндірісті йымдастырудаы ктпеген згерістер.
Ксіпкерге атысты туекел факторлары:
1) Ксіпкерді зі жне оны зіреттілігі.
2) Ксіпкерді білімі мен біліктілігі.
3) Ксіпкердік ебек тілі мен тжірибесі.
4) Ксіпкерді жеке асиеттері.
Туекелді айматы факторлары:
1) леуметтік-демографиялы факторлар.
2) Айматарды даму жадайы жне оларды ртрлілігі.
3) Ттенше жадайларды орын алуы.
Туекелді салалы факторлары:
1) Салалы туекелдер.
2) Ксіпкерлік субъектісіні саладаы жадайымен байланысты туекелдер.
3) Экологиялы туекелдер.
Туекелді аржылы факторлары:
1) Ксіпкерлік субъектісіні аржылы жадайы.
2) аржылы проблемалар жне иындытарды орын алуы.
Экономикалы ызметпен байланысты туекел факторлары:
1) Банкрота шырау аупі.
2) олданылатын техника мен технологиялар дегейі.
3) Инновацияларды дайындау, егізу жне пайдалану жадайы.
Ксіпкерлік ызметті жзеге асыру кезінде андай да бір шамада туекелді болатыны аны. Алайда туекелді баалау мен оны тмендету дістерін анытауа, туекелді басару жйесін зірлеуге баса назар аударылуы тиіс.
Туекелді баалау –туындаан туекелді жадайдан немесе туекелді болдырмау бойынша шараларды з уаытында абылданбауынан болатын белгілі бір зиянны млшерін немесе оысмша табыс табу ммкіншілігін болжауа ммкіндік беретін аналитикалы іс-шараларп жиынтыы. Яни айтанда, туекелді баалау туекел млшерін санды жне сапалы тсілмен анытауды білдіреді.
Санды талдаутуекелді наты млшерін санды трде крсетуге, оларды талдау, сараптау жне салыстыруа баытталан. Туекелді санды талдау кезінде ртрлі дістер олданылуы ммкін. Олар:
Статистикалы; сараптамалы, талдамалы дістер.
Сапалы талдау туекелді леуетті (потенциалды) облысын жне факторларын анытауа, оны ммкін болатын трлерін айындуа ммкіндік береді.
Ксіпкерлік субъектісінде бар апараттарды толытыына байланысты туекелді баалау дістерін келесі топтара біріктірп, арастыруа болады:
1 топ:айындылы. Бл дісте: аналитикалы діс, абсолютті крсеткіштер, салыстырмалы крсеткіштер, орташа мн крсеткіштері пайдаланылады. Абсолютті лшем тріндегі крсеткіштер туекелді оиаларды салдарынан келесі трде сипатталады: -тікелей нды немесе материалды- заттай кріністе, баланс тімділігі.
Туекелді салыстырмалы млшерін анытауа арналан база ретінде келесі жадайлар олданылады:
-негізгі жне айналым орларыны ны.
-ксіпкерлік ызметке жмсалан шыындар жиынтыы.
-есепті табыс.
2 топ: ішінара айынсызды. Бл дісте: статистикалы діс, вариация, дисперсия, стандартты анытау пайдаланылады. Вариация - нтижені бір нсасынан басасына ту кезінде санды крсеткіштерді згеруі. Дисперсия – наты мнні оны орташа мнінен ауыту шамасы.
3 топ:толытай айынсызды. Бл діс жадайында туекелді баалауды сараптамалы дісі пайдаланылады. Сараптамалы (эксперттік) діс есептеулер немесе салыстырулар жасау шін ажетті апараттар жо болан кезде туекел дегейін анытауа ммкіндік береді. Туекел дегейін сараптамалы баалау – шешім емес, тек негізделген шешім абылдауа кмектесетін пайдалы аапарат ана болып табылады.
3. Туекелді басару дегеніміз – туекел факторларын бейтараптандыру (нейтрализациялау) жне талдау дістеріні жиынтыы. Туекелді басаруды ксіпкерді абылдаан шешімдерін іске асыру барысында болуы ммкін теріс салдарларды азайту жне ате шешім абылдау аупін тмендету масатын кздейтін іс-шараларды дайындау жне іске асыру рдісі ретінде арастыруа болады.
Туекелді басару рдісін 6 сатыаблуге болады:
1.масатты анытау.
2.туекелді айындау.
3.туекелді баалау.
4.туекелді басару дістерін тадау.
5.тадалан діст олдану.
6.нтижелерді баалау.
Соы кездері ксіпкерлік ызметте «туекел-менеджмент» термині кеінен олданыла бастады. Туекел –менеджмент- ксіпкерлік ызметті жзеге асыру кезінде пайда болу ммкін туекел мен аржылы атынастарды басару жйесі. Ол айынсызды жадайында туекел дрежесін тмендету жне пайданы лайту бойынша жмыстар жргізуді амтиды. Туекел –менеджменті ксіпкерлік ызметте туекелді басаруды ылыми дістеріні жиынтыы деп атауа болады.
Туекел –менеджментте арастырылатын негізгі мселелер бюджетті алыптастыруа, ниесиелеуге, табыстылыа, инвестицияа, бсекелік креске байланысты шешімдер абылдау болып табылады. Туекел-менеджменті келесі жадайларды амтиды:
-туекелді идентификациялау, талдау жне баалау;
-туекелді жадайларды теріс салдарларын жою бойынша іс-шара зірлеу;
-ксіпкерлік ызметті міршедік механизмін жасау;
-ксіпорынны табысты жмыс жасауын амтамасыз ету;
-сатандыру жйесін ру;
-нары конъюнкуратысыны згеру ммкіндіктерін ескере отырып даму болашаын болжау.
Туекел-менеджмент басару жйесі ретінде келесі екі ішкі жйеден трады:
1)басарылатын ішкі жйе –басару объектісі;
2)басаруш ішкі жйе – басару субъектісі.
Ішкі жйелерге сйкес туекел –менеджментті келесі функциялары болады:
1) Басару объектісіні функциялары:
-туекелге бару;
-туекелді капитал салымдарын йымдастыру;
-туекел млшерін тмендету бойынша жмыстар жргізу;
-туекелдерді сатандыыру рдісі;
-шаруашылы рдістегі субъектілерді арасындаы байланыстар мен экономикалы арым-атынастарды алыптастыру.
2) басару субъектілеріні функциялары:
- болжау;
-йымдастыру;
-реттеу;
-йлестіру;
-ынталандыру;
-баылау.
Туекелді басару дістері:
1.Туекелден бас тарту дісі. Тжірибеде кеінен олданылатын дістерді бірі. Туекелден бас тарту дісі деп сол немесе зге де олайсыз оиаларды серінен ішінара немесе толытай тылуа ммкіндік беретін іс-шараларды жиынтыын айтамыз. Оны келесі трлерін бліп крсетуге болады:
-сенімсіз ріптестерден бас тарту; туекелі жоары жобалардан бас тарту; гранттарды іздеу, ксіби біліктілік дегейі мен зіреттілігі тмен ызметкерлерді жмыстан босату.
2.Туекелдерді ошаулау дісі. Бл діс жиі олданылмайды. Оны келесідей дістерін арастыруа болады:
- венчурлік ксіпорындар ру; туекелді жобаларды орындау шін арнайы рылымды блімше ру; туекелді жобаларды іске асыру шін бірлескен ызмет туралы келісімдер жасасу.
3.Туекелдерді ртарапттандыру дісі. Бл діс туекелдерді ртрлі баытта блумен байланысты болып келеді. Оны келесі трлерін бліп крсетуге болады:
-жобаа атысушылар арасында жауапкершілікті блу;
-ызмет трлерін ртараптандыру;
-жеткізу мен ткізуді ртараптандыру.
4.Туекелдерді орнын толтыру дісі. Бл діс ауіпті алдын-ала ескерту механизмін жасауа байланысты. Мндай дістерге келесілер жатызылады:
-іс-рекетті стратегиялы жоспарлау; сырты жадайды болжау; леуметтік-экономикалы жне нормативтік-ыты орталара мониторинг жасау; резервтер жйесін ру.
ртараптандыру (диверсификация) инвестицияланатын аражаттарды бір-бірімен зара тікелей байланысты емес бірнеше туекелді операциялар бойынша блуді білдіреді. Оны масаты: стсіздікті алдын-алу немесе сатандыру. Оны мысалы ретінде ртрлі валютада салынан депозиттік салымдарды айтуа болады.
Лимиттеу туекелді операцияларда пайдаланлатын ресурстарды млшеріне шектеу оюды білдіреді. Яни, ксіпкерлік ызметте туекелен болатын ауіпті зияндардан сатайды.
Хеджирлеуді ртрлі аспектіде арастыруа болады. Тауарлар нарыындаы хеджирлеу депболашатаы баалар бойынша сатуа немесе сатып алуа тиісті тауарлара нарыты бааларды олайсыз згерістеріне байланысты жоалтулардан болатын туекелді тмендету. Сонымен атар, оны валюта немесе пайызды баамны згеруі барысында туындайтын шыындарды болдырмай, туекелдерді жоюа септігін тигізетін рал ретінде де арастырылады.
Фьючерстік (жедел) мміле – тауар жне ор биржасындаы айтарлытай кеінен тараан операцияларды бірі, тауарды (ызметтерді), баалы ааздарды мміле жасаланнан кейін келісімшартта крсетілген баамен сатып алу немесе сату жніндегі биржа ммілесі.
Сатандыру туекелді тмендетуді негізі дістеріні бірі. Ол туекелге байланысты зиян шеккен жадайда, жеке немес зады тланы мліктік мдделерін орауды білдіреді.
зін-зі сатандыру деп туекелді операцилардан болуы ммкін зияндарды жабу шін ксіпкерлер здеріні меншікті резервтік орларын руын айтамыз. Ол келесі жадайларда ажет:
-туекелді тмендету дістеріні баса трлерімен салыстыранда, оны пайдаланудан болатын экономикалы пайда кмнсіз болса;
-туекелді басаруды баса дістеріні шеберінде туекелдерді жабу немесе тмендетуді амтамасыз ету ммкін емес болса.
зін-зі сатандыру кеселі нысандарда іске асырылады:
-резервтік орды алыптастыру;
-масатты резервтік орлар ру;
-материалды жне аржылы ресурстарды сатандыру орлары жйесін алыптастыру;
-есепті кезеде алынан пайданы блінбеген блігі.
Ішкі ксіпкерліі туекелдерді тмендету шін бизнестегі ріптестерді жне ызметкерлерді тадауда мият болу ажет. Американды ксіпкерлер ріптесті тлем абілеттілігін тексеру шін 5 «С» моделін жиі олданады:
1)ріптесті (арыз алушыны) жеке тласы - оны репутациясы, жауапкершілік дрежесі;
2)аржылы ммкіндіктері – активтерді сатудан тскен аражаттар немесе аымдаы тсімдер есебінен алынан арызды жабу абілеті;
3)млік – меншікті (акционерлік) капиталды млшері мен рылымы;
4)амтамасыз ету – кепілге сынылан активтерді трі мен ны;
5) жалпы жадайлар – жалпы эономикалы жадай жне баса да факторлар.
Сонымен атар, туекелді басару кезінде келесі аидаларды есте сатау ажет:
1)меншікті капитал ммкіндік беретіннен арты клемде туекелге баруа боламайды;
2)туекел салдарлары туралы ойлану ажет;
3)аз пайда шін кп салыммен туекелге баруа боламайды;
4)рашан да бір ана шешім бар деп ойлауа болмайды.